شیكاری: جەنگیز چاندار
وەرگێران: ئەحمەد ئەسكەندەری
لە كاتی هەڤپەیڤین لە بەرنامەی زیندووی تەلەڤیزیۆنی مێدیا سكۆپ دا – كە پلاتفۆڕمێكی هەواڵنێریی سەربەخۆیە لەسەر توركیا لە ئینترنێت – سەبارەت بە دوایین ئاڵ‌وگۆڕەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كارتێكردنی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی توركیا لە ناوچەكە پرسیارم لێكرا. پرسیارەكە ئاماژەی دەدا بە دوایین هەنگاوە سەرنجڕاكێشەكانی ئەم دواییەی شازادە محەمەد بن سولتان و دەست لە كار كێشانەوەی چاوەڕواننەكراوی سەعد حەریری سەرەكوەزیرانی لوبنان.

من لە وەڵامدا بۆ لێكدانەوەی چەشنی هەڵوێستی توركیا و سیاسەتی دەروەی ئەم وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، جم و جۆڵەكانی ئەم دواییانەی توركیام لە ناوچەكەدا بە "مریشكی سەربڕدراو" وەسفكرد كە بەملاو ئەولادا ڕادەكات.

ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرەككومار هەڕەشە لە هەر كەسێك دەكات كە بە چەشنێك گرێدراوی ئەم ناوچەیە بێت. ئەو دەگوڕێنێت "ئێمە كتووپڕ لەوانەیە شەوێك بگەینە ئەوێ"، یان ئەوەی "لە ئیدلیب‌ەوە هەتا شەنگال سەری هەموو ئەوانەی ڕكەبەرەمانن پان دەكەینەوە . . . ئێمە گوێ لە قسەی هیچكەس ناگرین."

ئەردۆغان بە هیچ لەونێك دڵخۆش نییە لە پەیوەندی و هاوكارییەكانی نێوان واشنگتن و كوردەكانی سووریا. ئەو لە هەموو دەرفەتێك كەڵك وەردەگرێت بۆ ئەوەی بڵێ ئەمانە تێرۆریستن و هەڕەشە لە ئاسایشی توركیا دەكەن.

لەكاتێكدا توركیا – كە كوردەكانی سووریا بە هەڕەشەیەك بۆ سەر یەكگرتوویی خۆی دەبینێ – سیاسەتەكانی لەمەڕ سووریا و عێراق دەنەخشێنێت و دام و دەزگای هەواڵگری، كەسانی ئاسایش، هێزە چەكدارەكان، ناوەندە دیپلۆماتیكەكان و دەزگاكانی ڕاگەیاندنی ژێر كۆنتڕۆڵی دەوڵەت بەم بۆچوونەوە سازدەكات، بەرەو كەنداو پەل دەهاوێژێت، بنكەی دەریایی لە قەتەر دادەمەزرێنێت و بەم چەشنە لە كێشمەكێشی نێوان ئەمیرنشینەكانی كەنداو و تەوەری سوننەكانی ژێر سەركردایەتی عەرەبستان دا كە لە ئیماراتی یەكگرتووی عەەربییەوە هەتا میسر دەگرێتەوە، بەرامبەر بە قەتەر هەڵوێستێكی لایەنگرانەی هەیە. توركیا هەروەها لە سۆمالی و لە پەراوێزی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەی باكووری ئەفریقایش چالاكی هەیە.  

جم‌وجۆڵی لە ڕادە بەدەری توركیا كە تەقریبەن هەموو ڕۆژێك بە وتاری ئاگرپرژێنی ئەردۆغان – لە كاتێكدا كە خەڵكێكی یۆنیفۆرم‌لەبەر لە چەندین قوژبنی ناوچەكە ئامادەن – پێداگری لەسەر دەكرێت، وێدەچێت هەرچی زۆرتر بەرهەمی سیاسەتێكی سەرلێشێواو بێت و ئەم سیاسەتە سەرلێشێواوەی توركیا سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە مریشكێكی سەربڕدراو دەچێت بەملاو ئەولادا دەسووڕێتەوە، سەرنجی ژمارەیەكی ڕوو لە زیادی پسپۆڕانی كاروباری توركیای بۆ لای خۆی ڕاكێشاوە.    

یەكێك لەو پسپۆڕانە 'نیكۆلاس دانفۆرس' توێژەرەوەی باڵایە لە ناوەندی سیاسەتی دوولایەنە لە واشنگتن كە ڕۆژی هەشتی نۆڤەمبەر لە تویتێكدا بە تەوسەوە نووسی : "پاش 'گیروگرفتی سفر' و 'تەریكبوونەوەی بایەخدار'، من چەمكی 'پڕاگماتیسمی تووڕە' وەكوو دۆكترینی سیاسەتی دەرەوەی توركیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێشنیار دەكەم كە خەریكی سەرهەڵدانە."   

'گیروگرفتی سفر لەگەڵ دراوسێكان' ڕستەیەك بوو كە لەلایەن 'ئەحمەد داودئۆغلوو' وەزیری دەرەوەی پێشوو – ئەندازیاری سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دەوڵەتی حیزبی داد و گەشەپێدان – داهێنرا بە مەبەستی  ڕوونكردنەوەی تێوەگلانی چالاكانەی توركیا لە ناوچەكەدا و لەگەڵ ئەوەشدا بەئامانجی شاراوەی زیندووكردنەوەی سەردەمی عوسمانی بوو. لە دەستپێكی سەرهەڵدانەكانی بەهاری عەرەبیدا، سیاسەتی 'گیروگرفتی سفر لەگەڵ دراوسێكان' ی توركیا بوو بە دۆخێك كە بە گاڵتەوە بە ناوی "لەگەڵ هیچ دراوسێیەك بێ گیروگرفت"جەختی لەسەر دەكرایەوە. گوتەبێژی ئەردۆغان، ئیبراهیم كالین دۆخی "تەریكبوونەوەی بایەخدار" بە گەڕانەوە بۆ سیاسەتی بەریتانیای مەزن لە چارەكەی كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم ڕوون دەكاتەوە – دەورانێك كە بە "تەریكبوونەوەی شكۆدار" دەناسرایەوە. بەڵام هیچ چەشنە لێكچوونێك لەگەڵ "تەریكبوونەوەی شكۆدار" كە بەریتانیا بەخۆیەوە گرتبوو – سەرچاوەكەیشی دۆخی بەهێزی ئەوان لە ئاستی جیهانیدا بوو، لە ئارادا نییە. لەلایەكی تریشەوە "تەریكبوونەوەی بایەخدار"ی توركیا ئاكامی تەریك كەوتنەوەی دۆخی ئەم وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوو. ئەم پێناسە كردنەی 'كالین' بوو بە مایەی گاڵتە پێكردنی پسپۆڕانی سیاسەتی دەرەوە.   

سیاسەتی دەرەوەی توركیا لە ئێستادا بە چەشنێكی تەوساویی وەكوو "پڕاگماتیسمی تووڕە" و "سیاسەتی مریشكی سەربڕدراو" پێناسە دەكرێت. هەموو ئەمانە نیشانەی ئەو سیاسەتە سەرلێشێواوانەیە كە خۆی لە سێ بوار دا دەنوێنێ.

بواری یەكەم سووریایە. توركیا لە سووریا و دوابەدوای خستنە خوارەوەی فڕۆكەیەكی شەڕكەری ڕووسی لە نۆڤەمبەری ٢٠١٥ دا، لە لایەن ڕووسیایەكەوە كە سەری هەڵهێناوەتەوە، وەستێندرا. توركیا بێبەری كرا لە پەرەپێدان بە هەرچەشنە دزەكردنێك بۆ دراوسێكەی باشوور. تەنها پاش ئەوەی كە ئەردوغان لە مانگی شەشی ٢٠١٦دا داوای لێبووردنی كرد، سازانێك لە نێوان ڕووسیا و توركیا دا دەستی پێكرد. ئەمە ڕێگای خۆشكرد بۆ شەڕانخێوی توركیا – ئۆپێراسیۆنی قەڵغانی فورات – لە ناوەوەی خاكی سووریا لە مانگی هەشتی ٢٠١٦دا. موسكۆ ناچار ملی دا بە هەبوونی هێزی توركیا لە ناوچەیەكی سێ گۆشە لە باكووری حەڵەب تا بەم چەشنە ئانكارا كۆتایی بێنێت بە پشتیوانی خۆی لە ئۆپۆزیسیۆنی سووری لە حەلەب.    

حەڵەب بە شێوەیەك لە ڕێگای ڕووسیاوە بە هەردوو دەست پێشكەش بە ڕژیمی دیمەشق كرا. ڕووسیا كە لەگەڵ ئێراندا دەجووڵایەوە، دەستی توركیای گرت و بردی بۆ [دانووستاندنەكانی] ئاستانە و بەم چەشنە لە بواری دیپلۆماتیك دا سیمای یاریزانێكی گرینگی بۆ ئانكارا دابین كرد. هەبوونی توركیا لە پارێزگای ئیدلیب‌یش بەرهەمی گفتوگۆكانی ئاستانە یە.

هەبوونی توركیا لە ئیدلیب بە مەبەستی لەنێوبردنی 'هەیئەتی تەحریر ئەلشام' نەبوو كە ناوچەیەكی بەربڵاوی كۆنتڕۆڵ دەكرد. [بەڵكوو] ئامانجی ئەوە بوو بكەوێتە دۆخێكەوە كە كۆتایی بهێنێت بە خۆسەریی كوردەكان لە عەفرین لە دراوسێیەتییان و بەرگرتن لە كوردەكان بۆ نزیكتر بوونەوە لە ناوچە كەنارییەكانی دەریای مەدیتەرانە. ئامانجێكی لەم چەشنە تەنها بە چاوپۆشیكردنی ڕووسیا دەست دەدات – تا ئێستایش ڕووسەكان نیشانیان نەداوە كە دەیانهەوێت وەڵامێكی ئەرێنی بدەنەوە بە توركیا سەبارەت بە دەست هەڵگرتن لە پارتی یەكێتی دیموكراتیكی كوردەكانی سووریا (PYD) و لقی چەكدارییەكەی یەكینەكانی پاراستنی گەل (YPG).   

میخائیل بووگدانۆڤ جێگری وەزیری دەرەوەی ڕووسیا هیچ گوێی نەدایە ناڕەزایەتییەكانی توركیا سەبارەت بە بانگهێشت كردنی موسكۆ لە PYD بۆ ئامادە بوون لە گفتوگۆكانی شاری سووشی، هەرچەند هێشتا هیچ ڕۆژ و ڕێكەوتێك بۆ ئەو گفتوگۆیانەی قەرارە لە نێوان ڕژیمی سووریا و ئۆپۆزیسیۆن دا بەڕێوە بچێت دیاری نەكراوە. بووگدانۆڤ وتی ڕووسیا PYD وەكوو ڕێكخراوێكی سووری سەیر دەكات. ناڕاستەوخۆ واتە توركیا مافی ئەوەی نییە لەسەر دانانی ئەو حیزبە لە ناو گرووپەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سووری دا ناڕازی بێت. خراپترین بەرپەرچدانەوە لە لایەن وەزیری دەرەوەی ڕووسیا سێرگێئی لاڤرۆڤ ئاراستە كرا كاتێك – پاش ئەم بانگەشەی كالین كە بە هۆی دژایەتی توركیاوە، ڕووسیا ئامادە نییە PYD بانگهێشی سووشی بكات – لاڤرۆف گوتی لە ڕاستیدا PYD لە سووشی ئامادە دەبێت.

وێدەچێت سیاسەتی توركیا بەرامبەر بە سووریا تەنانەت لە گرینگترین پرسیشدا لەگەڵ ڕووسیا یەكانگیر نییە: پەیوەندی لەگەڵ كوردەكانی سووریا. ئەمە ڕێك ئەو شوێنەیە كە ئانكارا و واشنگتۆن لێك دوور دەكەونەوە و ئانكارا بەرەو لای مۆسكۆ پاڵی پێوە دەنرێت بە بێ سەرنجدان بە خراپتر بوونی پێوەندییەكانی نێوان توركیا، ئەمریكا و ناتۆ. بەڵام لە گۆڕەپانی سووریا دا لەوە ناچێت كە توركیا سیاسەتێكی سەربەخۆیانە پەیڕەو بكات كە خۆی لە سەر بناغەی بەرژەوەندی ستڕاتێژیكی خۆی دای ڕشتبێت. ئەم وڵاتە هەتا دێت زیاتر گرێدراوی ڕووسیە دەبێت و تەنانەت چاوی لە ڕەحمەتی ئەوانەوەیە. وا دێتە پێش چاو كە توركیا خەریكە بۆ ڕووسیا و تەنانەت بۆ ئێرانیش ڕۆڵی كەسی دووهەم دەگێڕێت.

بواری دووهەم عێراقە. كارتێكردنی توركیا لە عێراق بە سەر بەشی باكووری ئەو وڵاتەدا واتە حكوومەتی هەرێمی كوردستان چڕ ببووەوە. توركیا كارتێكردنی خۆی لە ڕێگای پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ هەولێر دەبردە پێش، سیاسەتێك كە گوێڕایەڵی بەرژەوەندی ئابووری بوو. پێش ڕێفراندۆمی سەربەخۆیی ٢٥ی سێپتامبریش دوژمنایەتی كردنی كورد بە سەر ئانكارا دا زاڵ بوو.

توركیا لە ئێران نزیكتر بووەوە و بوو بە هاندەری جم‌وجۆڵەكانی حەیدەر ئەلعەبادی سەرەكوەزیرانی عێراق لە دژی هەولێر. ئەم هەنگاوانە لە لایەن سپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە  - كە ڕاستەوخۆ گرێ دەدرێنەوە بە ڕێبەری باڵای ئێران ئایەتوڵڵا عەلی خامنەئی – بەڕێوە دەچوو، یان لانیكەم بە گەرمی پشتگیری لێ دەكرا.

توركیا لەگەڵ هەولێر خۆی كرد بە بێگانە. لە بەرامبەر دا ئێران لە نەخشاندنی داهاتووی عێراق و لەوانەیش كوردستانی عێراق دا زۆر زیاتر دەستی باڵای پەیدا كرد، زیاتر لەوەی كە توركیا دەیتوانی ئاستی كارتێكردنی خۆی بباتە سەرەوە. توركیا، یاریزانی سەرەكی ناوچەیی – بە تایبەتی لە كوردستانی عێراق – خۆی بە دەستەوەدا و بە بەراورد لەگەڵ كارتێكردنی ڕوو لە زیادبوونی ئێران لە عێراقدا، كەوتە دۆخی پلە دوو.

بواری سێهەم ناوچەی كەنداوە. ئەمە ئەو بوارەیە كە توركیا دەیتوانی پێوانەی بێ لایەن بوون بپارێزێت تا بتوانێت لە كاتی پێویستدا قورسایی ناوچەیی خۆی بخاتە گەڕ. بەڵام توركیا لە هاوپەیمانەتی وەفادارانەی دا لەگەڵ قەتەر خۆی بێبەری كرد لە بەڕیوەبردنی هەر چەشنە ڕۆڵێك لە ڕووداوەكان دا كە ڕێگای پێ بدات درزێك بخاتە تەوەری عەرەبستان – ئیماراتی یەكگرتووی عەرەبی – میسر، لە دژی قەتەر. لە كاتێكدا محەمەد شازادەی سعوودی كە ئەندازیاری سیاسەتی دژ بە قەتەر و دژ بە ئێرانە لە شانشینی سعوودی، كونتڕۆڵی خۆی بەسەر دۆخەكەدا تۆكمە كردووەتەوە، توركیا خۆی لە پەیوەندییەكی سەیر لەگەڵ قەتەر و ئێراندا دبینێتەوە لە دژی تەوەری سوننە كە لە لایەن دۆناڵد ترامپەوە لە واشنگتون پشتگیری لێ دەكرێت.

لە كاتێكدا كە سەعد حەریری سەرەكوەزیرانی لوبنان – كە ساڵی ٢٠٠٥ پەنجاوپێنج لە سەدی سەهمەكانی كۆمپانیای مەزنی ڕاگەیاندن واتە 'تورك تێلێكۆم'ی كڕیوە كە پێشتر هی دەوڵەت بووە و پێوەندییەكی شەخسیی نزیكی لەگەڵ سەرەكوەزیرانی ئەو كات واتە ئەردۆغان بەرقەرار كردبوو – پۆستەكەی خۆی بەجێ دەهێڵێت، توركیا لە حەوشی دواوەی سووریا واتە لوبنان بەبێ وەكیل دەمێنێتەوە. فرەوێژی و وتارە ئاگرینەكانی ئەردۆغان بێ گومان زۆرێك لە توركەكان شێت و شەیدا دەكات، بەڵام لە شاردنەوەی سیاسەتی سەرلێشێواوانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی توركیا دا كورت دەهێنێت.

ئێرە ناوچەیەكی ناسەقامگیرە كە تێیدا لمەكان هەموو ڕۆژێك شوێن دەگۆڕن و سیمای سیاسەتی دەرەوەی توركیایەك دەردەخەن كە لە مریشكی سەربڕدراو دەچێت. پڕاگماتیسمی تووڕە و تووڕەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەرهەمی درێژخایەن وەبەر نایەنێت.

سەرچاوە: Al Monitor