شارپرێس:
راپۆرتی شیكاری: محەمەد رەئوف
ئێرانییەكان وتیان "ئێمە لە هەڵبژاردنی 30ی نیسانی 2014ی ئەنجومەنی پارێزگاكان گۆڕان 17 كورسی هێنابوو یەكێتی 6 كورسی، 5 كورسیمان بۆ یەكێتی زیادكرد، كردمانە 11 بەرامبەر بە 12ی گۆڕان، یەكێتی پێی وتین دەبێت ئیمە بكەنە 12 و گۆڕان بكەنە 11 وتمان ناكرێت شەڕو ناكۆكی گەورەی لێدەكەوێتەوە"، ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای ئێرانە، كە بەرپرسانی گۆڕانیان راگەیاندبوو. 

لە هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق لە 30ی نیسانی 2014 "نوری مالیكی و ئێرانییەكان كۆدی ئامێری دەنگدانەكەیان لەئەڵمانیاوە كڕی و بە 2 ملیۆن دۆلار هێنایانەوەو تەزویرێكی زۆریان پێكرد بەتایبەتیش لە كەركوك و نەینەوا كە دەنگی یەكێتیشیان پێزادكرد"، ئەمەش وتەی پەرلەمانتارێكی كوردستانە. 

ئەگەرچی بەرپرسانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراق دەڵێن رێو شوێنەكانمان هێندە توندوتۆڵكردووە ئاسان نییە لەم هەڵبژاردنی 12ی ئایاردا ساختەكاری بكرێت، بەڵام دەوترێت روسیا بتوانێت لەئەمریكا تەزیرو ساختەكاری هەڵبژاردن بكات بەو هەموو ئەزموون و پێشكەوتنەوە چۆن لە عێراقێكی شیواو ئاڵۆزاودا نایكەن، 

بۆیەكەمجار لەدوای پرۆسەی رزگاری عێراق ئەمریكییەكان تەزویریان لە عێراق داهێنا ( لە راپرسی دەستووری عێراق لە 2005، لە پارێزگای نەینەوا موسڵ ساختەكاریانكردووە، چونكە بەپێی یاساكە ئەگەر سێ پارێزگا رەتیبكاتەوە دەستوورەكە رەت دەكرێتەوە، بۆیە سەڵاحەدین و ئەنبار و نەینەوا رەتیان كردەوە، بەڵام ئەمریكییەكان، كە زانیان رەت دەكرێتەوە لە شەوی كۆكردنەوەی دەنگەكان بەسەرپەرشتی جەنەراڵ دیڤید پترایۆس، كە ئەو كات فەرماندەی هێزەكانی هاوپەیمانان بوو لە موسڵ 100 سندوقی دەنگدانی ساختە كردوو دەنگدانەكەی بە قازانجی بەڵی یەكلاكردەوەو دەستورەكەیان تێپەڕاند).

لەعێراقدا تەزویر و ساختەكاری مێژوویەكی درێژی هەیە (لە یەكەم پرۆسەی هەڵبژاردندا كەلە ساڵی 1923 ئەنجامدرا بەریتانییەكان لە بەرژەوەندی پێكهاتەی سوننە تەزویر و ساختەكارییانكرد، بەو پێیەی لە عێراقدا پێكهاتەی شیعە زیاتربوون و بەریتانییەكانیش لەگەڵ سەرخستنی پێكهاتەی سوننە بوون، دواتریش لە هەڵبژاردنی 1933دا جەودەت روكابی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق لە بەرژەوەندی خۆی تەزویریكرد، هاوكات جەمیل مەدفەعی لە هەڵبژاردنی 1937 و نوری سەعید لە هەڵبژاردنی 1939 لەبەرژەوەندی خۆیان تەزویریانكرد).

ئەگەرەكانی ئەنجامدانی ساختەكاری لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاری داهاتوو كەمتر بۆتەوە بەوتەی سەعید كاكەیی ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیاران دەڵێت:رێو شوێنی توندمان گرتۆتە بەر بەتایبەتی دوای ئەوەی ئامێری جیاكردنەوەی دەنگەكانمان هێنا كە ئامێرێكی ئەلیكترۆنییە هەروەها ئامێری دڵنیابوونمان لە ناسنامەی دەنگدەر هێناوە، بەوهۆیەوە ئێمە بڕوایەكی پیتەومان هەیە بەڕێژەی 75% ئاستی دەستكاریكردنی دەنگدەكان و ساختەكاری كەمدەكات، تازەكردنەوەی كارتی بایۆمەتریش 100% رێگری لە دەستكاریكردنی دەنگ و ساختەكاری دەكات، ئەوانەی بە كارتی كۆنیش دەنگ دەدات میكانیزمێكمان گرتۆتە بەر هەر كە كارتەكەی كردە ناو سندوقەكەوە، كارتەكە قوفل دەبێت تاوەكو هەڵبژاردنی داهاتوو. 

بەپێی ئەو میكانیزمانەی لەلایەن كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە گیراوەتە بەر ئەگەرەكانی تەزویر و ساختەكاری كەم دەبێتەوە، بەڵام لە نێوەندە سیاسیەكاندا مەترسی ساختەكاری هەڵبژاردن و یاری كردن بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن باس دەكرێت، بەچەندین رێگە:.

ئامێری دەنگدان/ ئامێری دەنگدان بۆتە ئەلكترۆنی پێشكەوتوو كە سكانەری لەگەڵە و خۆی دەنگگەكان ئەژمار دەكات، بەڵام دەنگۆی تێكدانی ئەو ئامێرانە هەیە لە رۆژی هەڵبژاردنەكاندا، حاكم زاملی، سەرۆكی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راگەیاندوە كە "زانیاری هەواڵگریمان بەدەستگەیشتووە كە هەندێك لایەنی دەستڕۆیشتوو دەیانەوێت لە پێش رۆژی هەڵبژاردن ئامێری ئەلیكترۆنی دەنگدان و جیاكردنەوەی دەنگەكان تێكبدەن بۆ ئەوەی بە شێوەكەی جاران و لەڕێگەی دەستەوە دەنگەكان جیابكرێنەوە و لەو رێگەیەشەوە ساختەكاری بكەن"

دووەم/ كارتی دەنگدان، لە نێوان كارتی بایۆمەتری كۆن و نوێ كێشە درووست دەبێت بەشێكی زۆری هاوڵاتیان بایۆمەتری نوێیان كردووەو كارتی نوێیان هەیە، بەشێك بایۆمەتریان كردووەو كارتیان وەرنەگرتۆتەوەو بەشێكیش نەیانكردووەو دەیانەوێت بە كارتی كۆن دەنگ بدەن، لە نێوان ئەم هەموو كارتانەدا ئەگەری ساختەكاری زیاتر بووە.

سێیەم/ لە ناوچە ئاوارە نشین و ئەو ناوچانەی كە بەهۆی جەنگی داعشەوە ویران بوون، نە كارتە كۆنەكەیان ماوەو نە كارتی نوێشیان دەركردووە، بە وتەی لیقا وەردی پەرلەمانتاری ئەنبار كەمتر لە 25% كارتی نوێی ئەلكترۆنیان وەرگرتۆتەوە، خەڵكی ئەو ناوچانە كارتە كۆنەكەشیان بەهۆی ئاوارەبوونەوە نەماوە، بۆیە ئەگەری ساختەكاری و یاریكردن بە دەنگەكان لەو ناوچانەدا زیادی كردوو.

چوارەم/ كڕینی كارتی دەنگدان و بەخشینەوە پارە بەتایبەتیش لەناوچە هەژار نشین و ئاوارەكاندا زیادیكردووە، كەئەمەش پرسێكی راستەقینەیەو بونی هەیە، لیست و كاندید هەیە لە یەك پارێزگا 50 هەزار كاتی دەنگدانی كڕیوە، كە دیارە رێگەیەك هەیە بۆ دەنگدانی ئەو كارتانە بۆیە دەكڕدرێت. 

پێنجەم/ لە دەنگدانی تایبەت و هێزە ئەمنیەكان ئەگەری ساختەكاری دەكرێت و فشاری زۆریش لەسەر هێزە ئەمنیەكان ئەگەری دەنگدان لەبەرژەوەندی هێزە باڵادەستەكان دەكرێت.

ساختەكاری و هەوڵدان بۆ گۆڕینی ئەنجامی دەنگدان، لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ یەكەم پرۆسەی هەڵبژاردن كراوەو لە هەموو پرۆسەكانی هەڵبژاردندا بە فۆرم وشێوازی جۆراوجۆر ساختەكاری كراوە. 

ساختەكاریی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی 1992 دەگۆڕێت
بەپێی ئەو نامە و راگەیەنراو و بەڵگەنامانەی بڵاوكراونەتەوە، لە هەڵبژاردنی 19/5/1992دا بە جۆرەها شێوە ساختەكاریی و تەزویر لەلایەن هێز و لایەنەكانەوە كراوە، لە یەكەم هەنگاودا كە بڕیاربوو هەڵبژاردن لە 17/5 بكرێت دواخرا بۆ 19/5 ، لەو كاتەدا وترا مەرەكەبی هەڵبژاردنەكان لەلایەن هێزێكەوە ساختەكراوە و مەرەكەبی خراپ هێنراوە بۆیە هەڵبژاردن دواخرا،

لەگەڵ ئەوەی بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان لێكۆڵینەوە لەهەر بنكە و ناوەندێكی دەنگداندا دەكرێت، كە رێژەی دەنگدان تێیدا لە (85%) زیاتر بێت، بەڵام بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، كە لەلایەن لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانەوە راگەیەنرا، لە پارێزگای دهۆك، كە (178000) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، بەڵام لەو پارێزگایە (198352) دەنگیانداوە، واتا رێژەی دەنگدان (111%)، ئەم شێوازە لە ریفراندۆمدا لە پارێزگای دهۆك دووبارە بۆوە بەو پێیەی لەو پارێزگایە ( 734726 ) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەڵام ( 814588) كەس دەنگیدا بەرێژەی ( 111%) ، بەوپێیەش ئەو تەزویرەیكراوە، ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی گۆڕی، چونكە لە هەڵبژاردنەكەدا پارتی دیموكراتی كوردستان (437879) دەنگی بەدەستهێنا بەڕێژەی (45.05%) و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان (423833) دەنگی بەدەستهێنا بەڕێژەی (43.6%) ئەگەر ئەو رێژە دەنگە زیادەیەی دهۆكی لێدەركرێت (20352) دەنگی زیاد لە (100%) ی دەنگدانە ئەوا دەنگی پارتی دەبێتە (437879 - 20352 = 417527) دەنگ بەو پێیەش كۆی گشتیی دەنگدان دەبێتە (951601) واتا یەكێتی نیشتیمانی كوردستان دەبێتە هێزی یەكەم و رێژەی دەنگەكانی دەبێتە (44.5%) و پارتی دیموكراتی كوردستانیش رێژەی دەنگەكانی دەبێتە (43.9%) و هێزی دووەمی كوردستان. 

لە بنكەی (17)ی دهۆك (قوتابخانەی پێشكەفتن) كە ژمارەی دەنگەكانی ئەو بنكەیە (1994) دەنگ بووە، بەڵام (7994) كەس دەنگیداوە، واتا (6000) دەنگ لەو بنكەیە زیاد ئەژماركرابوو.

لە بروسكەیەكدا كە لە رۆژی 18/5/1992 بۆ ئەمیر حەوێزی سەرۆكی دەستەی باڵای هەڵبژاردنەكانی ناردووە، جەلال تاڵەبانی، سكرتێری یەكێتی ئاماژەی بە چەندین ساختەكاریی و فێڵ كردووە، لە بروسكەكەدا ئاماژەی بەوەداوە، كە پارتی 1000 كەسی خۆی هێناوەتەوە لە ئێرانەوە كەچی دەنگدان بۆ ئەوان دواخراوە بە بڕیاری سەركردایەتی، لە بەیاننامەیەكیشدا، كە لە 19 /5/1992 بڵاوكراوەتەوە، د. مەحمود عوسمان ئاماژە بەوە دەكات، كە ساختەكاریی زۆر كراوە و بەهۆی ئەوەی مەرەكەبەكە بە ئاسانی لێكراوەتەوە بەچەندین جۆری ناسنامە دەنگدراوە و كەسی وا هەبووە (10) جار دەنگیداوە، پێشیوایە ساختەكاریی زۆر كراوە.

ساختەكاریی لە هەڵبژاردنەكانی 2005دا
نەوشیروان مستەفا لە 8/7/2013 كۆمەڵێك بەڵگەنامەی بەناوی (پرۆسەی پێكهێنانی سەرۆكایەتی هەرێم) بڵاویكردەوە، كە تیایدا هاتووە: بەهۆی تەزویرەوە لە هەڵبژاردنەكانی 2005 دا لە قەزای سۆران كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان هەندێك لە سندووقەكانی ئەو قەزایەی پوچەڵكردەوە، ئاماژەی بەوەشكردووە، لەبەرئەوەی یەكێتی (20 هەزار) دەنگی زیاتر لە پارتی هێنا، مەسعود بارزانی ئەمەی بە تەزویر لەقەڵەمدا، هەربۆیە لە نامەیەكدا بۆ جەلال تاڵەبانی، سكرتێری یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە رۆژی 1/2/2005 دا تیایدا ئاماژە بە چەند خاڵێك دەكات، لە خاڵی شەشەمدا بەروونی باسی تەزویر و خروقات دەكات و دەنو‌وسێت (هەندێك خروقات یەكجار زۆر زەقن و پینە ناكرێن وەك ژمارەی زیادی دەنگ، كە بە دەها هەزار زیاترە لەوەی كە تۆمار كراوە و مەعلوم بووە پێشتر ئەو شوێنە ژمارەی دەنگدەری چەندە).

ساختەكاریی لە هەڵبژاردنی 2014
لە 30/4/2014دا، كە هەرێمی كوردستان و عێراق دوو هەڵبژاردنی بەخۆوە بینی، بەروونی ساختەكاری كراوە، بەتایبەتی لە شوێنی كۆكردنەوە و جیاكردنەوەی دەنگەكان لە ( ئەلبیسەكەی ) شاری سلێمانی، لەو كاتەدا ژوری هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان، كە بەپێی ئەو بەڵگانەی لەلایەن ئەو ژوورەوە خراونەتە روو، دوای بەدواداچوونیان بۆ ئەنجامی دەنگەكان و CDیەكانی كۆمیسیۆن و فۆرمی 902 كردووە، بۆی دەركەوتووە، لەو( 3 هەزار و 256 )وێستگەیەی پارێزگای سلێمانی لە 133 وێستگەدا "ساختەكاری گەورە" كراوە، بەشێوەیەك لەو وێستگانەدا زیاتر لە 14 هەزار دەنگیان كەمكراوەتەوە، هەر بەپێی بەڵگەكانی ژووری هەڵبژاردنی گۆڕان، ( 14 هەزار و 678 )دەنگی گۆڕان براون بۆ یەكێتی و بەو دەنگانەشەوە كە لە 4 لایەنەكەی دیكەوە براون بۆ یەكێتی دەگاتە( 19 هەزار و 968 )دەنگ.دواتریش بەهۆی گۆرشانكاری گەورە لە كورسیەكانی حزبەكاندا كراو ئەنجامی هەڵبژاردنی گۆڕی. 

بەهۆی ئەو گۆرانكاریانەی كە لەناوچەكەدا رویانداوە بەتایبەتیش كاریگەری ئەو گۆرانكاریانە لەسەر بارودۆخی سیاسی هەرێمی كوردستان، بۆیە هێزە باڵادەستەكانی كوردستان بیر لە ساختەكاری زۆر دەكەنەوە بە هەموو رێگەكانی ساختەكاری بەو پێیەی ترسی كەمبوونەوەی دەنگەكانیان هەیە، ئەمە سەرەرای ئەوەی پەنا بردنە بەر وڵاتانی دراوسێ بۆ ساختەكاری بۆیان، بۆیە بە خوێندنەوەی بارودۆخی هەڵبژاردنەكانی رابردوو كە چۆن ساختەكاری كراوەو رێوشێنی توند نەگیراوەتە بەر، ئەمە سەرەرای ئەو كەلێن و كەمو كوڕیانەی كە لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا هەیە، بۆیە ئەگەری ساختەكاری دەكرێت لە هەڵبژاردنی 12ی ئایار.