شارپرێس:
شیكاری.. محەمەد رەئوف
بۆ كورد قەزای دووزخورماتوو كەسەرەرای ئەوەی خاكی كوردستانیەو بەردەوام روبەرووی تەعریب و كۆچپێكردنی دانیشتوانەكەی بۆتەوە، لەهەمانكاتە پشتێنێكی ئەمنی گرنكە بۆ هەرێمی كوردستان، لە رابردوودا رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق هەوڵی زۆری گۆڕینی دیموگرافیای شارەكەیاندا، بەڵام روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو هاتنی حەشدی شەعبی بۆ شارەكە بەتەواوی بەرگی كوردستانی بونی ئەو شارەی داماڵی، بەجۆریك لە هیچ سەردەمێكدا رژێمی بەعس ئەوكارەی بەرامبەر بە دووز خورماتوو نەكردووە.

دوزخورماتوو لە 16ی ئۆكتۆبەردا
روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو پاشەكشەی پێشمەرگە لەو ناوچانە، زیانی گەورەی بە پرسی كورد و ژیانی هاوڵاتیانی كوردا لەوناوچانە، كە رەنگە كاریگەریەكی بۆسەر چارەنووس و داهاتووی ئەو شارە هەبێت بۆ دەیان ساڵی دیكە، سەرەرای زیانەگیانیەكان، تەنها لەدوای 16ی ئۆكتۆبەروی 2017ەوە بەپێی راپۆرتی تیمی كۆكردنەوەی بەڵگەی تاوانەكان لە دووزخورماتوو:

3150 ماڵی كورد تاڵانكراوە و شێوێنراوە، 53 خانوو و دوكان و كارگە تەقێنراونەتەوە، 530 خانووی هاوڵاتیانی كورد لەگەڵ دوكان و ماركێتی گەورە و شوێنی بازرگانی تاڵان كراون و سوتێنراون، دزینی 156 ئۆتومبیل و بارهەڵگر و تراكتۆر و شۆفڵ و حەفارە، سوتاندن و تاڵانكردنی 21 كارگەی بلۆك و كارگەی چەو و لم، تاڵانكردن و سوتاندنی 15 بارەگای حزبە كوردستانییەكان، تاڵانكردن و سوتاندنی 6 دامەزراوەی حكومەتی هەرێم، سوتاندن و تاڵانكردنی 4 ڕادیۆ و یەك تەلەفزیۆنی ناوخۆیی كوردی، سوتاندن و تاڵانكردنی زیاتر لە 10 بەنزینخانەی هاوڵاتیانی كورد، لە ئەنجامی ڕووداوەكان و پەلاماری حەشدی توركمانی و حەشدی شەعبی بۆسەر و ماڵ هاوڵاتیانی كورد لە خورماتوو زیاتر لە( 9137 )خێزان ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون، كە پێكدێن لە( 53000 )هاوڵاتی.

ئەم پرۆسەیە سەرەرای ئەوەی دەچێتە چوارچێوەی جینۆسایدەوەو هەوڵێكە بۆ گۆڕینی دیموگرافیای شاری دوزخورماتی، جیاواز لە رابردوو ئەمجارە بە بەرگێكی عەرەبی تائیفیەوە هەوڵئەدرێ بۆ سرینەوەی مۆركی نەتەوایەتی كورد، كە ئەگەر لە رابردووداو لەسەردەمی حیزبی بەعسدا رێژەی كورد لەقەزای دووزخورماتوو بەنزیكەی 40% بوبێت ئەوا لە ئێستادا بۆ خوار لە 20% دابەزیوەو چاوەڕوانیش دەكرێت بە درووستكردنی پارێزگایەكی شیعە نشین لەسەنتەری قەزای خورماتوو، ئیدی خۆری كورد بۆ هەتایە لە قەزای دوزخورماتوو ئاوا بێت، هەروەك ناوچەكانی بەدرەو جەسان و مەندەلی و شارەبان و حەویجەو تەلەعفەر كە خاكی كوردستانین و بەدرێژایی مێژوو مۆركی نەتەوایەتی كوردیان پێوە نەماوە.

قەزای دوزخورماتوو
قەزای دووزخورماتوو كە بە درێژایی مێژوو بە شارێك كوردستانی ناسراوەو كەوتۆتە ناوچەی مادەی 140ی ناوچەی كێشە لەسەرەوەو لە پێكهاتەكانی كورد و عەرەب و توركمان پێكهاتووە، لە رووی ئایینیشەوە بەسەر سونەو شیعەدا دابەش بوون، قەزای دوزخورماتوو كە لە ناحیەكانی سلێمان بەگ و ئامرلی شیعە مەزهەب و یەنگیجەی سونە مەز هەب پێكهاتووەو پێشتر ناحیەی نەوجولی لە سەربووە بەلام ئێستا ئەوناحێیە سەربەر قەزای كفریەو هەندی كاروباری لە دووز خورماتووە.

قەزای دوزخورماتوو كە روبەرەكەی ( 4019) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە دەكاتە ( 16.5%) روبەری خاكی پارێزگای سەڵاحەدین كە روبەرەكەی ( 24 هەزارو 363 ) كم2 ژمارەی دانیشتوانەكەی بەپێی ئاماری ناوەندی خۆراكی قەزای دوزخورماتوو، لە 2014 دا ( 180 هەزار ) كەس بووەو بەو پێیەش ژمارەی دانیشتوانی قەزای دوزخورماتوو ( 12%) كۆی دانیشتوانی پارێزگای سەلاحەدینە بەو پێیەی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای سەلاحەدین بەپێی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق بۆ ساڵی 2014، ( 1 ملیۆن و 509 هەزار) كەس بووە،

بەپێی ئامارەنارەسمیەكانیش پێكهاتەی كورد لە قەزای دووزخورماتوو زیاتر لە ( 72 هەزار) كەسە بەرێژەی ( 40% ) و توركمان ژمارەیان لە دوزخورماتو ( 63 هەزار ) كەسە بەرێژەی ( 35% ) و عەرەب ( 45 هەزار) كەسە بەرێژەی ( 25% ) .

بەپێی رێژەی دەنگدانی هەڵبژاردنی كانونی یەكەمی 2005 لەكۆی ( 60097 ) دەنگدەر هاوپەیمانی كوردستان ( 24989) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی ( 41.6%) و بەرەی توركمانی عێراقی ( 11661) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی ( 19.4%) و هاوپەیمانی یەكگرتووی شیعەكان ( 6819) دەنگ بەرێژەی ( 10%) و بەرەی عێراقی بۆ دیالۆگ ( 6027) دەنگ بەرێژەی ( 9%) و دەنگەكانی تریش بۆ لایەنەكانی تر.

بەڵام لەهەڵبژاردنی كانونی دووەمی 2009ی پارێزگاكان لەكۆی ( 50231) دەنگدەر لە قەزای دوزخورماتوو، بەرەی توركمانی عێراقی ( 18283) دەنگ بەرێژەی ( 36.4%) و لیستی برایەتی و پێكەوە ژیانی كورد ( 16637) بەرێژەی ( 33.1%) لیستی دەوڵەتی یاساش ( 2230) دەنگ بەرێژەی (4.4%)ی بەدەسهتێناوە.

واتا بەپێی ژمارەو دەنگی لیستە كوردیەكان رێژەی كورد لەقەزای دووزخورماتو لە خوار 40% بووە، بەڵام لەدوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە ئەو رێژەیە زۆر دادەبەزێت، بەتایبەتیش دوای ئەوەی بە نزیكەی 90%ی هاوڵاتیانی كوردی ئەو قەزایە شارەكەیان جێهیشتووەو سەرچاوەكانی ژیانیان لەدەستداوە بۆیە ئاسان نیە بگەڕێنەوە خۆ ئەگەر بارودۆخەكەش ئاسایی بوەوە، زیاتر لە 25%ی هاولاتیانی ناگەڕێنەوە.

دیمۆگرافیای دوزخورماتوو
قەزای دوزخورماتوو كە لە ساڵی 1922 بۆتە ناحیە كە سەربە پارێزگای كەركوك بووە لە 1951 بوە بە قەزاو دواتریش لەچوارچێوەی پرۆسەی تەعریبدا بەپێی‌ بڕیاری‌ كۆماری‌ عێراق ژمارە 41 كە لە 21 حوزەیرانی‌ 1976 قەزای‌ دووزخورماتوو لە پارێزگای كەركوك دابڕێنراو خرایە سەر پارێزگای‌ سەلاحەدین.

قەزای دوزخرماتوو لە ساڵی 1957 نزیكەی ( 234 ) گوندی لە خۆگرتوو، بەپێی سەرژمێری ساڵی 1957 قەزای دوزخورماتوو نزیكەی یەك لەسەر چواری ژمارەی دانیشتوانی كەركوكی پێكدەهێناو روبەرەكەشی ( 34% ) ی روبەری پارێزگای كەركوكی پێكهێناوە . 

هاوكات لە نێوان ساڵانی 1968 بۆ 1988 ژمارەیەكی زۆری كوردی دانیشتوی ئەو قەزایە راگوێزران كە بەزیاتر لە ( 41 هەزار ) كەس دادەنرێت، بەمەش سەرەرای گۆرینی دیموگرافی قەزاكە زۆربەی گوندەكانی ناوچەكەی تەعریب كرد.

ژمارەی دانیشتوانی قەزای دووزخورماتوو لە ئاماری ساڵی 1965 دا بە ( 73130 ) كەس دانراوەو رێژەی كوردیش لە ( 32% ) بووە بەڵام لە ئاماری ساڵی 1977 دا ژمارەی دانیشتوانی ( 75737 ) كەس بووەو رێژەی كورد لەو قەزایە ( 45.2% ) بووە .

لە ساڵی 1970 ژمارەی دانیشتوانی قەزای دوزخورماتو ( 86 هەزارو 742 ) كەس بووەو ( 25 هەزارو 81 ) كەسی لەناو شاری دوزخورماتوو بوەو ( 61 هەزارو 661 ) كەسی لە گوندو ناوچەكانی دەوروبەری نیشتەجێبوونە، لە ساڵی 2003 ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای سەلاحەدین ( 1 ملیۆن و 42 هەزار) كەس بووەو دانیشتوانی دووزخورماتوو ( 103 هەزار ) كەس بووە.

بەڵام دۆخی دووزخورماتوو بەتایبەتیش لەدوای هاتنی داعش بۆ ناوچەكە ئالۆزی زۆری بەخوە بینی بەو پێیەی ناحیەسلێمان بەگی سونەنشین لەدوای رزگاركردنی لەدەستی داعش تەختی زەوی كراو تا ئێستاش رێگەنەدراوە ئاوەدان بكرێتەوە، لەدوای روداوەكانی16ئۆكتۆبەریشەوە هاولاتیانی كورد لەوقەزایە دەركراون وئاوارەبوون و ماڵ و خانوەكانیشیان سوتێنراون و تەقێنراونەتەوە، بۆیە هەنگاوەكان بەوئاراستەیەن كەئەوناوچانە لە كورد و سونەپاكبكرێنەوەو بكرێنە ناوچەیەكی شیعە مەزهەب و رەنگەلە داهاتووشدا بكرێتە پارێزگایەكی شیعە مەزهەب كەلەدوزخورماتوو داقوق و ناحیەكانی ئامرلی و سەعدیەو گوندی بەشیر، بەوهەنگاوە خۆری كورد لە دوزخورماتوو ئاوا دەبێت، مەگەر هەل و دۆخێكی دیكە بێتە ئاراوە.