نامەیەك بۆ بزوتنەوەی گۆڕان..
راسپاردەكانی دەربازبوونی هەرێمی كوردستان لەقەیرانەكان

مەلەفی تایبەت

07/12/2017‌ 828 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
نیاز عەبدوڵڵا
موحسین ئەدیب
سەلام عومەر
كامیار سابیر
سەرتیپ قەشقەیی
د. نیاز نەجمەدین
كەمال چۆمانی

بۆ هەموان ئاشكرایە كە هەرێمی كوردستان بە قۆناغێكی ترسناكی سیاسییدا تێدەپەڕێت. ئێمە لە چەند تەوەرێكدا كێشە سەرەكییەكانی سیاسەتی حوكمڕانیی یەكێتیی و پارتیی دەخەینەڕو، مەترسییە هەنوكەییەكان بەیاندەكەین، روی رەخنەشمان بە پلەی یەكەم دەكەینە بزوتنەوەی گۆڕان و بەرپرسیارێتیی یەكەمی دەخەینە ئەستۆ بەو پێیەی ئەم بزوتنەوەیە هەڵگری گوتاری "گۆڕان" و "بەدەزگاییكردنی هەرێم" بوە و تا ئێستا گۆڕان نەیتوانیوە لای كەم شكستی یەكێتیی و پارتیی بكاتە دەرفەتێك بۆ دەربازكردنی هەرێمی كوردستان لە قەیرانەكان، یان بونیادنانەوەی پەیوەندیی هەولێر و بەغداد لەسەر بنەمای رێز و بەرژەوەندیی هاوبەش و دەستور و قانونە كارپێكراوەكانی عێڕاق، سەرباری چەندین كێشەی سیاسیی و ئابوریی دیكە. پێمان وایە جێبەجێكردنی ئەم راسپاردانە، پڕۆسەی سیاسیی لە هەرێمی كوردستان و عێڕاقدا دەباتە قۆناغێكی نوێوە لە خزمەتی بەرژەوەندییەكانی خەڵكی هەرێمی كوردستان و عێڕاقیش.
     
مۆدێلی سیاسەتی ركابەریی و خۆسەپاندن 
لە ماوەی دو دەیەی رابردودا، نەوەی یەكەمی ناسیۆنالیزم لەناو یەكێتیی و پارتییدا لە دو ئاستدا زیانی گەورەیان بە سیستمی سیاسیی و ئابوریی لە هەرێمدا گەیاندوە. یەكەم، ململانێیەكی توند و دژ بە یەكتر لەلایەك تەواوی خەباتی ئەو نەوەیەی خستەوە ژێر پرسیار و گومان و لە زۆر ئاستدا بە دەستی خۆیان مێژوی خۆیان ناشیرین كرد. لە لایەكی ترەوە بو بە هۆیزیانگەیاندن بە بەرژەوەندییەكانی خەڵكی هەرێمی كوردستاندا. دوەم، كرۆكی سیاسەتی یەكێتیی و پارتیی بریتیی بوە لە سیاسەتی دیفاكتۆ، واتە ئەمری واقیع، یان خۆسەپاندن. دوا وێنەی ئەم سیاسەتە لە ریفراندۆمدا دەیبینینەوە كە پلانێك بو بە یەكلایەنە و بێ رەزامەندیی عێراق و دەوڵەتانی ناوچەكە و دەوڵەتە باڵادەست و دەستڕۆیشتوەكانی جیهان دیزاین كراو و جێبەجێكرا. سیاسەتی دی فاكتۆ تەواو ناتەبا و ناكۆكە لەگەڵ پرەنسیپەكانی دیموكراسیی و بەدەزگاییكردنی كۆمەڵگەی عێراقیی و كوردستانیی.  


مەترسییە هەنوكەییەكان 
لە بەر رۆشنایی شیكارییە پوختەكەی سەرەوە، چەند مەترسییەك لە ئێستادا دەستنیشان دەكەین كە روبەڕوی هەرێمی كوردستان بوەتەوە. 
1. كێشەی ئابوریی و كۆمەڵایەتیی: قەیرانی ئابوریی رۆژ بە رۆژ قوڵتر دەبێتەوە. بەشێكی زۆر لە دانیشتوانی هەرێم توانایان نەماوە بژێوی رۆژانەیان دابینبكەن. 
2. سیاسەتی حكومەتی هەرێم: وا دەردەكەوێت سەرۆكایەتی حكومەتی هەرێم دەیانەوێت لە رێی رازیبون بە هەر مەرجێك لەگەڵ عێراق سەرنجی دەوڵەتانی دونیا بۆ خۆیان رابكێشن و متمانە بۆ خۆیان دروست بكەنەوە. ئاشكرایە حكومەتی هەرێم ناتوانێت لەو كەناڵەوە هێز و وزە بە خۆی و بە هەرێمی كوردستان ببەخشێتەوە لەبەر دو هۆكار. یەكەم، حكومەت متمانەی لەلای دانیشتوانی هەرێم لەدەستداوە. دوەم، دەستەڵات و هێزی ئەوان پابەندی ململانێ حیزبیی و بنەماڵەییەكانی حیزبەكانیانە، پلان و ستراتیجی سیاسیی نە بەوان دادەنرێت و نە ئەگەر داشبنرێت دەتوانن بیچەسپێنن تەنیا لە ماوەی زۆر كورتخایەندا نەبێت. 
3. شۆكی ریفراندۆم: بومەلەرزەی ریفراندۆم كشوماتی لە تەواوی هێزەكانی سەر گۆڕەپانی سیاسیی لە هەرێمدا كردوە، بە ئۆپۆزسیۆنیشەوە. بەرەی ئۆپۆزسیۆن لە كۆمەڵێك بەیاننامە و جوڵەی سادە و ساكار زیاتری پێشكەش نەكردوە. بێئومێدییەكی ترسناك بەرۆكی زۆرینەی گەنجانی گرتوە و چەندین كێشەی كۆمەڵایەتیی لێ كەوتوەتەوە و دەكەوێتەوە.
 4. ئیدامەدان بە مۆدێلی حكومڕانیی یەكێتیی و پارتیی هەرێمی كوردستان بۆ چەند دەیەیەكی تر لەناو قەیراندا دەهێڵێتەوە  مەگەر بە رێكەوت رزگاریی ببێت، و ئەگەری سەرهەڵدانی توندوتیژیی بەهێز دەبێت. ئەگەر تا ئێستا فشارەكانی بەغداد زیاتر لەسەر حكومەتەكەی یەكێتیی و پارتیی بوبێت و هیوایەكی لای خەڵك دروستكردبێت كە ئەگەری لاوازبونی یەكێتیی و پارتیی وا دەكات كێشەكان لەگەڵ بەغداد چارەسەرببن و دیموكراسیی پێشبكەوێت و گەندەڵیی تا رادەیەكی زۆر بنبڕبكرێت، ئەوا لە داهاتودا ئەو فشارانە چیتر ناكەونە خزمەتی خەڵكی هەرێمی كوردستان. 
5. بەرەی ئۆیۆزسیۆن: سەرباری چەندین كەموكورتیی، بەڵام دروستبونی ئۆپۆزسیۆن هەنگاوێكی بەنرخ بو لە سەردەمی لەدایكبونیدا. خاڵی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن ئەوەبو بابەت و گرفتی سیاسیی دەهێنایە ناو خەڵكەوە و دەیتوانی رای گشتیی لەسەر كۆبكاتەوە. بەڵام لە ئێستادا بەرەی ئۆپۆزسیۆنی پێشو (بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامیی دوای ئەوەی یەكگرتوی ئیسلامیی چوە بەرەی دەستەڵاتەوە) نەك ناتوانن رای گشتیی بجوڵێنن، بەڵكو بون بە رێگر لە بەردەم هەر جوڵە و هەنگاوێكدا كە دەشێت شتێكی باشتری لێ سەوز ببێت. ئەگەر ئۆپۆزسیۆنی پێشو، بەتایبەتتریش بزوتنەوەی گۆڕان، جدیی بوایە لە دژایەتیكردنی ریفراندۆمدا، ئەوا ئەگەرێكی بەهێز بو ئەو كارەساتانە رویاننەدابوایە، بۆیە بێدەنگیی یان نەجوڵانی هێزێكی سیاسیی گەورە لە بەرانبەر خراپەكارییەكانی دەستەڵاتدارانی دو هێزی حوكمڕان كە لە هەمو شكستەكان بەرپرسیارن، وەك خراپەكارییەكانی ئەو دو هێزە خراپە  
6.دانوستان لەگەڵ عێراقدا: بێگومان مێژوی دانوستان لەگەڵ دەستەڵاتدارانی عێراقدا جێی دڵخۆشیی نییە. كەس ناتوانێت نكولی لە رۆڵی داگیركارانەی دەوڵەتی عێراقیی بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان بكات لە رابردودا. لە ئێستاشدا، ئەگەرچی ئێمە دژ بە ریفراندۆم بوین، بەڵام لەو باوەڕەداین كە ئەگەر حكومەتی عێراق هەڵەیەكی هاوشێوەی وەك ریفراندۆم بەرامبەر بە هەرێم بكات، ئەوا هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی دەستوری عێراقیدا ناتوانێت بەو چەشنە سزای بدات كە ئەوان سزای هەرێم دەدەن. بەڵام بۆ هەموان رونبوەتەوە كە هەرێمی كوردستان نە دەتوانێت بێ راوێژ و رەزامەندیی عێراق ببێت بە دەوڵەت، نە دەتوانێت بە سیاسەتی خۆسەپاندن بگات بە قۆناغێكی باشتر، نە ئاڵتەرناتیڤێكی باشتری لە عێراق لە بەردەستە. خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان لە دوای ریفراندۆم و بەو هەمو ململانێ ناوخۆییەوە و بە لاوازیی ئۆپۆزسیۆنەوە، بەنەوەی دوەمی ئۆپۆزسیۆنیشەوە ئەگەر قەوارەی "هاوپەیمانیی" و "نەوەی نوێ" بخەینە پاڵیان، زۆر لاوازتر دەبێت لە بەردەم هەندێك لەو هێزانەی كە لە دەوڵەتی عێراقییدا كاریگەرییان هەیە و ئیلتیزام بە دەستورەوە ناكەن، بەم هۆیەشەوە پەیوەندیی هەرێم و عێراق جارێكی تر دەكەوێتەوە ناو تونێلێكی تاریك و باشبون و سەقامگیریی لە گوزەرانی دانیشتوانی هەرێمدا دروست نابێت. لە هەڵبژاردنی ئایندەشدا، لیستەكانی هەرێمی كوردستان تا دوا ئەندازە لە لاوازییەوە بەشداردەبن و ئەنجام بەدەستدەهێنن.
رۆڵی بزوتنەوەی گۆڕان
لەناو ئەم هەمو هاوكێشە ئاڵۆز و كەش و هەوا سیاسییە دژوارەدا، بزوتنەوەی گۆڕان لە چەند مانگی رابردودا نەیتوانیوە تەنیا یەك هەنگاوبنێت مایەی ئومێدی جەماوەرەكەی و خەڵكی هەرێم بێت، هەر لە سەرلەنوێ خۆڕێكخستنیەوە تا بە هەڵوێستی بەرامبەر بە ریفراندۆم و سیاسەتەكانی یەكێتیی و پارتیی و حكومەتی هەرێم دەگات. كێشەكە لێرەدا هەر ئەوە نییە ئەم بزوتنەوەیە هیچی پێنەكراوە، بەڵكو ئەوەشە  بوە بە رێگر لەوەی خەڵك خۆی هەنگاو بنێت. لێرەوە ئێمە روی دەممان دەكەینە ئەم بزوتنەوەیە و چەند بژاردەیەك دەخەینە بەرچاوی: 
1. ناوخۆی هەرێم: 
- پێویستە بزوتنەوەی گۆڕان فشاری سیاسیی بكات بۆ ئەوەی یان ئەو حكومەتە هەڵبوەشێتەوە و حكومەتێكی كاتیی دروستبكرێت تا ماوەی درێژكراوەی پارلەمان كۆتایی دێت، یان داوای هەڵبژاردن بكات كە زیاتر نەبێت لە دو مانگ. هەنگاوی یەكەم لە رێی گفتوگۆوە لەگەڵ سەركردایەتیی یەكێتیی و پارتیی، و هەنگاوەكانی دواتر لە رێی میدیا و شەقامەوە. لە حاڵەتی بێ وەڵامیی دەستەڵاتدارانی یەكێتیی و پارتیی گۆڕان نابێت لە جوڵاندنی شەقام بترسێ، دەبێ خۆشیان سەركردایەتیی بكەن چونكە ئەمە بۆ داوایەكی بچوك نییە، بەڵكو بۆ رزگاركردنی هەرێم و رێگرتن لە شەڕ و ناخۆشیی زیاترە، ئێمە بڕوامان وایە بەشێك لە یەكێتییەكان و پارتییەكانیش لای كەم لە روی گۆڕانكاریی ریشەیی ناوەستنەوە
- گۆڕان نە سەركەوتو بو لە ئۆرگانیزەكردنێكی مۆدێرنی بزوتنەوەكە و نە توانی سود لە دەرفەتی ریفراندۆم ببینێت تا هێزی خۆی كۆبكاتەوە لە رێی دژایەتیی ریفراندۆمەوە. پێویستە بزوتنەوەی گۆڕان ئازایانە بڕیار دروستبكات و هیچ هۆكارێكی ناوەكیی و دەرەكیی نەبنە هۆی پەكخستنی گۆڕان لە دروستكردنی بڕیار بۆ بەرژەوەندیی گشتیی، بۆیە گۆڕان بگەڕێتەوە سەر ئەوبنەمایانەی بزوتنەوەی گۆڕانی لەسەر دامەزراوە.
- ئەگەر لابردنی سەركردایەتیی ئێستا ئەستەمە لەبەر هەر هۆكارێك بێت، ئەوا هێشتا لە توانادایە ئەندامان و كادرانی بزوتنەوەكە فشار بخەنە سەر سەركردایەتییان كە لەبەرژەوەندیی پرۆسەی سیاسیی و بە قازانجی خەڵك هەنگاو بنێن. ئەگەر گەنجانی بزوتنەوەی گۆڕان نەتوانن رەخنەی سەركردایەتییەكەیان بكەن و كاریگەرییان هەبێت لەسەریان، ئەوا تەواوی رەخنەكانیان لە سیستمی حكومڕڕنیی لە هەرێمدا بێ بەها دەبێت.   
- بزوتنەوەی گۆڕان لە ئێستاوە هەوڵەكانی خۆی بخاتەگەڕ بۆ دروستكردنی گەورەترین هاوپەیمانێتیی بە جۆرێك ئەگەری بردنەوەی هەڵبژاردنەكان مسۆگەر بێت. بۆ هەڵبژاردنەكانی عێڕاقیش، ئەو هاوپەیمانێتییە نابێت لە تەخوینكردنی كوردایەتیی بترسێت، بەڵكو دەبێت هەوڵبدات هاوپەیمانێتییەك لەگەڵ ئەو هێزانە ئەنجامبدات لە بەغداد كە دەتوانن حوكمێكی دیموكراتیك لە عێڕاق پێشبخەن و مافی هەمو گەلان لەسەر بنەمای دەستوری عێڕاقدا جێبەجێ ببن. 
- بزوتنەوەی گۆڕان نابێت لەوە بترسێت كە خۆیان وەفد دروستبكەن بە هاوكاریی هێزە دیموكراتخوازەكانی دیكەی هەرێم و تەنانەت ئەوانەش لەناو پارتیی و یەكێتییدا، بەتایبەت یەكێتییدا، كە باوەڕیان بە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد و عێڕاقێكی یەكگرتوی دیموكراتیك  و هەیە، بكەونە گفتوگۆ و دانوستان لەگەڵ هێزە عێڕاقییەكان و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان. جێهێشتنی گۆڕەپانەكە بۆ سەركردایەتیی یەكێتیی و پارتیی تەنها شكست ئەنجامی دەبێ، شكستی هەموان.
2. پەیوەندیی لەگەڵ عێراقدا:
- پێویستە بزوتنەوەی گۆڕان لە ستراتیجی سیاسیی شەرمنانە دروبكەوێتەوە، رون و رەوان داوای پاراستنی یەكێتیی خاكی عێراق بكات لە چوارچێوەی دەستوری عێراق، بە رێزگرتن لە بەندەكانی لە ئێستادا و گۆڕینی بەرەو باشتر لە ئایندەدا. دوای ئەوەی سەرۆكایەتی حكومەتی هەرێم بەئاشكرا داوای یەكپارچەیی خاكی عێراق دەكەن، ئیدی سەركردایەتیی بزوتنەوەی گۆڕان لە چ تەخوینێك دەترسێت؟ گۆڕان و هێزەكانی دیش دەبێت ئەو راستییە باش بزانن هیچ ئالتەرناتیڤێك، بە ئالتەرناتیڤی سەپاندنی یەكلایەنانەی دەوڵەتیش، لە رێككەوتن لەگەڵ عێڕاق لەسەر بنەمای دەستور باشتر نییە. بەراورد بە بەندەكانی دەستور، وەك مادەی 140، و مەركەزییەتی بڕیاردان لەلایەن عێراق و  كۆنتڕۆڵكردنی سیاسەتی نەختینەیی (بانكەكان چاپكردنی پارە، هتد)، لەگەڵ شكستی ئیدارە و گەورەیی قەبارەی گەندەڵیی و حكومڕانیی نادیموكرات لە ناوخۆدا، رادەستكردنەوەی خاڵەكانی سنور و كۆنترۆڵی كێڵگەكانی نەوت كێشەیەكی بچوكتر و لاوەكیین.
 
ب‌- پێویستە ب. گۆران لەگەڵ كۆمەڵی ئیسلامیی و قەوارەی هاوپەیمانیی رێبكەوێت لەسەر ئەجێندایەكی سیاسیی رون. ئەگەر ناڕۆشنییەك هەیە لەو پەیوەندییەدا و لایەنێك بەربەستە، پێویستە هەم بە ئاشكرا ئەو بەربەستانە بخرێنەڕو، هەم ئەسڵی پرۆژە سیاسییەكە نەبەستنەوە بە یەكترەوە. 
- بۆ ئەوەی بەرەی ئۆپۆزسیۆن فراوانتر بكرێت، دەكرێت هەر هێزێكی دەرەوەی دەستەڵات، تەنانەت ئەگەر زۆر رێكخراویش نەبن لە ئێستادا، داخڵ بە بەرەی ئۆپۆزسیۆن بكرێت. 
- ئامانجی سەرەكیی لە بەهێزكردنەوەی بەرەی ئۆپۆزسیۆن دەبێت ئەوە بێت بەرەی خەڵك لە هەرێمدا رێكخراو و كاریگەربێت، نەریتی ئۆپۆزسیۆن لە هەرێمدا لەناونەچێت و سەرلەنوێ لە دژایەتیی دەوڵەتی عێراقدا كورت نەبێتەوە و نەهێڵرێت بلۆكی "كوردی ئۆپۆزسیۆن" و "عەرەبی دەستەڵاتدار" دروست ببێتەوە و درێژە بە ململانێ تەقلیدییەكان بدرێتەوە.
بە پێچەوانەوە، بزوتنەوەی گۆڕان هاوشانی یەكێتیی و پارتیی پێگەی جەماوەریی لەدەستدەدات. 


- لە دوای خۆڕێكخستنەوە، دروستكردنەوەی متمانە بە حكومەتی هەرێم، دروستكردنەوەی پردی متمانە لەگەڵ عێراق و جوڵانەوە لە چوارچێوەی یاسا و دەستوردا، گێڕانەوەی لای كەمی ئینتیما بۆ نیشتمان، گێڕانەوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی، هێشتا عێراق سور بو لەسەر سزادانی هەرێمی كوردستان، ئەوا ئەو كاتە هەرێم مافی خۆیەتی بیر لە بژاردەی كشانەوە لە دەوڵەتی عێراق بكاتەوە. بەڵام لە قۆناغی یەكەمدا، ئەگەر چەند ساڵێكیش بخایەنێت، پێویستە خەڵكی هەرێمیكوردستان بەرگریی لە پشتیوانی یاسا و دەستور و بەدەزگاییكردنی كۆمەڵگە بكەن، لە هەوڵی باشكردنی یاساكان و دانانی یاسای مەدەنییدا بن لە هەرێم و عێراقدا.   
ئەگەر سەركردایەتیی ئەم بزوتنەوەیە هیچی پێناكرێت، ئەوا پێویستە نەبێت بە بەربەست، رێگاكە چۆڵ بكات و لە ئێستاوە جاڕی مەرگی خۆی بدات. بە دڵنیایییەوە خەڵكی هەرێمی كوردستان خۆیان زۆر باشتر دەتوانن چارەنوسی خۆیان ئاراستە بكەن و كاریگەرییان لەسەر داڕشتنی سیاسەتەكانی یەكێتیی و پارتیی و پەیوەندییە دەرەكییەكانیان هەبێت.
ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان وەڵامی ئەرێنییانەی ئەو داواكارییانە نەداتەوە،  پێویستە وەك خەڵكی هەرێمیكوردستان بەدوای بەدیلی تردا بگەڕێین بۆ ئەوەی هیوا بۆ خەڵك بگێڕینەوە و دونیابینیی سیاسیی دیموكراتیخوازانە بخەینە خزمەتی پڕۆسەی سیاسیی لە هەرێمی كوردستان و عێڕاق كە تێیدا حوكمی قانون و عەدالەتی كۆمەڵایەتیی و فیدراڵیی راستەقینە بچەسپێن.