شارپرێس: نیقاش
ترسی هەڵگیرسانی جەنگێكی نوێ لەزیادبووندایە، ئەمجارەش جەنگەكە لەسەر ئاو دەبێت نەك تیرۆریستان، چونكە راپۆرتە رەسمییەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن وڵات بەرەو قەیرانێكی گەورەی وشكەساڵی دەچێت.
ئەگەرچی خاوەنی هەردوو روباری دیجلەو فوراتە، پارێزگاكانی باشووریش لە ململانێدان بۆ بەدەستهێنانی ئاو تەنانەت ئەگەر بە زەبری چەكیش بێت.
كاتێك داعش لە حوزەیرانی 2015دا بەنداوی فەلوجەی بۆ ماوەی چەند هەفتەیەك داخست، هەر زوو پارێزگاكانی باشوور دووچاری قەیرانێكی گەورەی بێئاوی بوونەوە، هاوكات هێزی ئاسمانی عێراق ناچار بوو دەرگاكانی بەنداوەكە خاپوور بكات تا ئەو گەمارۆ ئاویە بشكێنێت كە توندڕەوان سەپاندبوویان، بەڵام ئەمڕۆ پارێزگاكان رێڕەوی هەردوو روباری دیجلەو فورات لەسەر یەكتری دادەخەن ئەوەش نیشانەی جەنگێكی نوێیە رەنگە هەڕەشەی كۆچی هەزاران كەس لە دانیشتووانی گوندەكان بكات.
یەكشەممەی رابردوو پەرلەمانی عێراق دانیشتنێكی گەرمی بەخۆوە بینی بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی قەیرانی ئاو بەئامادەبوونی حەسەن جەنابی وەزیری سەرچاوەكانی ئاو كە بەڕاشكاوی وتی وڵات رووبەڕووی قەیرانێكی راستەقینە بووەتەوە سەبارەت بە ئاو، وتیشی: "عێراقییەكان زیاتر لە هەر كاتێكی دیكە پێویستیان بە هاوكاریكردنی زیاتری یەكتری هەیەو پێویستە پەرلەمانو حكومەت بایەخ بەم دۆسێیە بدەنو بیبەستنەوە سیاسەتی دەرەوە".
هەزاران ساڵە عێراقییەكان شانازی بەوەوە دەكەن كە خاوەنی هەردوو روباری دیجلەو فوراتنو هەر لەبەر ئەوەشە لە سەردەمانی كۆنەوە ناوی "دۆڵی دوو روبار" لێنراوە، تا چەند دەیەیەك پێش ئێستاش عێراق دوور بوو لەمەترسی وشكەساڵی كە چەند دەوڵەتو شارێكی بە تەواوی گرتبووەوە، بەتایبەتیش بەغداییەكان ئەو شەپۆلی لافاوانەیان لەبیرە كە تا پەنجاكانی سەدەی رابردوو هەموو هاوینێك رووی تێدەكردن تا لەو كاتەدا دەسەڵاتداران ناچار بوون بەنداوی سەرسار لە دەوروبەری پایتەخت دروست بكەنو بەوەش سەردەمی لافاوەكان كۆتایی هات.
بەڵام ئەمڕۆ بارودۆخەكە زۆر جیاوازە، چونكە راپۆرتە رەسمییەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن وڵات بەرەو قەیرانی وشكەساڵی دەچێت، كێشەی ئاوی عێراقیش لەوەدایە كە سەرچاوەی هەردوو روبارەكە لە دەرەوەی سنوورەكانیەتیو توركیاو سوریاو ئێران كۆنترۆڵیان كردووە كە ئەوانیش لەلایەن خۆیانەوە لە هەوڵی بنیاتنانی بەنداوی گەورەدان وەك ئامادەكارییەك بۆ قەیرانی داهاتووی جیهان.
بەڵام عێراق توانای بنیاتنانی بەنداوی هاوشێوەی ئەوانەی نییە، چونكە بنیاتنانی ئەو جۆرە پرۆژە ستراتیژیە گەورانە پێویستی بە تواناو پارەیەكی زۆر هەیەو حكومەت تەنیا توانای چاككردنەوەی ئەو بەنداوانەی هەیە كە پێشتر هەبوونو زۆربەیان لە سەردەمی سەدام حسێن سەرۆكی پێشووتردا دروست كراون كە دیارترینیان بەنداوەكانی موسڵو حەدیسەو دوكانو دەربەندیخانن.
عێراق نیوەی ئاوەكەی لەدەست دەدات
بەپێی راپۆرتێكی رەسمی نهێنی كە وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو ئامادەی كردووەو پێشكەش بە پەرلەمان كراوەو "نیقاش" بینیویەتی "عێراق بڕی 30%ی ئەو ئاوەی لەدەستداوە كە لە هەردوو روباری دیجلەو فوراتەوە دەستی دەكەوت، لە چەند ساڵێكی كەمیشدا بڕی 50%ی پشكی مێژوویی خۆی لەدەست دەدات، ئەویش بەبێ حسابكردنی كاریگەری كەشوهەواو قەیرانی جیهانی قەتیسبوونی گەرما".
راپۆرتەكە روونیدەكاتەوە "عێراق ساڵانە (33) ملیار مەتر سێجای لە ئاوی روباری فورات دەست دەكەوت، بەڵام ئەمڕۆ (16) ملیار مەتر سێجای دەست دەكەوێت، بۆ روباری دیجلەش بەهەما شێوە".
بەپێی راپۆرتەكە وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو پێشنیار دەكات لەمساڵەوە تاكو ساڵی 2035 دەست بە پلانێكی ستراتیژی دوورمەودا بكرێت كە پێویستی بە (184) ملیار دۆلارەو (68) ملیار دۆلاری بۆ كەرتی ئاودێری كشتوكاڵییە، چونكە 80%ی ئاوی عێراق بۆ كشتوكاڵەو ئەوی دیكەی بۆ خواردنەوەو كەرتەكانی دیكە دەچێت.
عێراق بە یەكێك لە وڵاتە كشتوكاڵییە گەورەكان دادەنرێت ئەگەرچی كەرتی كشتوكاڵ لە وڵاتەكەدا لە ساڵی 2003وە وەكو كەرتەكانی دیكە پاشەكشەی كردووە، تائێستاش چاندنی گەنمو جۆ بە شاخوێنبەری جوتیارانی عێراق دادەنرێت بەتایبەتی لە باشووری وڵات، بەڵام بەوتەی مەهدی قەیسی جێگری وەزیری كشتوكاڵ ئەم كشتوكاڵەش تاڕادەیەكی زۆر هەڕەشەی لەسەرە.
قەیسی بە "نیقاش"ی وت: "ئەمساڵ بەهۆی كەمئاویو وشكەساڵیو كەمبارانی نزیكەی 30%ی بەرهەمی گەنمو جۆمان لەدەستدا كە چەند دەیەیەكە وڵات دیاردەی هاوشێوەی بەخۆوە نەبینیوە، پێویستە چاو بەشێوازی بەكارهاتووی ئاودێری لەوڵاتدا بخشێنینەوەو رووبكەینە بەرهەمهێنانی ئەو بەروبوومانەی پێویستیان لە بڕێكی زۆر ئاو نییە".
كێشەی عەشایری
مەترسی پشت كەمئاوی لە نۆ پارێزگاكەی باشووردایە، چونكە ئەنجومەنی پارێزگاكان لەنێو خۆیاندا لە ململانێدان بۆ دەستگرتن بەسەر ئەو ئاوەی هەردوو روباری دیجلەو فورات كە بەپارێزگاكانیاندا تێپەڕدەبێتو گرتنەوەی لەپارێزگاكانی دراوسێ، قەیرانەكەش پەرەیسەند بۆ پێكدادانی چەكداری عەشایری، بەڵام مەترسیە گەورەكە لەوەدایە كاتێك شەپۆلێك كۆچی بەرفراوانی دانیشتووان بەرەو ناوچە ئاوییەكان رووبدات.
كەریم حوجامی كە یەكێكە لە شێخی عەشیرەتەكانی پارێزگای میسان بە "نیقاش"ی وت: "چەند دەیەیەكە لەسەر كشتوكاڵی گەنمو جۆ دەژین، بەڵام ئەمساڵ بەهۆی كەمئاوییەوە دووچاری زیانی زۆر گەورە هاتین، چونكە ئاوی روباری دیجلە كە سەرەتا بە پارێزگای واستدا تێپەڕ دەبێت لەوێ بەبێ ئاگاداری دەوڵەت لێی دەدزرێت".
حوجامی وتیشی: "هۆزەكانی واست زیادەڕەوی دەكەنە سەر پشكی رەسمی ئاوی تەرخانكراو بەپێی ئەو رێژەیەی وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو بەیەكسانی بەسەر پارێزگاكاندا دابەشی دەكات، ئەویش لەڕێی دەستگرتن بەسەر بڕێكی زۆردا لەكاتێكدا ئێمە ئەوەندە ئاومان پێناگات بەشمان بكات".
حوجامی هۆشداریش لە بەردەوامبوونی ئەم دیاردەیە دەداتو دەڵێت: "چەند هەفتەیەك لەمەوبەر پێكدادانی چەكداری لەنێوان عەشیرەتەكانی هەردوو پارێزگاكەدا روویداو هێندەی نەمابوو پەرەبسینێت، ئەگەر بەرپرسانی حوكمی فریانەكەوتنایە كە بەڵێنیان دا بەزووترین كات كێشەكە چارەسەر بكەن".
میسان رووبەری ئاوی بەرفراوانی هەیە كە زۆنگاویان پێدەوترێت، لە تەمموزی ساڵی 2016دا رێكخراوی یونسكۆ بڕیاری دا زۆنگاوەكان بخاتە لیستی كەلەپوری جیهانیەوە ئەو بۆنەیەش بووە مایەی خۆشحاڵی زۆری عێراقییەكان، بەڵام قەیرانی ئەو وشكەساڵییەی وڵاتی گرتووەتەوە، وەك حوجامی دەڵێت هەڕەشەی دەرهێنانی زۆنگاوەكان لە لیستەكەی یونسكۆ دەكات.
بەڵام بەوتەی عەباس مەگسوسی كە یەكێكە لە شێخی عەشیرەتەكان، جوتیارانی پارێزگای واست دەڵێن ئەوانیش پشكی خۆیان لە ئاوی روباری دیجلە دەستناكەوێت ئەوەش هەندێكیان هان دەدات بڕێك ئاو لە دەرەوەی چوارچێوەی یاسا رابكێشن.
مەگسوسی بە "نیقاش"ی وت: "پارێزگای میسان بەوە تۆمەتبارمان دەكات كە زیدەڕەویمان كردووەتە سەر پشكەكانی ئاو، بەڵام لە راستیدا ئێمە پشكی خۆمان بە تەواوی دەستناكەوێت بەهۆی كێشەیەكی گشتیەوە كە روباری دیجلە بەدەستیەوە دەناڵێنێت لە كەمی رێژەی ئاوی هاتوو لە توركیاوە، ئەوەش وا لە هەندێك لە جوتیاران دەكات لەڕێی كەناڵی نا رەسمییەوە ئاو لە روبارەكە رابكێشن".
هەمان كێشە لە زیقارو موسەنای دراوسێی میسان هەیە كە مانگی رابردوو كێشەی عەشایری بەخۆوەبینی بەهۆی ململانێ لەسەر ئاوی روباری فورات، لە كاتێكدا دووشەممەی رابردوو بەڕێوەبەرایەتی كشتوكاڵی زیقار رایگەیاند قەیرانی ئاو هەڕەشەی راگرتنی بەرهەمهێنانی 11 هەزار تۆن ماسی مانگانە لە ناوچەی زۆنگاوەكان دەكات.
فورات تەمیمی سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵو ئاو لە پەرلەمان هۆشداری دەدات لە سەختبوونی قەیرانەكە لە چەند مانگی داهاتووداو لەوبارەیەوە بە "نیقاش"ی وت: "كێشەكە لێكدراوە، یەكەمیان هۆكارەكەی ئەو دەوڵەتانەی دراوسێن كە سەرچاوەكانی دیجلەو فوراتیان تێدایە، بەتایبەتی توركیا كە هەوڵی پڕكردنی بەنداوی گەورەی ئەلیسۆ دەدات، دووەمیشیان ئەو زیادەڕەویانەیە كە لە پارێزگاكانی باشووردا دەكرێنە سەر ئاوی هەردوو روبار".
تەمیمی داوایشی لە حكومەتی فیدراڵی كرد دۆسێی ئاو لەگەڵ دۆسێكانی بازرگانیو وزەو نەوت گرێبدات لە سیاسیەتی دەرەوەی وڵاتدا وتیشی: "پێویستە وەزارەتی دەرەوە دۆسێی ئاو بخاتە سەر مێزی دانوستان بەوپێیەی لە هەموو بوارەكانی تر لەپێشترە".
تەمیمی دەشڵێت: "كێشەكەی دیكەش خراپی دابەشكردنی ئاوە لەنێوان پارێزگاكاندا بەهۆی زیادەڕەوی نایاسایی ئەنجومەنی پارێزگاكان، پێویستە وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاوو وەزارەتی ناوخۆ دەستوەربدەنو هێزی دەوڵەت بەكاربهێنن بۆ رێگرتن لە زیادەڕەوییەكان، ئەگەرنا لە ئایندەدا خۆمان لەبەردەم كێشەی گەورەتردا دەبینینەوە".