شارپرێس:
بێدەنگییەكی تۆقێنەر باڵی بەسەر قەزای سەلمانی ناوەڕاستی بیابانی باشووری عێراقدا كێشاوە كە ناوی "شاری زیندانەكان"ی لێنراوە‌و لەژێر لمەكەیدا راستی‌و نهێنی مێژوویی پڕ لە ترسی شاردووەتەوە.

ناوی "شاری زیندانەكان" لە ساڵی 1928دا لە قەزای سەلمان نراوە كاتێك ئینگلیزەكان قەڵای سەلمانیان بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو هێرشانە دروستكرد كە بزووتنەوە وەهابییەكان لەو كاتەدا ئەنجامیان دەدان، هەروەها بۆ ئەوەی ببێتە بارەگای بیابانی باشوور، لە ساڵی 1948یشدا قەڵاكە كرایە زیندان‌و لە ساڵی 1981دا قەڵایەكی دیكە دروستكرا‌و كرایە بارەگای پاسەوانانی سنوور، دواتر ئەویش كرایە زیندان، لە سەردەمی ئەحمەد حەسەن بەكر سەرۆكی كۆچكردوویشدا (120) خانوون بۆ نیشتەجێكردنی دەوارنشینە كۆچەرییەكان دروستكران كە لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ئەوانیش كرانە زیندان.

قەزای سەلمان دەكەوێتە بیابانی سەماوە‌و لە ناوەڕاستی دۆڵێكی گەورەدایە، ژمارەی دانیشتووانی قەزاكە بەپێی ئاماری  وەزارەتی پلاندانان (9348) هەزار كەسە كە زۆرینەیان لەسەر بەخێوكردنی مەڕ‌وماڵات‌و حوشتر‌و هەروەها كشتوكاڵ دەژین كە ئەویش پشت بە بیرە ئیرتیوازییەكان دەبەستێت.

حەبیب مالح سەرۆكی ئەنجومەنی شارەوانی قەزای سەلمان دەڵێت: "پێنج زیندان لە قەزاكەدا هەن كە ئەوانیش بریتین لە زیندانی سیاسییەكان‌و قەڵا‌و لیە‌و شیخات‌و دوایەمینیشیان ئەبولجدە، رژێمی پێشوو ئەو زیندانانەی بەكاردەهێنا بۆ لەناوبردنی ركابەرەكانی یاخود هەركەسێك بەرهەڵستی سیاسەتەكانی حزبی بەعسی بكردایە، بۆیە شارەكە لەلای عێراقییەكان بە زیندانەكانی‌و دووری لە ناوەندی پارێزگاكان ناسراوە.

مالح داوای كرد ئەو زیندانانە بكرێنە مۆزەخانە بۆئەوەی وەك شایەتحاڵێك لەسەر رەفتارەكانی رژێمی پێشوو دەرهەق بە كوردانی فەیلی‌و بارزانییەكان‌و كەسانی دیكە بمێننەوە، هەروەها بۆ ئەوەی خاوەندارێتی ئەو زیندانانە بگوازرێتەوە بۆ وەزارەتی گەشتوگوزار‌و شوێنەوار تا بیناكان نۆژەنبكرێنەوە‌و دەرگاكانیان بەڕووی هاووڵاتیاندا بكرێنەوە.

قەڵاكە ئەگەرچی بەسەر دیمەنێكی ناوازەدا دەڕوانێت، بەڵام لە ناوەوەیدا چەند بەندكراوێكی لەخۆگرتووە كە سەیركردنی پشت دیوارەكانیان لێ قەدەغەكراوە‌و تەنیا ئاواتیان بە مردن خواستووە، هەروەها قەڵای سەلمان بە ژێرزەمین‌و رێڕەوە ترسناكەكانی‌و دیمەنە دڵتەنگەكەی، نیشانەی ژیانی تێدا نییە تەنیا ئەو تاكە دارە نەبێت كە لە ناوەڕاستی حەوشەی زیندانەكەدایە، هاوكات دروشمەكانی حزبی بەعس لەسەر دەرگای هۆڵەكان‌و دیواری هەموو رێڕەوەكاندا ماوەن لەوانەش "عێراق مەزنە بە گەلەكەی، مەزنە بە سوپاكەی، مەزنە بە سەدام"‌و "بەعس قوتابخانەی نەوەكانە".

ئەو بیرەوەریانەی بەندكراوان كە سەر دیواری زیندانەكە نووسیویانن، هەوڵێكن بۆ ژیان بە هەر نرخێك بێت، هەرچەندە ئومێدی چوونەدەرەوەیان نەمابوو، هەندێكیان لەسەر دیوارەكان نووسینی ئومێدبەخش‌و تەسلیم نەبوونیان نووسیوە‌و هەندێكی دیكەش وێنەی روخساری خۆشەویستانیان دروست كردووە‌و هی دیكەش وێنەی شارەكەیان دروست كردووە، هەرچی ئەوانی دیكەشن ئەوا لەسەر دیواری زیندانەكە نووسیویانە "لەپێناو ئازادیدا دەمرین" لەگەڵ وێنەیەكی هەڵبژاردەی تۆپی پێی عێراق.

عەزیب عەتشان لەو شایەتحاڵانەیە كە گۆڕە بەكۆمەڵەكانیان لە نزیك زیندانی قەڵا دۆزیوەتەوە كە یەكێكە لە زیندانەكانی قەزای سەلمان، ئەو وتی: "رۆژێكیان وەك هەمیشە مەڕەكانم دەلەوەڕاند‌و لە نزیك زیندانەكە تێپەڕیم، بینیم سەگ‌و هەندێك ئاژەڵی كێوی شەڕیانە لەسەر خواردنی تەرمی مردووان، منیش ئاژەڵەكانم دەركرد‌و چەند گۆڕێكم بۆ بەخاكسپاردنی مردووەكان هەڵكەند، هەرچەندە دەترسام پاسەوانانی زیندانەكە بمبینن‌و دەستگیربكرێم".

وتیشی: "مردووەكان جلوبەرگی كوردییان لەبەردابوو، شوێنەواری گوللەم بە تەرمەكانیانەوە نەبینی، بەبڕوای من بەهۆی كەمی ئاو‌و خواردنەوە مردبوون، چونكە لە پاسەوانانەكانمان بیستبوو كە هەر زیندانییەك سەرپێچی فەرمانی پاسەوانان‌و رێنماییەكانی زیندانەكە بكات، ئاو‌و خواردنی لێدەبڕدرێت".

د. فەیروز حاتەم كە چالاكوانێكی میدیاكارە‌و فەهد حاتەمی برای لە ئۆپراسیۆنی ئەنفالدا لەدەستداوە، دەڵێت: "زیندانییەكان لە زیندانی ئەبوغرێب بەندكرابوون‌و بەرپرسانی زیندانەكە كۆمەڵێك لە بەندكراوەكانیان بە گوێرەی لیستێكی ناو لەگەڵ خۆیان بردووە بەبیانووی ئەوەی بۆ ئێران رادەگوێزرێن، ژمارەی ئەو كەسانە لەنێوان (700 بۆ 750) كەسدا بوو كە فەهدی برایشمیان تێدابوو، بەڵام ئەوان رانەگوێزراوان‌و بە سێ گرووپ كواسترانەوە بۆ زیندانی قەڵای سەلمان".

ئەو زیندانە لە (16) هۆڵ‌و شەش پاشكۆ پێكهاتووە‌و لە هەر هۆڵێكدا لە نێوان (100 بۆ 120) كەسی لێ دادەنرا‌و لە هەر پاشكۆیەكیشدا نزیكەی (30) كەس دادەنرا.

لەو كاتەوە كە چوونەدەرەوەی یەكەمین گرووپ لە زیندانی قەڵای سەلمان بەفەرمانی حكومەتی ئەو كاتەی سەدام حسێن لە سەرەتای ساڵی 1986تا سەرەتای ساڵی 1989 دەستیپێكرد، تەنیا نزیكەی (650) بەندكراو لەوانەی بڕیاری لێبوردن گرتبوونییەوە ئازادكران، لەكاتێكدا بەندكراوەكانی دیكەی زیندانی قەڵای سەلمان بەرەو شوێنی نادیار بران‌و تا ئەمڕۆش چارەنووسیان نازانرێت.

دەبووایە سێگۆشەی مەرگ وەك ئەحمەد حەسەن بەكر سەرۆكی كۆچكردوو دەیویست، ژیانی تێدابووایە كاتێك دەستیكرد بە دروستكردنی سێ گوندی بچووك لە بیابانی سەماوە بۆ نیشتەجێكردنی دەوارنشینە كۆچەرییەكان، بەڵام قەدەر وابوو كۆچی دوایی بكات‌و سەدام حسێن جێگای بگرێتەوە كە پلانی دانا تا ئەو گوندانە بكاتە زیندانی بێ پاسەوان.

بەكر هەوڵیدا دەوارنشینەكان لە ناحیەی "بەسیە" نیشتەجێ بكات كە لەڕووی كارگێڕیەوە سەر بە قەزای سەلمانە‌و نزیكەی (40 كم) لێیەوە دوورە، بەڵام ئەو ئەزموونە سەركەوتوو نەبوو چونكە هۆزە كۆچەرییەكان سووربوون لەسەر نیشتەجێبوون لەو خێوەتانەی لە خوری دروستكرابوون‌و هاتوچوۆكردنی ئازادانە لە هەموو ناوچە بیاباناوییەكانی عێراقدا.

زیندانەكانی لیە‌و شیخات‌و ئەبولجد لەسەر شێوەی سێگۆشەیەكی لا یەكسان دروست كراون كە هەر زیندانێكیان هەشت كیلۆمەتر لەوی دیكەوە دوورە، ئەمڕۆش لە هەموو لایەكەوە لم دەوری ئەو زیندانانەی داوە، بەڵام دیوارەكانیان لەبەردەم هەموو سەختییەكاندا خۆڕاگربوون تا پارێزگاری لە بیرەوەری زیندانییەكان‌و ئەو یارییە منداڵانانە بكەن كە بەو ناوەدا بڵاوبوونەتەوە.