شارپرێس: نیقاش
هەژاری‌و نەبوونی زۆرێك لەمنداڵانی عێراقی ناچاركردووە لە پیشەی مەترسیداردا كاربكەن، هەرچەندە یاساكانیش رێگە بەو جۆرە كاركردنە نادەن.
محەمەد عەلی (12 ساڵ) چەندین جار كەوتووە‌و ئازاری پێگەیشتووە، بەڵام ئەو كەوتنە لەڕێگادا نەبووە بەرەو قوتابخانە، بەڵكو بەهۆی هەڵگرتنی كەلوپەلی بیناسازی بووە كە بۆ دابینكردنی بژێوی خێزانەكەی كاری تێدا دەكات.
محەمەد عەلی چەند رۆژێك لەمەوبەر لەگەڵ دەستپێكردنی ساڵی نوێی خوێندن لە عێراق وازی لە قوتابخانە هێنا، چونكە دەستی كردووە بە كاركردن بۆ باشكردنی داهاتی خێزانەكەی پاش ئەوەی باوكی چەند مانگێك لەمەوبەر لە تەقینەوەیەكدا لە بەغدای پایتەخت گیانی لەدەست دا.
ئەو كە خوێندكاری پۆلی شەشەمە ئێستا بەخێوكردنی خێزانە بچووكەكەی كەوتووەتە ئەستۆ، ئەو مینەی باوكی كوشت خەونەكانی منداڵە بچووكەشی بۆ تەواوكردنی خوێندن كوشت، كاتێك محەمەد قسەی دەكرد ئارەقە لە نێوچەوانی ماندوویەوە دەهاتە خوارێ رووخساری منداڵانەی هەڵبزركاندبوو، پێستە ناسكەكەی وەك جلوبەرگە شڕەكانی زبر ببوو، ئەو بەر لەوەی خۆر هەڵبێت لەماڵ دێتە دەرەوە‌و ئەو كاتە دەگەڕێتەوە كە خۆر ئاوا بووە.
محەمەد لەبارەی ژیانی خۆیەوە بە"نیقاش"ی وت: "ناتوانم خێزانەكەم ببینم لە نەهامەتیدایە بەبێ ئەوەی بەدوای كارێكدا بگەڕێم، بۆیە دەبووایە نان بۆ براكانم‌و دایكم پەیدا بكەم كە سەرپەرشتیان دەكات‌و تا من مابم هەرگیز رێگە نادەم دایكم بچێتە دەرەوە بەدوای كاردا بگەڕێت".
لەبەرئەوەی گەورەترینی سێ برایە، ئەوە وایكردووە 12 سەعات لە هەڵگرتنی بەرد‌و لمدا بەسەرببات‌و تەنیا یەك ژەم خواردن بخوات كە نرخەكەی لە دوو هەزار دینار تێناپەڕێت بۆ ئەوەی لە سەرەتای شەودا بگەڕێتەوە لای دایكی‌و تەواوی كرێكەی پێبدات كە 15 هەزار دینارە‌و لە "منداڵەكان"ی دڵنیا بێت بەرلەوەی لە تەنیشتیانەوە بچێتە ناو جێگەوە بۆ نووستن.
دیاردەی كاركردنی منداڵان لە عێراق لەدوای ساڵی 2003وە بەشێوەیەكی بەرچاو زیادی كردووە، وەزارەتی پلاندانانی عێراقیش دەڵێت لە هەر پێنج منداڵ یەكێكیان لە خوار تەمەنی یاساییەوە كار دەكات بۆ پەیداكردنی بژێوی خۆی‌و خێزانەكەی، بە پێی وەزارەتەكە تەمەنی ئەو منداڵانەی بۆ ركابەری گەورەكان بەزوویی دەخرێنە بازاڕی كاركردنەوە، لە نێوان (5 بۆ 14) ساڵدایە.
چیرۆكی محەمەد تەنیا چیرۆكی ئەو منداڵانە نییە كە كار دەكەن بۆ پەیداكردنی بژێوی خێزانەكانیان، چونكە حەیدەریش وا راهاتووە چەكوشێك هەڵبگرێت كە كێشەكەی نیو هێندەی كێشی خۆیەتی تا كار لەسەر ئەو پارچە ئاسنە بكات كە وادەردەكەوێت بەهۆی ئاگرەكەوە بووبێتە پارچەیەك شیرینی‌و بە چەكوش‌و مەچەكی خۆی چۆنی بوێت شێوەی دەگۆڕێت.
حەیدەر منداڵێكی دیكەیە كە دە ساڵی تەمەنی تێنەپەڕاندووە، بەهۆی زۆری تێكەڵبوونی لەگەڵ پۆڵا‌و ئاگر، زۆر خەسڵەتی وەرگرتوون، ئەو دەڵێت: "كاتێك هاوڕێكانم دەبینم دەچن بۆ قوتابخانە ئازارم دەدات، بەڵام هیچم لەدەست نایەت".
حەیدەر بەشەرمەوە بەدەم شاردنەوەی سووتاویەكی دەستیەوە كە لەكاتی كاركردنی لە وەرشەیەكی ئاسنگەری لە ناوەڕاستی بەغدا نۆ مانگ لەمەوبەر تووشی بووە، بە پاشماوەی ئەو بێگەردییەی كە هێشتا لە دەستی نەداوە، سەیری ناو لەپی دەستی دەكات‌و دەڵێت: "ئەو كاتە لێپرسراوی وەرشەكە پێی وتم بەم نزیكانە كاریگەری سووتانەكە نامێنێت، دە هەزار دیناریشی پێدام، بەڵام بەشی كڕینی چارەسەری سووتاوییەكەی نەكرد".
هەروەها وتیشی: "ئاواتم ئەوەیە بتوانم بۆ چەند سەعاتێكی زیادە كاربكەم تا كرێیەك وەربگرم هاوتای ئەوە بێت كە باوكم وەری دەگرت، تا بتوانم خەرجی ئەو دەرمانەی بۆ دابین بكەم كە پێویستی پێیەتی بۆئەوەی چاك ببێتەوە‌و منیش جارێكی تر بگەڕێمەوە بۆ قوتابخانە".
سامر (8 ساڵ) چیرۆكێكی دیكەی منداڵێكی كاركەرە، چونكە ئەو منداڵەی سێ ساڵ لەمەبەر لە تەقینەوەی ئۆتۆمبیلێكی بۆمبڕێژكراودا باوكی لەدەست داوە هەرگیز رەحلەی قوتابخانەی نەبینیوە‌و رۆژێك لە رۆژان لەسەری دانەنیشتووە، ئەویش بەهۆی خۆتەرخانكردنی بۆ كاركردن لە وەرشەیەكی تایبەتی "دارتاشی" لەگەڵ برا گەورەكەی بۆ دابینكردنی بژێوی خێزانەكەی.
ئەو منداڵەی لە تەمەنێكی زووەوە باری خێزانەكەی هەڵگرتووە، مانگانە بڕی 300 هەزار دینار وەردەگرێت‌و دوای مانگێكی تەواو لە كاركردن زۆر بە ئاسانی دەیداتە خاوەنی ئەو ماڵەی لەگەڵ دایكە نەخۆشەكەی‌و سێ خوشكەكەیدا تێیدا دەژین.
وەزارەتی پلاندانان لەسەر زاری عەبدولزەهرە هینداوی وتەبێژیەوە رایگەیاند كە "هۆكارەكانی زیادبوونی كاركردنی منداڵان لە وڵاتدا بۆ ئەو بارودۆخە ئابوورییە خراپە دەگەرٍێتەوە كە خێزانە هەژارەكان بەدەستیەوە دەناڵێنن‌و رێژەكەیان گەیشتووەتە نزیكەی 22.5%ی كۆی دانیشتووانی عێراق".
وتەبێژەكە وتیشی: "رێژەی ئەو منداڵانەی لە پیشەی مەترسیداردا كاردەكەن لە ساڵی 2017دا گەیشتووەتە نزیكەی 12%، وەزارەتیش چەند پلانێكی بۆ ساڵی 2018 تا 2022 داناوە بەمەبەستی كەمكردنەوەی هەژاری‌و لەناوبردنی ئەم دیاردەیە".
بەپێی قسەی ئەحمەد ردێنی پزیشكی دەروونی، گەشەی زانینی ئەو منداڵەی واز لە قوتابخانە دەهێنێت‌و روو لە كاركردن دەكات، كاریگەری بەردەكەوێت، بۆیە توانا‌و گەشەی زانستییان كاریگەری بەردەكەوێت‌و دەبێتە هۆی دابەزینی تواناكانیان لە خوێندنەوە‌و نووسین‌و بیركاریدا، ئەمە جگە لەوەی بێگومان داهێنانیشیان كەم دەكات هەروەك گەشەی سۆزداریشیان كەم دەبێتەوە.
ردێنی دووپاتی دەكاتەوە كە جۆرێكی دیكەش لە خاوەن كار هەن سوود لە كاركردنی منداڵان دەبینن بۆ ئاسانكاری لە بە كۆیلەكردنیان لە كاردا، وتیشی: "هەموو ئەم كارانە منداڵان ماندوو دەكەن‌و باری سەر شانە لاوازەكانیان قورس دەكەن، كە ئەوەش نیشانەی پیربوونی پێشوەختیانە".
وەزارەتی كار‌و كاروباری كۆمەڵایەتی كە لە دامەزراوەكانی دیكە زیاتر پەیوەندیدارە بە رێكخستنی كاركردن لە چوارچێوەی یاساكاندا، دووپاتی كردووەتەوە كە تێبینی چەند پێشێلكارییەكی لەدژی كاركردنی منداڵانی خوار تەمەنی رێگەپێدراو بە یاسا كردووە كە بە 15 ساڵ دیاریكراوە.
لەو بارەیەشەوە عەممار مونعیم وتەبێژی وەزارەتەكە دەڵێت: "دەستەی چاودێریكردنی منداڵان تیمێكی بۆ كەمكردنەوەی دیاردەكە پێكهێناوە" ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كە "لەو رێوشوێنانەی دەگیرێنەبەر بریتیە لە دیاریكردنی ئەو ناوچانەی كاركردنی منداڵانیان تێدا چڕبووەتەوە بۆئەوەی لەو واقیعە دەربهێنرێن".
هەر لەو چوارچێوەیەدا تەها مەحمود بەرپرسی بەشی بنبڕكردنی كاری منداڵان لە وەزارەتەكە وتی: "بەشەكە بۆچوونێكی روونی هەیە بەگوێرەی یاسای كاری ژمارە 37ی ساڵی 2015 كە پێویستدەكات چاودێری كاركردنی منداڵان بكەین".
ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كە "ئەو رێوشوێنانەی لەكاتی بوونی سەرپێچییەكدا دەگیرێنەبەر بە ئاگاداركردنەوەی خاوەنكارەكە دەستپێدەكەن بەپێی ماددەی (95/ دووەم) لە یاسای كار، لە كاتێكیشدا ئەگەر خاوەنكارەكان پابەند نەبوون ئەوا سەرپێچییەكەیان بەرزدەكرێتەوە بۆ دادگای كار تا حوكمیان بۆ دەربكات".
لەلایەن خۆشیەوە عەمید خالید محەنا بەڕێوەبەری پۆلیسی كۆمەڵایەتی لە وەزارەتی ناوخۆ وتی: "تیمی وەزارەت بە چەند قۆناغێك كاردەكات بۆ بەدواداچوونی ئەم دۆسێیە، چونكە رازییە منداڵان لە تەمەنێكی بچووكدا كاربكەن بەڵام كاری بەمی‌رجێك كاری مەترسیدار نەبن ئەویش بەهۆی نزمی ئاستی هەژارییەوە لە عێراق".
وتیشی: "تیمەكانی وەزارەت لێپرسینەوە لەو خاوەن وەرشانە دەكەن كە پیشەكەیان مەترسیدارە‌و رازیبوون بە كاركردنی منداڵان، هەندێك جاریش ئەركی پەروەردەكردنی منداڵان لە باوكانیان وەردەگرێتەوە ئەگەر ئەو كارە دووبارە بكەنەوە".
یاسای خوێندنی ئیلزامی لە عێراق لە ماددەی 15یدا باسی هاوكاری نێوان وەزارەتی پەروەردە‌و وەزارەتی كار‌و كاروباری كۆمەڵایەتی دەكات بۆ مسۆگەركردنی جێبەجێكردنی حوكمی شەریعەت تایبەت بە كارپێنەكردنی نەوجەوانان بەر لە تەواوكردنی تەمەنی 15 ساڵی‌و سزادانی سەرپێچیكاران بەو سزایانەی لە یاسای كاردا بەدەق هاتوون.
هاوكات ماددەی 29 لە دەستووری عێراقیش داوادەكات دەوڵەت پاراستنی دایكایەتی‌و منداڵی‌و بەتەمەنان بگرێتە ئەستۆ‌و چاودێری تازەپێگەیشتووان‌و گەنجانیش بكات‌و هەلومەرجی گونجاو بۆ گەشەپێدانی تواناكانیان دابین بكات، ئەمە جگە لە قەدەغەكردنی بەكارهێنانی منداڵان لەڕووی ئابووریەوە بە هەموو شێوەكانیەوە.
بەڵام پێدەچێت كەمتەرخەمی جێبەجێكردنی یاساكان بووبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی دیاردەی كاركردنی منداڵان لەو پیشە مەترسیدارنەدا كە لەگەڵ تەمەن‌و توانای جەستەییاندا ناگونجێن.
