شارپرێس:
شیكاری: هەڵمەت محەمەد
حەیدەر عەبادی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە ڕۆژی 9ی كانونی یەكەمی 2017 كۆتایی داعشی لە عێراق ڕاگەیاند، كە بۆ ماوەی زیاتر لە 3 ساڵ و نیو ئاڵای ڕەشی ئەو گروپە بەسەر بەشێك لەپارێزگا سونە نشینەكانی عێراق شەكایەوە.
   
لێرەدا پرسیاری سەرەكی ئەوەیە، ئەمە كۆتایی داعشە لەڕووی ئامادەگی چەكدارییەوە یاخود كۆتایی بیرو هزری گروپەكەشە لەعێراقدا؟ ئاكامەكانی شەڕی داعش چی بوون لەڕووی مادیی‌و ئابوری‌و مرۆیی‌و كۆمەڵایەتی لە سەر كۆمەڵگەی عێراقی بەگشتی هەرێمی كورسدتانیش بەتایبەتی ؟

چۆنیەتی دروستبونی داعش
ڕێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام كە بە (داعش) ناسرا، گروپێكی توندڕەوی ئیسلامی بوو لە15/10/2006 لە لایەن (ئەبو عومەر بغدادی)ەوە لە عێراق دروستكراوە. كە باڵی قاعیدەی ئەوكات و (داعش)ی ئێستا بوو، دوای ئەوەی (ئەبو موسعەب زەرقاوی) لەئەنجامی بۆردومانی فرۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا لەباكوری بەعقوبە كوژرا كە سەركردایەتی باڵی قاعیدەی دەكرد لە عێراق، هەر ئەوكات (ئەبو ئەیوب میسری) ناسراو بە(ئەبو حەمزەی موهاجیر) شوێنی گرتەوە. بەڵام دواتر و  لە ڕۆژی (15/10/2006) دا ئەم رێكخراوە بریاری خۆ رێكخستنەوەیاندا لەچوارچێوەی فۆرمێكی نوێتردا خۆیان بەناوی (دەوڵەتی عێراقی ئیسلامی) راگەیاند و (ئەبو عومەر بەغدادی) كرابە ئەمیری رێكخراوەكە. 

لەدوای ساڵی 2008ەوە چالاكی ئەم گروپە ڕووی لە لاوازی كرد، بەهۆی ئەو هەڵمەتە هاوبەشانەی كە سوپای ئەمریكاو سوپای عێراق دەیانكردە سەر حەشارگەكانی ئەم گروپە، هاوكات دامەزراندنی هێزەكانی سەحوە لەناوچە سونییەكان بەتایبەت لە موسڵ و سەلاحەدین و ئەنبار هۆكارێكی دیكەی لاوازییان بو.

لە 19/4/2010 ئەمیری ئەم گروپە (ئەبو عومەر بەغدادی) دەكوژرێت و (ئەبو بەكر بەغدادی) جێگەی دەگرێتەوەو تا ئیستا ئەمیری ئەم گروپەیە.

دەسپێكردنی شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی سوریا لە بەهاری 2011 هەلی بۆ ئەم گروپە ڕەخساند بۆ ئەوەی جارێكی تر و بە شێوەیەكی توندوتۆڵتر خۆی ڕێكبخاتەوەو دەستبكاتەوە بە چالاكییەكانی، ئەویش بە هەڵهاتنی (ئەبو بەكر بغدادی) بۆ سوریا دەستیپێكرد و هەر لەوێ لەگەڵ كۆمەڵێك لە ئیسلامییەكانی نزیك لە بەرەی (نوسرە) (داعش)یان دامەزراند، بەڵام هەردوو گروپەكە (داعش و نوسرە) لە سوریا بەجیا چالاكیان ئەنجام دەدا.

ئامانجەكانی داعش
درووست بوونی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام بۆ بەدیهێنانی چەندین ئامانج بوو وەك خۆیان ئاماژەیان پێدەكرد:
1. بونیادنانەوەی خەلافەتی ئیسلامی
2. بەجێگەیاندنی جیهاد لە جیهاندا.
3. رێگری كردن لە دروستكردنی كەنیسەی مەسیحیەكان و روخاندنیان .
4. درووستكردنی دەوڵەتی ئیسلامی لەسەر هەر زەویەك كە دەستی بەسەردا دەگرن.
5. جیهادكردن لەگەڵ نزیكترین دوژمن.
6. حەڵالكردنی خوێنی دەسەلاتدارە موسڵمانەكان لەگەل هەموو ئەوانەی كە دژایەتی داعش دەكەن.
7. سەندنی جزیە لە هەموو كەمەنەتەوەییە ناموسڵمانەكان.

هۆكارەكانی بەهێزبوونی داعش لە عێراق
داعش لەسەرەتاوە تاڕادەیەكی باش سەركەوتوو بوو لە تەشەنەكردن لەو پارێزگا سونییانەی كەحكومەت تێیدا لاوازبوو، ئەو سەركەوتننانەشی دەرەنجامی كۆمەڵێك هۆكار بوو، لەوانە:
1. بوونی ململانێی تائیفی لەنێوان سوننەو شیعە و حكومكردنی شیعە لە عێراق و پەراوێزخستنی سوننە لەدەسەڵات، كە پاڵنەرێكی سەرەكی بوو بۆ ئەوەی ناوچە سونییەكان دژ بەدەسەڵاتی شیعە بوەستنەوەو هاوكاری ئەو جۆرە گروپانە بكەن.
2. ئەو توانایەی (داعش) هەیبوو لە هونەری هێرشبردن و زیانگەیاندن و كشانەوە، لەبەرامبەردا دەزگا ئەمنییەكانی عێراق توانای بەرگرییان لاوازبوو بۆ ئەم جۆرە هێرشانە، ئەویش بەهۆی كەمتوانایی ئەو دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییانە لەڕووی زانیاری و شوێن و توانا و كاتی هێرشكردنی (داعش).
3. بوونی چەند فەرماندەیەكی گەندەڵ و شكستخواردو و ناپسپۆڕ لەناو هێزەكانی عێراقدا لەبەرامبەر تیرۆرێكی پلان بۆ داڕێژراو.
4. لاوازی سوپای عیراق و نەبوونی چەكی پێشكەوتوو بۆ بەگژداچوونەوەی ئەم جۆرە هێرشانە.
5. هەڵكەوتەی جوگرافی ناوچەكە بەشێوەیەك گونجاو و لەبار بوون بۆ بوون بە مۆڵگەی ئەم جۆرە گروپانە.
6. پەراوێزخستنی شارە سونییەكانی عێراق بەتایبەت ئەو سێ پارێزگایەی ناوەڕاستی عێراق، ئەمەش پاڵنەر بوو بۆ دانیشتوانی ئەو پارێزگایانە ئەگەر یارمەتیدەر نەبوبن بۆ ئەم گروپانە، ئەوا كەمتر یارمەتیان پێشكەش بە حكومەتی عێراق دەكرد.
7. لە هەموو ئەو هۆكارانە گرنگتر، بوونی پشتگیری دەوڵەتانی دراوسێ و پێشكەشكردنی هاوكاری مادی و سەبازی بو بە(داعش) و ڕێخۆشكردن بۆ چوونە ناوەوەی  چەكدارەكانیان بۆ عێراق بەتایبەت لە قۆناغی سەرەتادا.

سنوری دەسەڵاتەكانی داعش لە عێراق
بەشێوەیەكی گشتی چالاكییەكانی ڕێكخراوی داعش سنورێكی بەرفراوانی گرتەوە لە عێراق و سوریا، بەجۆرێك سنوری دەسەلاتی داعش لە ناوەراست و باكوری رۆژئاوای عێراقەوە درێژ دەبوویەوە تا رۆژهەڵات و باكوری رۆژئاوای سوریا، كە كۆی روبەری سنوری دەسەلاتی داعش لە عێراق ( 73 هەزار ) كم2 و لە سوریا ( 64 هەزار ) كم2 بوو كە دەكاتە ( 137 هەزار ) كیلۆمەتر دوجا، هاوكات ژمارەی دانیشتوانی سنوری دەسەلاتی داعش لە عێراق ( 4 ملیۆن و 500 هەزار ) كەس و لە سوریا ( 5 ملیۆن ) كەس بوو كە دەكاتە ( 9 ملیۆن و 500 هەزار ) كەس .

واتا سنوری دەسەلاتی داعش لە رووی روبەرو ژمارەی دانیشتوانەوە چەند هێندەی كوەیت بووە كە روبەرەكەی (17 هەزارو 820 ) كم2 یەو دانیشتوانەكەی ( 3 ملیۆن و 719 هەزار ) كەسە، هەروەها وڵاتی قەتەر روبەرەكەی ( 11 هەزارو 437 ) كم2 یەو دانیشتوانەكەی ( 1 ملیۆن و 853 هەزار ) كەسە، لوبنان روبەرەكەی ( 10 هەزارو 452 ) كم2 و دانیشتوانەكەی نزیكەی ( 5 ملیۆن ) كەسە .

بەو پێیەش رووبەری دەسەلاتی داعش كە ( 137 هەزار ) كیلۆمەتر دوجا بو، زیاتر لە ( 12 ) جار لە رووبەری قەتەر زیاترەو ژمارەی دانیشتوانی ژێر دەسەلاتی داعش كە ( 9 ملیۆن و 500 هەزار ) كەس بووە ( 5 ) ئەوەندەی ژمارەی دانیشتوانی قەتەرە كە ( 1 ملیۆن و 853 ) كەسە.

ئەم گروپە لە عێراقیدا چالاكییەكانیان پارێزگا سونییە عەرەب نشینەكانی گرتەوە بە تایبەت پارێزگای ئەنبار و ناوچەكانی موسڵ و فەلوجە، دوای ئەوەی توانیان لە سنوری سوریاوە چالاكییەكانی بگوازێتەوە بۆ عێراق و پارێزگاكانی و بەشێك لە پارێزگاكانی دیالە و ئەنباری كۆنترۆڵ كرد، لە 10/6/2014 لە هێرشێكدا توانی شاری موسڵ كونترۆڵبكات و هێدی هێدی دەسەڵاتەكانی فراوانكردو لە دوای رووداوەكانی شەنگالیش تەواوی پارێزگای نەینەوا كەوتە ژێر دەسەڵاتیەوەو بەم جۆرە:

پارێزگای نەینەوا ، رووبەرەكەی ( 32هەزارو 308 ) كیلۆمەتر چوارگۆشەیەو نزیكەی ( 30 هەزار ) كیلۆمەتری كەوتە ژێر دەسەڵاتی داعش و ژمارەی دانیشتوانی نزیكەی ( 3 ملیۆن و 500 هەزار ) كەس بوو.

پارێزگای سەڵاحەدین، رووبەرەكەی ( 24363) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە جگە لە شاری سامەرا كە ڕوبەرەكەی (4504) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە لەدەستی سوپای عێراقدا مایەوەو قەزای دوزخورماتوو كە (4019)كیلۆمەتر چوارگۆشەیە لەدەستی هێزی پێشمەرگەدا مایەوە، بەو پێیەش نزیكەی ( 15 هەزار ) كیلۆمەتر دوجا لەو پارێزگایە لەژێر دەسەلاتی داعشدا بوو. بەو پێیەش ژمارەی دانیشتوانی ئەو ناوچانەی ژێر دەسەلاتی داعش لە پارێزگای سەڵاحەدین زیاتر لە ( 700 هەزار ) كەس بوو. 

پارێزگای دیالە، روبەرەكەی ( 17685 ) كیلۆمەتر چوارگۆشەیەو بەشێك لە ناحیەكانی سەعدیەو جەلەولا و عوزێمی ئەو پارێزگایەی لەژێر دەست بوو كە نزیكەی ( 4 هەزار ) كیلۆمەتر بوو و ژمارەی دانیشتوانیشی بە نزیكەی ( 200 هەزار ) كەس ئەژمار دەكرا. 

پارێزگای ئەنبار، رووبەرەكەی ( 138 هەزارو 500 ) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، زۆربەی ئەو پارێزگایە لەژێر دەسەلاتی هۆزەكاندابوو بەڵام بەشێكی كەوتە ژێر كۆنترۆلی داعش  كە بە ( 20 هەزار كیلۆمەتر) دادەنرا، ژمارەی دانیشتوانی ئەو ناوچەیەی لەژێر دەسەڵاتی داعشدا بە نزیكەیی (150 هەزار ) كەس مەزندە دەكرا.

پارێزگای كەركوك ، ڕووبەرەكەی ( 9 هەزار و 659) كیلۆمەتر چوارگۆشەیەو قەزای حەویجەو ناحیەكانی رەشاد و ڕیاز و زاب كەوتە ژێر كۆنترۆڵی داعش و رووبەرەكەی زیاتر لە ( 4 هەزار ) كیلۆمەتر بو و ژمارەی دانیشتوانی ئەو ناوچانەش بە ( 400 هەزار ) كەس دادەنرا.

بەو پێیەش كۆی ئەو خاكەی كەوتە ژێر دەسەڵاتی داعش لە عێراقدا زیاتر لە ( 73 هەزار ) كیلۆمەتر چوارگۆشە بوو كە دەكاتە ( 16.7% ) كۆی خاكی عێراق و نزیكەی دوو ئەوەندەی خاكی هەرێمی كوردستان كە ( 41هەزارو 939 ) كیلۆمەترەو ( 9.7%)ی كۆی خاكی عێراقە. 

هاوكات ژمارەی دانیشتوانی ئەو ناوچانەی لەژێر دەسەلاتی داعشدابوون بە نزیكەی ( 4 ملیۆن و 950 هەزار) كەس مەزەندە دەكرا، كە هێندەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستانە.

كاریگەریەكانی شەڕی داعش لەسەر هەرێمی كوردستان 
هاتنی چەكدارانی داعش هاوشان لەگەل قەیرانی دارایی لە هەرێمی كوردستان، سەرەرای كاریگەریەكانی لەبواری وەبەرهێناندا راستەوخۆ كاریگەری لەسەر جموجوڵی بازارو بێكاریش دروست كرد، بە جۆرێك بەپێی وتەی بەرپرسانی وەبەرهێنان لەساڵی 2014 نزیكەی ( 200 هەزار )كەس لەكەرتی تایبەت نێردراونەتەوە ماڵەوە، ئەو بازاڕەشی لەخاڵە سنوورییەكانەوە تادەگاتە سوپەر ماركێت‌و گەشتیارو ئوتێل‌و پیشەسازان‌و پیشەوەران‌ لەبازاڕیشدا (400 هەزار) كەس بێ كار كەوتوون، هاوكات زیاتر لە (250) بەڵێندەر مایەپووچبوون‌و ئیفلاسبوونی خۆیان راگەیاندووە كە (200) بەڵێندەریان لەپارێزگای سلێمانین‌و (50) بەڵێندەرەكەی تریش لەپارێزگای هەولێرن، لە ئێستادا بەپێی ئاماری یەكێتی بەڵێندەران زیاتر لە (3 هەزار) بەلێندەر لەهەرێمی كوردستان بێكاربوون، (1306) بەڵێندەریان لەهەولێرو (1067) بەڵێندەریان لەسلێمانییەو (693) بەڵێندەریان لەدهۆكەو (32) بەڵێندەریان لەگەرمیاندایە.

ئەمە سەرەرای ئەوەی بەشێوەیەكی بەرچاو جموجوڵی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ كەمی كردووە، بەجۆرێك ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ توركیا بە ڕێژەی لە ( 60% ) دابەزیوەو لەگەڵ ئێران بە ڕێژەی لە ( 80% ) دابەزیوە، لەكاتێكدا ساڵی 2013 ئاستی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكان لەگەڵ توركیاو ئێران گەیشتە 17 ملیار دۆلار، بە جۆرێك بە وتەی كونسوڵی توركیا لە هەولێر لەئێستادا زیاتر لە (1300) كۆمپانیای توركی لەهەرێمی كوردستان كاردەكەن‌و جوڵەی بازرگانی نێوان هەردوولاش زیاترە لە (12) ملیار دۆلار، لەگەڵ ئێرانیش نزیكەی ( 5 ملیار دۆلارە)، ئەمە سەرەرای ئەوەی بەشێك لەسەرمایەدارانی هەرێمی كوردستان پرۆژەكانی وەبەرهێنیانیان كەوتە ژێر دەسەڵاتی داعش و زیانی گەورەیان كرد.

ئەمە جگە لەوەی پاش قەیرانی سوریا لە ساڵی 2011 و هاتنی داعش بۆ عێراق لە ساڵی 2014 چەندین شەپۆلی گەورەی ئاوارەو پەنابەر رویان لە هەرێمی كوردستان كرد، كە دواترینیان لە ماوەی چوار هەفتەی یەكەمی ئۆپەراسیۆنی موسڵ بووە و 1 ملیۆن و 411 هەزار و 314 كەس وەكو ئاوارەی ناوخۆی عێراق و 216 هەزارو 860 پەنابەری سوری لە هەرسێ پارێزگای هەولێر و دهۆك و سلێمانی نیشتەجێكراون، بەجۆرێك لە 40%ی ئاوارەكانی عێراق و 97% پەنابەرانی سوریا لە عێراق ڕویان لە هەرێمی كوردستان كرد. ئەم شەپۆلەی ئاوارەكانیش تا ڕادەیەك باری گرانی ئابوری هەرێمی كوردستانی قورستركرد.

هەرێمی كوردستان تەنها لە رووری مادیی و ماڵییەوە زەرەرمەندی شەڕ نەبوو، بەڵكو لەڕووی گیانی و سەربازیشەوە زیانی گەورەی بەركەوت لەو شەڕەدا بە جۆرێك لە دەستپێكی شەڕی داعشەوە تا كۆتایی شەڕەكە (1755) پێشمەرگە شەهیدو  نزیكەی (10) هەزار پێشمەرگە برینداربوون.

عێراقی دوای داعش
دوای نزیكەی چوار ساڵ شەڕكردن لەگەڵ داعش، سەرۆك وەزیرانی عێراق حەیدەر عەبادی لە 10ی كانونی یەكەمی 2017دا كۆتایی یەكجارەكی ئەو ڕێكخراوەی لە عێراقدا ڕاگەیاند، ئەمە لە كاتێكدایە وڵات توشی كارەساتێكی گەورەی ماددی و مرۆیی بووە لەم شەرەدا بەجۆرێك بەپێی لێدوانێكی حەیدەر عەبادی ئەو زیانە مادییانەی لەماوەی زیاتر لە سێ ساڵی جەنگی داعشدا بەر عێراق كەوتووە بە 100 ملیار دۆلاری ئەمریكی دەخەملێنرێت، ئەمە تەنها زیانی ژێرخانی ئابوری وڵاتە، جگە لەو وێرانكاریانەی كە داعش بەسەر كێڵگە و بۆڕییە نەوتەكانی عێراقدا هێناویەتی و جگە لە سوتاندنی كێڵگە كبریتییەكانی موسڵ و تێكدانی ژینگەی ئەو ناوچانە كە ناگەڕێندرێنەوە بۆ دۆخی جارانی.

ئەمە سەرەڕای ئاوارەبوونی ملیۆنان عێراقی و هەڵتەكاندنیان لە ماڵ و حاڵیان كە بەشێكی زۆریان هێشتا نەیانتوانیوە بگەڕێنەوە جێگە و ڕێگەی خۆیان. زیاتر لەوەش ژێرخانی سەربازی عێراق زیانێكی قورسی بەركەوتووەو بەپێی سەرچاوەكان (فیرقەی زەهەبی عێراقی) تەنها لە شەڕی ئازادكردنی موسڵدا 50%ی توانا سەربازییەكانی لەدەستداوە، لەگەڵا ئەوەشدا زیاتر لە 11 هەزار كەس لە پۆلیس و حەشدی شەعبی و هێزە جیاوازەكانی عێراق كوژراوەو نزیكەی 23 هەزار چەكداریش بریندار بوون. 

لەگەڵ ئەوەی كۆتایی هاتنی یەكجاری گرووپی تیرۆریستی داعش بابەتێكە هەموو عێراقییەكان هیوایان بۆ دەخواست، بەڵام رەنگە مەترسی گەورەش لەدوای ئەم قۆناغە سەرهەڵبدات، بەتایبەتی شەڕو تۆڵەسەندنەوەی نێوان شیعەو سوننە لە لایەك و سەرهەڵدانی ناكۆكی نوێ لە نێوان هەرێم ناوەند بەتایبەتیش لەسەر ناوچە جێناكۆكەكان لەلایەكی دیكەوە.

دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنی رزگاركردنەوەی پارێزگای سەڵاحەدین و چەند ناوچەیەكی پارێزگای دیالەو دواتر سنووری هەردوو پارێزگای ئەنبارو نەینەوا كە چوار پارێزگای سوننە نشینن، هەرچەندە ناوچەكانیان لەتیرۆریستان پاككرانەوە، بەڵام پێكهاتەی سوننەی خۆشحاڵ نەكرد، هۆكارەكەشی بەشداریكردنی حەشدی شەعبی بووە لەسەرجەم ئۆپراسیۆنەكانی ئەو چوار پارێزگایە.

بڵاوكردنەوەی چەندین گرتەی ڤیدیۆیی و بەڵگە لەبارەی ئەشكەنجەو ئازاردان و تەنانەت كوشتنی هاوڵاتیانی سوننە لەكاتی رزگاركردنەوەی ناوچەكانیان لەلایەن چەكدارانی حەشدی شەعبییەوە بەتایبەتی لەقەزای فەلوجە، تەواوی پێكهاتەی سوننەی لەعێراقدا نیگەران كردووەو پێیان وایە ئەوەی داعش بەرامبەر هاوڵاتییانی سوننەو ناوچە سوننەنشینەكان كردوویەتی، حەشدی شەعبیش ئەگەر خراپتری نەكردبێت هێندەی داعشی كردووە.

ناكۆكی‌ دیموگرافی‌ گەورەترین مەترسی‌ دەبێت بەسەر داهاتووی عێراقەوە، راستە داعش لەناوچوو، بەڵام مەترسی‌ سەرهەڵدانی شەڕ لەسەر سنور‌و سامان‌و دەسەڵات هەر لە ئارادایە.

كێشەیەكی‌ تر پەیوەستە بەبابەتی‌ نوێنەرایەتیكردنی‌ سووننەوە، چونكە سوننە لەدوای‌ سەدام حوسێنەوە سەركردەیەكی‌ دیاری‌ نەماوەو ئێستاش بەشی‌ هەرە  زۆری‌ ناوچەكەی‌ لەدەست خۆیدا نەماوە.

پرسیارەكە لەوەدا خۆی‌ دەبینێتەوە كە ئاخۆ چارەنووسی‌ ناوچە سوننیەكان لەپاش داعشەوە چی‌ دەبێت؟ تەنانەت ئەو كۆنگرە زۆرو زەوەندانەی‌ لەنێو سوننەكانیشدا بەستراوە نەیانتوانیوە وەڵامی‌ ئەم پرسیارە بدەنەوە‌و ئەوە روون بكەنەوە كە چارەنووسی‌ شارەكان‌و ئاوارەكان چییان بەسەر دێت. 

هەموو ئەو كێشانەی‌ ئێستا كەڵەكەبوون لە بەرەنجامی‌ دواخستنی‌ بەردەوامیانەوە بووە لەپاش ساڵی‌ 2003، تەنانەت ئەگەر كێشە ئەمنی‌‌و سیاسییەكانیش چارەسەر ببن، ئەوا عێراق بەهۆی‌ خراپی دۆخی ئابورییەوە لەبەردەم مەترسیدایە.

سەرباری ئەوانەش ئۆپراسیۆنی هێزەكانی عێراق بۆسەر ناوچە جێناكۆكەكان و كۆنترۆڵكردنیان، دەریدەخات بارودۆخی‌ عێراق بەرۆیشتنی‌ داعش سەقامگیر نابێت‌. 

ئایا مەترسی سەرهەڵدانەوەی داعش هەیە؟
لە یەكەم رۆژی هێنانی داعشەوە بۆ عێراق، گومانی ئەوە دەكرا لە ناوەندەكانی دەسەڵاتەوە جۆرێك لە كارئاسانی هەبوو بۆ ئەوەی داعش دەستبگرێت بەسەر چەك و جبەخانە سەربازییەكانی سوپای عێراق و ئەو بەندیخانانەی پڕبوون لە كەسانی توندڕەو، هەروەها هەست بەجۆرێك لە رێخۆشكردن دەكرا بۆ ئەوەی داعش دەست بەسەر تەواوی ناوچە سوننییەكانی عێراقیشدا بگرێت. لە ماوەیەكی زۆر كورتدا هەردوو ئەو ئامانجە بەدی هاتن. 

لە ئاستی ناوخۆ و تەنانەت ناوەندە نێودەوڵەتییەكانیش، هەست بەو سیناریۆیە دەكرا و زۆری لەبارەوە گوترا، هەندێك گومانیان دەخستە سەر وڵاتانی سوننەی ناوچەكە، هەندێك نووری مالیكییان تۆمەتبار دەكرد، هەبوون پێیانوابوو سیناریۆی دەزگای هەواڵگریی وڵاتە زلهێزەكانە، هەبوون دەیانگوت دەستی ئیسرائیلە، دەستی توركیا و قەتەرە. گومانەكان بە ئەندازەیەك بوون، تەنانەت ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لیژنەی بۆ لێكۆڵینەوە پێكهێنا و گەیشتن بەو ئەنجامەی لە ئاستی زۆر باڵادا كارئاسانی بۆ داعش كراوە. بەڵام ئەوەی روون نەبوو، ئامانجە شاراوەكانی پشتەوەی بوو. بۆچی داعش هێنرا بۆ عێراق؟ بۆچی لە عێراق خەلافەتەكەیان راگەیاند؟ بۆ تەنها ناوچە سوننیەكانیان كۆنترۆڵ كرد؟ بۆچی سوپا بەركەنار خرا و حەشدی شەعبی بەخێرایی پێكهات و تا ئەندازەیەك بووە شوێنگرەوەی سوپا؟ ئەمانە و چەندین پرسیاری تری هاوشێوە، وەڵامەكانیان لە هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەیەكی وردی لێكەوتە و دەرئەنجامەكانی شەڕی داعشەوە دەستەبەر دەبن.

بۆیە دەكرێت بەشێكی ئەو گومانانە ڕاستی بن، ئەگەری دووبارەبوونەوەشیان لە شێوازی دیكە و لە بەرگی نوێدا سەرهەڵبدەنەوە، ئەمە جگە لەوەی ڕاستە داعش وەكو هێزی چەكدارو لەسەر زەمینی عێراق كۆتایی هاتووە، بەڵام مانای ئەوە نیە، هزری توندوتیژی داعش و هاوشێوەكانی لە عێراق كۆتاییان هاتووە.

لەلایەكی دیكەوە ململانێی نێوان شیعەو سونە كە ڕەگ و ڕیشەیەكی سەدان ساڵەی هەیەو كێشەی نێوانیان هەمیشە بۆمبێكی تەوقیت كراوە، بۆیە پێناچێت عێراقی دوای داعش سەقامگیری بەخۆوە ببینێت، چونكە داعش بە رووكەش و بە سیما و خەسڵەتەكانی، وەك ئامانجێكی سوننەی عەرەب دەركەوت، لە دۆخێكیشدا هاتە ناوچەكانی سووریا و عێراق بۆشاییەكی گەورە لە نوێنەرایەتیكردنی سوننەدا هەبوو، بۆیە زوو ئەو وێنایە لەمێشكی زۆرینەی خەڵكدا دروست بوو كە وەك فریادڕەسی سوننە خەڵكەكە بە پیرییەوە چوون و تەواوی ناوچەكانی سوننەی كۆنترۆڵ كرد. بەڵام دەرئەنجام و لێكەوتەكانی هاتنی ئەم گرووپە، وێنایەكی پێچەوانەی دەرخست كە ئەگەر حەقیقەتی داعشیش پرۆژە و ئەجندایەكی سوننەی عێراق و ناوچەكە بووبێت، بەڵام بە ئەندازەی ئەوەی بەشێك بووبێت لە پرۆژە و ستراتیژیەتی شیعە، خزمەتی بە ئەجندای شیعە كرد.

داعش دەسەڵاتی شیعەی بەدوای خۆیدا پەلكێشی ناوجەرگەی دەسەڵاتی سوننە كرد، پێگەی دەسەڵاتی شیعەی لە عێراقدا بەهێز كرد، دەسەڵاتی شیعەگەرایی سووریای لە رووخاندنێكی حەتمی پاراست و تەمەنی درێژ كردەوە. هەژموونی ئێرانی وەك چەترێك راكێشا بەسەر تەواوی ناوچەكەدا. دەرفەتی دروستكردنی هێزێكی شیعی وەك شوێنگرەوەی سوپای عێراق رەخساند كە لە حەقیقەتدا هێزێكی شیعی ناوچەییە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی شیعە لە هەموو ئەو وڵاتانەی شیعەیان تێدا دەژین نەك تەنها لە وڵاتێكی دیاریكراو. واتا ئەگەر داعش پرۆژەی سوننەش بووبێت، سەرئەنجام توانرا بەو جۆرە بەكارببرێت كە ببێتە پرۆژەیەك بۆ لێدان لە سوننە لە عێراق و سووریا و لە داهاتووشدا لە تەواوی ناوچەكە، چونكە هێشتا داعش ئامانجەكانی بەتەواوی بەدی نەهێناوە و قۆناغی گرنگتر لە دواوەیە. 

پێكهێنانی حەشدی شەعبی لە رۆژانی یەكەمی هاتنی داعشدا، بۆ راماڵینی ناوچە سوننییەكان بوو بە پاساوی دەركردنی داعش. بەڵام بەهۆی ئەوەی لە سەرەتاوە كاردانەوەیەكی زۆر هەبوو كە ئەم هێزە تائیفیە و دەبێتە هۆی بەرپاكردنی جەنگێكی گەورەی هەرێمایەتی، چاوی زۆر لەسەر رەفتارەكانیان بوو، تەنانەت لە هەندێ ناوچەدا وەك پێویست رێگەی بەشداریی شەڕیشیان پێ نەدان. بەڵام كاتێ لە شەڕی رزگاركردنی مووسڵ ئەو رۆڵەیان بینی كە لەپێناویدا دروست بوون، بەشی هەرە زۆری شارەكەیان لەگەڵ زەویدا تەخت كرد و بە هەزاران كەسی سوننەیان بەڕێگەی جۆراوجۆر لەناوبرد، بۆیە ئەگەر تەوژمی سونە ئێستا لە دۆخێكی لاوازدابێت و نەتوانێت پارێزگاری لە خۆی بكات لە ئایندەدا ئەمە قبوڵ ناكات و بەدوای ئەوەوە دەبێت تۆڵەی بسەنێتەوە.