بەنداوەكانی نیمچە خاڵین
عێراق دەتوانێت دیجلە لەوشكبوون بپارێزێت؟

عیراق

16/06/2018‌ 2041 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: نیقاش
لەناكاو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و شوێنە گشتییەكان پڕ بوون لەباسی كێشەی دابەزینی ئاستی ئاوی رووباری دیجلە لەدوای بڕیارەكەی توركیا بۆ پڕكردنی بەنداوی ئەلیسۆ.

سەرنشینانی پاسە بچووكەكەی خاڵە سەڵاح لە كاتی تێپەڕینیدا بەسەر پردی سەنەك (پردی رەشید) لەناوەڕاستی بەغدای پایتەخت، بەیەكجار پێكەوە ئاوڕدەدەنەوە بۆ دڵنیابوون لە ئاستی ئاوی روباری دیجلە.

یەكێك لە سەرنشینان دەڵێت: "بەراستی ئاستەكەی زۆر نزمە".. یەكێكی تر وەڵام دەداتەوە: "شتێكی پێشبینیكراوە، چونكە دەیانەوێت روبارەكە وشك بكەن‌و ژیان لە عێراق لەناوببەن".

خاڵە سەڵاح یان سەڵاح جبوری (47 ساڵ) لە سەرەتای هەموو وەرزێكی گەرما‌و لەگەڵ دەستپێكی بەناوبانگترین مانگە گەرمەكان لە عێراق (حوزەیران‌و تەمموز‌و ئاب) لەسەر بیستنی ئەم جۆرە گفتوگۆیانە راهاتووە، بەڵام ئەم جارە پێیوایە بەغداییەكان لە هەر جارێكی پێشوو نائومێدترن.

24 سەعات پێش ئەوەش رەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆكی توركیا رایگەیاند وڵاتەكەی پرۆسەی پڕكردنی بەنداوی مەزنی ئەلیسۆی لەسەر روباری دیجلە لە بەرزاییەكانی روبارەكە لە خۆرهەڵاتی توركیای دراوسێی باكووری عێراق دەستپێكردووە.

ئەو راگەیاندنە بۆ عێراقییەكان وەك شۆك وابوو – هەرچەندە پێشوەخت دیاری كرابوو – چونكە پێیان وایە ئەم بەنداوە وەكو دەرگاوانی ئەو زیندانە دەبێت كە رێگر دەبێت لەوەی ئاوی روباری دیجلەیان پێ بگات.

قسەی خەڵك، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لێدوان‌و هەڵوێستە سیاسییەكان‌و كەناڵەكانی راگەیاندنی ناوخۆ‌و نێودەوڵەتی هەموویان سەرقاڵبوون بە وشكبوونی چاوەڕوانكراوی روباری دیجلە وەك ئەوەی شتێك بێت هەر دەبێت رووبدات.

نیگەرانی جەماوەری لە بەغدا تەنیا بەهۆی خراپ بەڕێوەبردنی دۆسێی ئاو لەلایەن دەوڵەتی عێراقیەوە نەبوو، بەڵكو بەهۆی نكوڵیكردنی حكومەتیشەوە بوو لە ئاگاداربوونی لە وادەی دەستپێكردنی پرۆسەی پڕكردنی بەنداوی ئەلیسۆ، هەرچەندە توركیای دراوسێ كەمێك یاری بە وادەكە كردبوو، ئەویش لەڕێی پێشخستنی بۆ سەرەتای مانگی حوزەیران لەبری كۆتایی ئەو مانگە، ئەویش دوای رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی بەغدا سەبارەت بە دواخستنی ئەو وادەیە لە سەرەتای مانگی ئازاری رابردوودا.

هەر زوو فاتیح یەڵدز باڵیۆزی توركیا لەبەغدا هەوڵی دا دڵنیایی بدات بەوەی پرۆسەی پڕكردنی بەنداوی ئەلیسۆ كاریگەرییەكانی لەسەر ژیانی عێراقییەكان لەبەرچاو گرتووە، بەرلەوەی رەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆكی توركیا لە حەوتی حوزەیراندا لەسەر سەكۆی هەڵمەتی هەڵبژاردنەوە دواخستنی پرۆسەی پڕكردنی بەنداوەكە رابگەیەنێت.

بەڵام قەیرانەكە هێشتا كۆتایی نەهاتووە، چونكە تەنیا دواخراوە‌و لەچاوەڕوانی هەنگاوی كرداریدایە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ دوورخستنەوەی دێوەزمەی سڕینەوەی روباری دیجلە‌و دووپاتكردنەوەی ئەوەی بەنداوی ئەلیسۆ كاریگەری لەسەر پێداویستی عێراقییەكان وەكو ئاوی خواردنەوە یاخود لایەنە خزمەتگوزارییەكانی وەكو ئاودێری‌و كشتوكاڵ نابێت.

لەرابردوودا عێراق ترسی لەوە نەبوو قەیرانێك رووبدات كاربكاتە سەر ئاوەكەی، بەڵكو بە پێچەوانەوە شارە عێراقییەكان لە توڕەبوونی هەردوو روبارەكە دەترسان لە وەرزی بارانباریندا لە مانگەكانی زستاندا، چونكە مێژوو چەندین لافاوی تۆماركردووە كە وڵاتەكەیان گرتووەتەوە‌و توندترینیان لەساڵی 1954دا بوو كە هەڕەشەی نقومبوونی تەواوی لەسەر بەغدا دروستكرد.

بەڵام دەستپێكردنی بنیاتنانی بەنداو لەلایەن هەریەك لە توركیا‌و سوریا‌و عێراقەوە لە ساڵانی حەفتای سەدەی رابردوو زۆر لە رێساكانی گەمەكەی گۆڕی‌و ئیتر لافاو بووە دوامیوانی زستان‌و وشكەساڵیش بووە دیارترین هەڕەشە لەسەر عێراق.

زافر عەبدوڵڵا راوێژكاری وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاوی عێراق دەڵێت: "دوای بنیاتنانی ئەو بەنداوانە لەسەر روباری فورات سەرچاوەكانی ئاوی عێراق لە 30 ملیار مەتر سێجاوە دابەزی بۆ 17 ملیار مەتر سێجا واتە بەڕێژەی زیاتر لە 45% لە كۆی ئاوی گەیشتوو بەعێراق دابەزی".

زافر لە لێدوانێكدا بۆ "نیقاش" روونیكردەوە "ئەو ئازارەی عێراق لە حەفتاكاندا جەشتوویەتی لەدوای بنیاتنانی بەنداوەكان لەسەر روباری فورات لەلایەن توركیا‌و سوریاوە، ئەمڕۆ لەگەڵ بنیاتنانی بەنداوی ئەلیسۆ لەسەر روباری دیجلە لەلایەن توركیاوە، دووبارە دەبێتەوە".

دیارینەكردنی پشكی عێراق لە روباری دیجلە مانای كەمبوونەوەی ئەو ئاوەیە كە پێی دەگات بەڕێژەیەكی زۆر، هەرچەندە حكومەتی عێراق دووپاتیكردووەتەوە كە رێوشوێنەكانی زامنی دابینكردنی پێداویستییەكانی ئاوی خواردنەوە‌و 50%ی ئاوی پلانی كشتوكاڵی وەرزی هاوینی داهاتوو دەبن بەشێوەیەك ئاوداشتنی 600 هەزار دۆنم لە بەروبوومی هاوینە‌و یەك ملیۆن دۆنم لە باخ مسۆگەر دەكەن كە ئەوەش زۆر لە خواستەكانی كەمترە.

عێراق پشكی ئاوی خۆی لە دەوڵەتانی دراوسێ بەشێوەیەكی دادپەروەرانە وەرنەگرتووە كە لەلایەن نەتەوەیە یەكگرتووەكانەوە دیاریكراوە هەرچەندە دانوستان‌و گفتوگۆی بەردەوامیش لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە لەئارادایە، هۆكاری ئەوەش بەڕای راوێژكارەكەی وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو ئەو بارودۆخە سیاسییەیە كە ساڵانێكە دەوری عێراقی داوە، ئەمە جگە لە فەرامۆشكردنی جێبەجێكردنی پرۆتۆكۆلە پەیوەندیدارەكانی نێوان عێراق‌و ئەو دەوڵەتانە كە كۆنترینیان پەیوەندی بە رێككەوتنی لۆزانی نێوان توركیا‌و دەوڵەتانی هاوپەیمانی ئەو كاتەوە هەیە كە یەكێك لە بڕگەكانی ئاماژە بۆ میكانیزمەكانی دابەشكردنی ئاو لەنێوان توركیا‌و سوریا‌و عێراق دەكات.

دوایین پرۆتۆكۆلی نێوان ئەو سێ دەوڵەتە بەردانەوەی ئاوی فوراتی بە تێكڕای 500 مەتر سێجا لە چركەیەكدا دیاریكردووە كە لە توركیاوە دێت بەو پێیەی دەوڵەتی سەرچاوەكەیە بەرەو سوریا‌و پاشان بەرەو عێراق (42% بۆ سوریا‌و 58% بۆ عێراق) لەكاتێكدا هەردوو حكومەتی بەغدا‌و دیمەشق هەوڵ دەدەن ئەو ژمارەیە بۆ 700 مەتر سێجا بەرزبكەنەوە.

سەرەڕای جێبەجێنەكردنی پرۆتۆكۆلەكانیش بەشێوەیەكی دروست، بەڵام ئەمڕۆ عێراق خوازیارە بەلانی كەمەوە بگاتە پرۆتۆكۆلێكی هاوشێوە لەگەڵ توركیا سەبارەت بە ئاوی روباری دیجلە.

هەمان ئەو كارە بەسەر رەوشی پەیوەندی نێوان عێراق‌و ئێرانیشدا جێبەجێ دەبێت كە كۆنترۆڵی هەندێك لەو لقانەی روباری دیجلەی كردووە كە دەگەنە خاكی عێراق، چونكە ئێرانیش پابەند نەبووە بە رێككەوتنی ساڵی 1975ی جەزائیر لەبەر چەند هۆكارێك كە حكومەتەكەی دەڵێت پەیوەندییان بە رەوشی كەشوهەواوە هەیە كە بووەتە هۆی قەیرانی ئاو لەو دەوڵەتە دراوسێیەی خۆرهەڵاتی عێراق، هەروەها دوای ئەوەی رێڕەوی ئەو لقانەی گۆڕی بۆئەوەی بچنە خاكی خۆیەوە نەك خاكی عێراق.

چارەسەری كێشەكە وەك وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو دووپاتی دەكاتەوە پەیوەندی بە دروستكردنی بەنداوی نوێ لەلایەن عێراقەوە نییە، چونكە 90%ی وزەی عەمباركراوی بەنداوەكانی عێراق بەكارنەهێنراوە كە ئەوەش مانای وایە عێراق دەتوانێت 130 ملیار مەتر سێجا ئاو وەربگرێت‌و لە بەنداوەكانیدا عەمباری بكات ئەگەر ئەو بڕە ئاوە بەردەست بێت.

دەوڵەتی عێراق پلانێكی ستراتیجی داناوە‌و دەڵێت دابینكردنی ئاوی پێویست بۆ لایەنە جیاجیاكانی ژیان لە عێراق مسۆگەر دەكات تا ساڵی 2035 پلانەكەش بەشداریكردنی هەموو جومگەكانی دەوڵەت لەخۆدەگرێت لەڕێی هاوسەنگی نێوان داواكاری روولەزیادبوو لەسەر ئاو لەناوخۆ‌و پاشەكشەی داهاتی ئاو بەهۆی رەوشی كەشوهەوا‌و سیاسەتی دەوڵەتانی دراوسێوە.

بەڵام ئەم پلانە كە 24 رێوشوێنی "بەپەلە‌و پێویست" لەخۆدەگرێت، وەك حەسەن جەنابی وەزیر سەرچاوەكانی ئاو دەڵێت رووبەڕووی كێشەیەك دەبێتەوە كە عێراق ناتوانێت بازی بەسەردا بدات، ئەویش خۆی لە پارەداركردندا دەبینێتەوە، چونكە ساڵانە پێویستی بە 2.5 بۆ 3 ملیار دۆلاری ئەمریكی هەیە‌و دابینكردنی ئەو بڕەش مەحاڵە لەگەڵ داهاتەكانی بودجەی دەوڵەتی عێراق‌و تەرخانكردنەكانی.

لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی عێراق دڵنیایی دەدات لەوەی هەنگاوە تایبەتمەندە تەكنیكییەكانی رەنگە ببنە هۆی ئەوەی توركیا‌و ئێرانی دراوسێش وەڵامی ئەو داواكارییانەی عێراق بدەنەوە كە بە "عەقڵانی" وەسف دەكرێن‌و لە دابینكردنی پێداویستییە زۆر پێویستەكانی وەك ئاوی خواردنەوە‌و بەكارهێنانی شارستانی‌و كشتوكاڵی تێناپەڕن، چونكە پێیوایە ئەو داواكاریانە رەوان‌و داواكاری خۆشگوزەرانی نین بۆ عێراق بەوپێیەش هێشتا زووە بۆ قسەكردن لەبارەی وشكبوونی روباری دیجلە  لەسایەی هەلومەرجی گۆڕانی كەشوهەوا‌و قەتیسبوونی گەرمادا.