شارپرێس: ژوان ئەحمەد
ریفۆرمی سیاسی یان چاكسازی سیاسی، یەكێك لە ئامرازە گرنگەكانە كە بەكاردێ بۆ پێشخستنی پرۆسەی سیاسی لە هەر وڵاتێكدا، بەوپێیەی هەمیشە چەندین فاكتەری بابەتی هەیە بۆ چاكسازی‌و نوێگەری لە پرۆسەی سیاسی بە تایبەت لەو سیستمە سیاسیانەی كە دیموكراتین یان خۆیان بانگەشەی دیموكراتی بون دەكەن، چونكە دروستترین شێوە بۆ گۆرانكاری ریفۆرم‌و چاكسازی كردنە لە پرۆسەی سیاسیدا، سەرەتای ئەو گۆرانكاریانەش بە ریفۆرم لەناو حزبە سیاسیەكان دەست پێ دەكات‌و بە چاكسازی لەناو سیستمی سیاسی‌و حكومەت كۆتایی دێت.

ئاشكراشە كە ریفۆرم، واتە چاككردنەوەی ئەوەی كە لەگەڵ واقع‌و فاكتە بەردەستەكاندا ناگونجێ، بە مانایەكی دیكە، ریفۆرم لەدوای ماوەیەكی زەمەنی دەكرێ كە هەموان بۆیان دەردەكەوێ حزبەكانی ناو پرۆسەی سیاسی نەیانتوانیوە نمونەیەكی دروست پەیرەو بكەن‌و پرۆسەی سیاسی بە ئاراستەی خزمەت كردنی كۆمەڵ ببەن، هەڵبەت ریفۆرمی سەرەتایی واتە لە حزبەكاندا سەریش دەكێشێ بۆ چەندین بواری تر لە ریفۆرمی ئابوری‌و كۆمەلایەتی‌و ... هتد چونكە ریفۆرم‌و وەرچەرخانی دیموكراسی پێویستە گشت سیستمەكان بگرێتەوە كە مرۆڤ پشتی پێ دەبەستێت لە رێكخستنی كۆمەڵ لە روی سیاسی‌و ئابوری‌و هزری‌و ئایینی‌و تەنانەت سایكۆلۆژیش.

بۆ ئەمەش پێویستە چەندین رەهەندی گرنگ لەبەر چاو بگیرێت بۆ كۆمەڵ، چونكە هەر ریفۆرمێك بەپێی جۆر‌و پێكهاتە‌و ئاراستەی كۆمەڵ دەگۆڕێت، واتە لە كۆمەڵگەیەكی پیشەسازی بۆ كشتوكاڵی یان دواكەوتوو جیاوازە، هەروەك چاكسازی لە كۆمەڵگەیەكی یەك پێكهاتەیی بۆ فرە پێكهاتە جیاوازە. چونكە دەبێت چەند فاكتێك لەبەر چاوبگیرێت بۆ كۆمەڵگەكان‌و ئاستی وەرگرتن‌و لەخۆگرتنی ریفۆرم‌و گۆڕانكاری، ئەوەش پەیوەستە بە رێژەی دیاردەی شارستانە‌و كەمی نەخوێدەواری، زۆری‌و كاریگەری راگەیاندن‌و كۆمیونیكەیشن‌و ئاستی بەشداری سیاسی كۆمەڵ.

بە مانایەكی دیكە، چاكسازی سیاسی لە هیچ كۆمەڵ‌و سیستمێك ناكرێ، ئەگەر حزبە سیاسی یە بەشدارەكانی ناو پرۆسەی سیاسی، حزبی دیموكرات‌و پێكەوتنخواز‌و ریفۆرمیست نەبن، چۆن ئەكرێ حزبێك كە دیموكراسی‌و كرانەوە لەبەرژەوەنیدا نەبێت، سیستمی سیاسی بكات بە سیستمێكی كراوە‌و دیموكرات؟ بۆیە پرۆسەی چاكسازی سیاسی یان ریفۆرمی سیاسی، پرۆسەیەكی درێژخایەن‌و بەردەوامە كە سەرەتا لەناو كۆمەڵ‌و حزبە سیاسیەكان دەست پێ دەكات‌و لەناو سیستمی سیاسی‌و حوكمڕانیدا بەردەوام كاری پێ دەكرێت واتە ریفۆرم‌و گەشەپێدانی سیاسی راستەقینە بونی نابێت حزبی سیاسی راستەقینە‌و نیشتمانی نەبێت‌و رۆڵی كاریگەریان نەبێت لە گوزارشت كردن لە بەرژەوەندی‌و ئاراستە سیاسی یە جیاوازەكان ‌و نوێنەرایەتی كردنیان لە كەشێكی دیموكراتی دروست‌و گونجاودا.

تێروانینێكی سادە بۆ سروشت‌و ئەركی حزبە سیاسیەكان لەوانەیە یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی ئەو رۆڵە بزانی كە حزبە سیاسیەكان دەیانبێت لە پرۆسەی ریفۆرم‌و گەشەپێدانی سیاسی، چونكە حزبی سیاسی بە سروشت پێویستە كار بۆ چەندین ئامانجی جێگیر بكات وەك: هوشیار كردنەوەی رای گشتی‌و ئاراستە كردنی، دەستەبەر كردنی بەشداری كارای هاوڵایان لە رادەربڕین‌و بەشداری سیاسی، پتەوتر كردنی رۆڵی تاك لە پرۆسەی سیاسی، راكێشانی هاوڵاتی بۆ بایەخدان بە كاروباری گشتی، هەروەها ئاشنا كردنیان بە ماف‌و ئازادیەكان‌و دەستەبر كردنی رێزگرتن لە ڕای دژ‌و ناكۆك‌و لە كۆتاییشدا دەستەبەر كردنی دەستاودەست كردنی دەسەڵات بە شێوەیەكی ئاشتیانە .

بە مانایەكی دیكە لە هەر سیستمێكی سیاسی جیهاندا كە سیستمێكی دیموكرات‌و مەدەنی بێت، كاری سیاسی لە حزبەكاندا واتە كاری حزبی، خوێندنگەی یەكەم‌و بنەرەتی یە بۆ ئامادە كردنی سەركردەی سیاسی‌و ئامادە كردنیان بۆ بەشداری لە دەسەڵاتی سیاسی بەوەش ریفۆرمی سیاسی هەمیشە پەیوەستە بە حزبە سیاسیەكانەوە ئەمەش لە كۆمەڵی رۆژئاواییدا بە رونی رەنگی داوەتەوە‌و دیارە.

ریفۆرمی سیاسی لە كوردستان
ئەگەر چاوێك بە حزبە سیاسیەكانی هەرێمی كوردستاندا بخشێنین، چ ئەوانەی لەسەردەمی خەباتی چەكداری‌و شاخ دروست بون‌و ئێستاش كاریگەرن، چ ئەوانەی لەدوای راپەرینی 1991 دروست بون، دەبینین كە تا ئێستا ئاماژەیەكی باشیان تیادا نیە بۆ لەخۆگرتنی چاكسازی سیاسی.

ئەگەرچی لە سەرەتای راپەرینەوە سەردەمێكی نوێ‌و جیاواز لە كاری سیاسی‌و حزبایەتی دەستی پێ كردوە‌و دروشم‌و مانشێتی درموكراسی‌و فرەحزبی‌و فراوان كردنی بەشداری سیاسی تاك‌و كاری پارلەمانی‌و ئازادی رادەربڕین‌و رۆژنامەنوسی بەرز كراوەتەوە، بەڵام ئەم دروشمانە بە رێژەیەكی كەم نەبێت لە ئەدا‌و كاری حزبە سیاسیەكاندا رەنگی نەداوەتەوە‌و بەپێی دۆخی حزبە دەسەڵاتدارەكانیش مامەڵەی پێ كراوە.

بۆ نمونە لە یاسای حزبە سیاسیەكان، یاسای پێدانی زانیاری‌و كاری رۆژنامەنوسی كە دوای راپەرین كاری لەسەر كراوە، تا دوا وێستگەش ململانێ لەسەر ئەوە نەبوە كە ئەو یاسایانە بەپێی پێویستی كۆمەڵ دەربكرێت ئەوەندەی بەرژەوەندی هێزەس یاسیەكان لەبەر چاو گیراوە كە تا چەند سود یان زیانی بۆ حزبە سیاسیە دەسەڵاتدارەكان دەبێت، بە مانایەكی دی، كاركردن لەسەر چەمكی چاكسازی سیاسی فرێ دراوەتە دەرەوەی شورای حزبە سیاسیەكان بەڵام لەو گۆرەپانەشدا كار لەسەر ئەوە كراوە كە خودی ئەو یاسایانە شورای حزبە سیاسیەكانی ناو دەسەڵاتی پێ قایمتر‌و بەرزتر بكرێت.

ئەمەش چەندین هۆكاری گرنگی هەیە، چونكە تا ئێستا ئەو كەسانەی حزبە سیاسیەكان بەرێوە دەبەن، هەمان ئەو دەستەبژێرەن كە لە شاخەوە هاتونەتە ناو شار‌و ئەگەرچی هەموو ئامرازەكانی بەمەدەنی بون‌و ریفۆرمی سیاسی لەبەردەستیاندایە، بەڵام بەرژەوەندی گروپە جیاوازەكانی ناو ئەو حزبانە رێگرە لەوەی كەسانی نوێ بە بیری نوێ‌و ئامانجی نوێی گەورەتر لە شوراكانی حزب بێنە ناو سەركردایەتی حزبەكان‌و لەوێوە سەركردایەتی ریفۆرمی سیاسی لەناو حزب‌و پرۆسەی سیاسیدا بكەن.

خۆ ئەگەر لە ئەو پێوەرانە بروانین كە فریدەم هاوس دایناون بۆ ئاستی دیموكراسی لە وڵاتاندا بە باشی درك بەوە دەكەین كە لەدوای گۆرانكاریەكانی 2003 چەند كوردستان پێشكەوتوە لە سایەی گۆرانكاریەكانی عێراق‌و پاشانیش لە 2015 دا چۆن دواكەوتۆتەوە لە ئاستی ئەو پێوەرانەدا نەبوە‌و چۆتە خانەی ئەو وڵاتانەی كە خواستی دیكتاتۆریەت تیایاندا زاڵ بۆتەوە‌و لە پلەی 1 بۆ 7، كوردستان پلەی شەشەمی گرتوە واتە نزیكە لە خراپترین، كە كۆی ئەمەش ئەو پەیامە دەگەیەنێت كە حزبە سیاسیەكانی كوردستان بە گشتی بەو ئاراستەیەدا دەرۆن كە دەسەڵات لەدەست نەدەن نەك دەسەڵات چاك بكەن ئەگەرچی بەشداری خۆیان بكەنە قوربانی لەو دەسەڵاتەدا.

بۆیە دەبینین لە گشت هەڵبژاردن‌و پرۆسەكاندا، كەسە كاریگەر‌و بەهێزەكانی حزب لەناو شورا بەرزەكانی حزب دەمێننەوە‌و كەسانی لاواز دەنێرنە ناو دامەزراوەكانی سیستمی سیاسی، بەمە لە یەك كاتدا دوو پایەی ریفۆریم سیاسی پەك دەخەن، لەلایەك رێگە نادەن كەسانی نوێ بە بیری نوێ بێنە ناو حزب‌و پێش بكەون، لەلایەكی دیكەش دامەزراوەكانی حكومەت‌و پارلەمان دەكەنە حەوشەیەكی بچوكی پشتەوە بۆ گەمە سیاسیەكان بۆ بەهێز كردنی خۆیان، بۆ ئەمەش پارلەمان‌و حكومەتی هەرێم باشترین بەڵگەیە.

ئەگەر لە یەكەم هەڵبژاردن تا ئێستا، یەكێك لە سەركردە كاریگەرەكان لە پۆستە رەسمیەكاندا بوایە بەم جۆرەی ئێستا دەرەنجامەكانی پرۆسەی سیاسی دەكەوتەوە؟ ئەگەر لە پارلەمانی ئێستا، سەركردەیەكی باڵای یەكێتی یان خودی نەوشیروان مستەفا سەرۆكی پارلەمانی كوردستان بوایە، ئایا پارتی دەیوێرا دەست ببات بۆ بژاردەیەكی نادیموكراسی وەك 12 ی ئۆكتۆبەر؟ بێگومان نەخێر.

بەمە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە، ریفۆرمی سیاسی بەبێ ریفۆرمی حزبە سیاسیەكان ناكرێت، ریفۆرمیش لەناو حزبە سیاسیەكانی كوردستان كارێكی ئەستەمە ئەگەر ئەو دەستەبژێرەی ئێستا هەر لە كاردا بن، بە تایبەت زۆرینەی كەسە بنەرەتیەكانی ناو حزبە سیاسیەكان تێوەگلاون لە بەرژەوەندی‌و چالاكی ئابوری‌و بازرگانی، بە دەرچونیشیان لە حزبەكان یان لە كایەی سیاسی ئەو برەوە بازرگانیەی ئێستایان نامێنێ‌و نەمانی بەرژەوەندی ئابوری‌و بازرگانیش بە كوژانەوەی ئەستێرەی سیاسی خۆیان دەبینن.