شارپرێس:
لەرووی زانستی جیولۆجییەوە سەلمێنراوە هەموو كیشوەرەكانی جیهان، بەهەر هەموو ناوچە وشكانی‌و ئاوییەكانیانەوە، دابەشبوونەتە سەر 16 پلێت، كە 6 یان مەزنن‌و 10 پلێتی دیكەش بچووكن، هەر هەمووشیان بەشێوەیەكی بەردەوام لەجووڵە دان، بەڵام جووڵەكانیان یەگجار زۆر خاوەو كورتی تەمەن واناكات ئێمە هەستی پێبكەین، بەڵام دوای ملیۆنەها ساڵ ئینجا گۆڕانكارییەكان لەسەر تۆبۆگرافیای ناوچەكان لەبەرزیی‌و نزمیدا دەردەكەون.

سنوور، یان قەراغەكانی نێوان ئەو پلێتانە لەچالاكی بەردەوامن‌و لەسەر شێوەی درزی مەزن تاقووڵایی دەیان كیلۆمەتر بەچینەكانی ناوەوەی زەویدا درێژبوونەتەوەو هەر ئەوانەشن، كە بەرپرسن لەروودانی بومەلەرزەكان‌و تەقینەوەی گڕگانەكان لەسەر ئاستی هەموو جیهاندا.

بەبێ بوونی سروشتی تكتۆنی كیشوەرەكان، واتە گریمان توێكڵی زەوی یەك پارچەی بێ درز بوایە، ئەوا لەدەرەنجامی كوڵانی ناخەكەی‌و دروستبوونی بڕی زۆر مەزنی گازەكان‌و پەنگخواردن و قەتیسبوونیدا، كارەساتی زۆر گەورە لەسەر رووی زەویدا روویان دەدا، بەڵام خوای گەورە وایكردووە كەوا ئەو جۆرە درزو گڕكاكانانە هەبن، تاوەكو جۆرێك لەبەتاڵكردن‌و كەمكردنەوەی گوشارەكانی ناخی زەمینیان لێبێتە دەرەوە.

لەرووی جیۆلۆجییەوە، ناوی پلێتەكانی سەر هەسارەكەمان بریتین لە: 
• پلێتی زەریای هیندی 
• پلێتی ئەمریكای باكوور 
• پلێتی جەمسەری باشوور
• پلێتی ئۆراسیا 
• پلێتی ئەفریقی 
• پلێتی ئەمریكای باشوور 
• پلێتی عەرەبی 
• پلێتی هیندی
• پلێتی ئوستورالی 
• پلێتی نازكا 
• پلێتی فلیپین 
• پلێتی كاریبی
• پلێتی كۆكۆس
• پلێتی سكۆشیا
• پلێتی خوان دی فۆكا 

(پلێتی عەرەبی) بەتەواوەتی وڵاتانی نێو (نیمچە دوورگەی عەرەبی) لەخۆ دەگرێت سنوورەكانی بەم شێوەیەیە: 

1. لە باشووریدا: (پلێتی ئەفریقی) تا دەگاتە رۆژئاوای (پلێتی هیندو ئۆسترالی) 

2. لە رۆژئاوایدا: قەراغی درزی لای چەپی (پلێتی ئەفریقی) كە (دەریای سوور) ی تیادایە.

3. لە رۆژهەڵاتیدا: (پلێتی هیندۆ – ئۆسترالی)

4. لە باكووریدا: (پلێتی ئۆراسیی)

شوێنگەی هەرێمی كوردستان لەنێو پلێتە تكتۆنییەكاندا
شوێنگەی جوگرافیی ئەمڕۆی (هەرێمی كوردستان) كەوتووەتە نێو بەشی باكوورو باكووری رۆژهەڵاتی (پلێتی تكتۆنی عەرەبی - Arabian Plate) كە یەكێكە لە سێ پلێتی پێكەوە لكاوەكانی (ئەفریقی و هیندی) و بێگومان لەجووڵەیەكی بەردەوامدایەو ساڵانە بڕی ئەو جووڵەیە دەگاتە سنووری نێوان 20 تا 30 ملیمەتر لەیەك ساڵ‌و ئاڕاستەكەشی بەرەو بەركەوتنی بەردەوامی نەپچڕاوەیە لەگەڵ قەراغی باشوورو باشووری رۆژئاوای (پلێتی تكتۆنی مەزنی ئۆراسیا).

ئەو جووڵەیە بەدرێژایی دەیان ملیۆن ساڵە بەردەوامەو هەر واش دەبێت لە داهاتوودا، لە دەرەنجامدا، ئێستا جۆرە پێكەوە لكانێكی مەزنی دوورودرێژی لێكەوتۆتەوە لەنێوان زنجیرە چیاكانی (پیرانس) لە رۆژئاوای (ئەوروپا) لەگەڵ ناوچەكانی باشووری ئەوڕوپاو ئینجا دێت بەرەو زنجیرە چیاكانی (تۆڕۆس) لە باكووری كوردستان و (توركیا) و درێژ دەبێتەوە بۆ زنجیرە چیاكانی نێو (باشووری كوردستان) و ئینجا بۆنێو زنجیرە چاكانی (زاگرۆس) لە (رۆژهەڵاتی كوردستان) تا دەگاتە زنجیرە چیا مەزنەكانی (هیمالایا) و چیاكانی دیكەی ناوچەكانی باشووری رۆژهەڵاتی كیشوەری (ئاسیا). 

لەسەردەمی ناسراو بە (چاخی پێش كامبری) بەر لە نزیكەی 542 تا 560 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا، لەو كاتەی هێشتا (دەریا سوور) دروست نەببوو، (پلێتی عەرەبی) بەشێك بووە، بەڵام لە سەرەدمی ناسراو بە (كریتاشی) بەر لە نزیكەی 105 تا 120 ملیۆن ساڵ پێش ئێستادا، تەواوی ئەو ناوچەیەی ئەوكاتە (كە هەرێمی كوردستان بەشێكی فراوانی بووە)، بریتی بووە لە حەوزێكی گەورەی نیشتەنی بەناوی دەریای (Teyths) و تەواوی ناوچەی باكوورو رۆژهەڵاتی نیمچە دوورگەی عەرەبی داگیركردبوو، واتە تەواوی (توركیاو هەرێمی كوردستان و باشووری رۆژئاوای ئێران) وە لەو چاخەدا چەندین دەریای خاوەن قوڵایی كەم تەواوی ئەو ناوچانەیان داپۆشیبوو.

لە كۆتایی (چاخی تەباشیری - Cretaceous) دا، واتە نزیكەی 90 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا، جووڵەی تكتۆنی پلێتەكانی ئەو ناوچەیە وایانكرد دەریای (Teyths) وردە وردە سنووردارببێت و زنجیرە چیا مەزنەكانی (هیمالایا) لە هیندو (ئەلپ) ی ئەوروپی دروست بكات، پاشان زنجیرە چیاكانی (تۆرۆس و زاگرۆس) و چیاكانی (عومان) دروست بوون، بەمەش دەریای كۆنی (Teyths) بە تەواوی ونبوو و لە شوێنیدا رووبەرێكی وشكانی دەركەوت (كە هەرێمی كوردستان بەشێكی بوو)، ئینجا تەواوی (پلێتی عەرەبی) لە (پلێتی ئەفریقی) جیابۆوەو (دەریای سوور) دروست بوو. 

لە رووی جووڵەوە، تەواوی (پلێتی عەرەبی) بەرەو رۆژهەڵاتدا دەڕوات و پەیتا پەیتا نغرۆی ژێرەوەی (پلێتی ئۆراسیا) دەبێت بێ ئەوەی ئێمە هەستی پێبكەین، هەر ئەوەشە دەبێتە هۆی روودانی بوومەلەرزەی بەردەوام و بە گوڕو تینی جیاجیا بە درێژایی هێڵی بەرییەكەوتنی نێوان هەردوو پلێتی عەرەبی و ئۆراسیی، كە بێگومان ئێمەش لە هەرێمی كوردستاندا ماوە ماوە هەست بە چالاكیی بوومەلەرزەییەكانی دەكەین، ئەمە جگە لە دەركەوتنی چەندین گركانی چالاك و گەورە وەك (تافتان) كە بەرزاییەكەی دەگاتە 4000 مەترو دەكەوێتە باشووری رۆژهەڵاتی (ئێران) لە پارێزگای (سیستان و بەلوشستان) و هەروەها گڕكانی مەزنی (ئارارات یان جوودی) كە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی (توركیا) و خاوەنی دوو لوتكەیە كە یەكیان بەرزییەكەی 5137 مەترەو لووتكەكەی دیكەش 3869 مەتر دەبن لەسەر ئاستی رووی دەریاوە.

وەرگێڕانی: ئەژی چەتۆ حەسەن