ئێران دەیەوێت پێشبڕی لەدووەم چەپكە سزاكانی ئەمەریكا بكات

جیهان

09/09/2018‌ 4771 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: تایبەت
وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر
ئێران بەرەو بەرزركردنەوەی ئاستی پەیوەندییە دووقۆڵییەكانی لەگەڵ  هەندێك لە دەوڵە دراسێكانی وەك پاكستان و توركیا و دەوڵەتەكانی دەریایی قەزوین هەنگاودەنێت ‌، ئەمەش ئاماژەیە‌‌ لەهەوڵی ئەوەدایە پێشبڕی (استباق) لەكارابوونی چەپكی دووەمی سزا ئەمریكییەكان بكات، كە لە 4 ی نۆڤەمبەری داهاتوودا هەناردە نەوتییەكانیش دەگرێتەوە، بەتایبەتیش كە ئەو سزایانە پشكداری دەكەن لە قووڵكردنەوەی ئەو تەنگژە ئابوورییە ناخۆییەی، كە ڕووبەڕووی دەبێتەوەو لەو ماوەیەی پێشووشدا ڕێوشوێنە حكومییەكان‌ سەركەوتوو نەبوون لە كەمكردنەوەی لێكەوتەكانی. 

لەگەڵ ئەوەشدا ، ڕەنگە‌ چەند بەر‌بەستێك ڕووبەڕووی ئەو كۆششانە ببنەوە و سنورێكیش دابنێن بۆ ئەو ئەنجامە چاوەڕوانكراوانەی، كە لەوانەیە لە قۆناغەكانی داواتردا بەدەستیان بێنێت ، ئەو بەربەستانەش‌ پەیوەستن بە ڕادەی ئەو گۆڕانكارییە چاوەڕوانكراوانەی كە ڕەنگە ئێران لە سیاسەتەكانی خۆیدا لە هەمبەر ئەو پرسە سەرەكییەكاندا ئەنجامی بدات كە جێگەی گرنگیپێدانی تایبەتی ئەو دەوڵەتانەن ، ئەمە سەرباری كاریگەری فشارە چاوەڕوانكراوەكانی ئەمەریكا بۆ سەر هەندێك لایەن و ڕۆڵی هاوسەنگییه سیاسییە ناوخۆییەكانیش لەم پرسەدا. 

پێنوێنی جۆراوجۆر 
پەرۆشی ئێران بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە بە ڕوون و ئاشكرایی لە سێ پێنوێنی سەرەكیدا دەردەكەوێت : 
1.پەلەكردن لە كردنەوەی كەناڵی بەردەوامی گفتوگۆ لەگەل حكومەتەكەی عومەرخان: ئێران لە یەكەمینەكانی ئەو ووڵاتانە بوو كە خۆشحاڵیان دەربڕی بە گەیشتنی عومەرخان بە كورسی سەرۆكایەتی حكومەت لە پاكستان ، بۆیە بە پەلە لە 30 ئۆغۆستوسی 2018 موحەمەد جەواد زەریفی وەزیری دەرەوەی ناردە ئیسلام ئاباد بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەگەڵ خان و لێپرسراوە پاكستانییەكان. دیار و بەرچاویش بوو كە گفتوگۆكان لەو پرسانە ووردببوونەوە كە جیاكراوەنین لە كۆششەكانی ئێران بۆ دەورەدانی لێكەوتەكانی سزاكانی ئەمەریكا، مامەڵە بانكییە دووقۆڵییەكان ، پڕۆژەكانی گواستنەوەی ووزە بۆ پاكستان و بە تایبەتیش گاز ، پشكداری لە پەرەپێدانی بەندەرەكان بە تایبەتیش تشابهار و غوادار ، ئەمە سەرباری دۆسییەی ئاسایشی نێوانیان. 
2.پشتیوانی ئەنقەڕە لە هەمبەر سزاكانی ئەمەریكا : ڕەنگدانەوەی ئەمەش جەختكردنەوەی تاران بوو لە پشتیوانی بۆ ئەنقەرە و داواكاریشی لە ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا كە ئەو سزایانە ڕاگرێت. لەم ڕووەشەوە لە 26 ی ئۆگۆستۆسی ڕابردووە ، موحەمەد جەواد زەریفی وەزیری دەرەوەی ئێران سەردانی ئەنقەرەی كرد و لەگەل ڕەجەب تەیب ئەردۆگانی سەرۆكی توركیا و مەولود چاوش ئۆغلۆی وەزیری دەرەوەدا كۆبۆووە ، ئەمەش پێش ئەو لوتكە سێینە‌( القمە الپلاپیە)  دێت كە وا بڕیارە لە 7 ی سێپتێمبەری ئەمساڵدا ئۆردۆگان و حەسەن ڕۆحانی سەرۆكی ئێران و ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی ڕووسیا بەیەكەوە كۆبكاتەوە.
3.واژۆكردنی ڕێككەوتننامەیەكی تازە سەبارەت بە دۆخی یاسایی دەریای قەزوین و چۆنییەتی قۆزتنەوەی سامانەكانی : ئەمەش لە رێگەی ئەو لوتكە پێنجینەی (قمە خماسیە)  كە لە 12 ی ئۆگۆستۆسی ڕابردوو لە كازاخستان گرێدرا ،  بە گوێرەی ڕێككەوتننامەكە دەبێت ناوچەی سەرەكی سەرڕووی دەریایی قەزوین بە هاوبەشی بەكاربێت و چینەكانی خوارووش دابەش بكرێن بۆ چەند بەشێكی تەنیشتیەك‌ بە پێی ڕێككەوتنێكی نێوان هەر پێنج دەوڵەتەكە و بە گوێرەی بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی ، ڕێككەوتننامەكەش بوونی هەر هێزێكی سەربازی هێزە بیانییە نێودەوڵەتییەكان یان هەرێمییەكان لەو دەریایەدا ڕەتدەكاتەوە.

ئاستەنگی جۆراوجۆر :
ئەو كۆششانەی ئێران لەو جوغزەدا ئەنجامیان دەدات لە ماوەی ئایندەدا ڕووبەڕووی ئاستەنگی جۆراوجۆر دەبنەوە. تارانیش پەی بەوە دەبات كە ناكرێت لەم دۆخەی ئێستادا‌ پشت بە توانستی حكومەتەكەی عومەرخان لە پاكستان ببەسترێت لەوەی بەردەوام دەبێت لە جێبەجێكردنی پڕۆژە دووقۆڵییەكانی تایبەت بە گواستنەوەی ووزە و مامەڵە بانكییە دووقۆڵێێەكان لە قۆناغی دوای كاراكردنی چەپكی دووەمی سزا ئەمریكییەكان لە 4ی نۆڤەمبەری داهاتوودا. 

لەوانەشە حكومەتی پاكستان بكەوێتە ژێر فشارە بەهێزەكانی ئەمەریكاوە بۆ ڕێلێگرتنی لە پشتیوانی كۆششەكانی‌ ئێران بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لێكەوتەكانی ئەو سزایانەی واشنتۆن سەپاندوونی ، بە تایبەتیش كە ئەمەریكا زۆر پەرۆشی ئەوەیە‌ هەر كونوكەلەبەرێك بگرێت كە ڕەنگە ئێران هەوڵی قۆزتنەوەی بدات بۆ خۆدزینەوە لەو‌ سزایانە و كەمكردنەوە كاریگەرییان ، ئەمەش زۆر بە ڕوون و ئاشكرایی (وەك نمونە)  لە بڕیارەدا دەركەوت كە وەزیری دەرەوە مایك بۆمبیۆ لە 16 ی ئۆگۆستۆسی ڕابردوو دەریكرد بە دامەزراندنی براین هۆك وەك نێردراوی تایبەتی ووڵاتەكەی بۆ ئێران كە سەركردایەتی گروپی كاری تایبەت بە ئێران دەكات كە لەهەمان ڕۆژ پێكهات بۆ هەماهەنگكاری لە نێوان ئەو كۆشش و سزایانەی واشنتۆن بەسەر ئێراندا كردوونی و سەپاندوونی.

بۆیە زۆرێك لە ئاراستەكان وای دەبینن كە ناكرێت گرە و لەسەر ئەو ڕەخەنەگرتنانەی‌ پێشوو بكرێت كە عومەرخان ئاراستە ڕەووتە تایبەتییەكەی پەیوەندییەكانی نێوان پاكستان- ئەمریكای كردوون ، چونكە پێگە تازەكەی چەند بژاردەیەكی دیاریكراوی بەسەردا دەسەپێنن ، بەتایبەتیش لەژێر سایەی ئەو پێدراوانەی كە زۆرێك لە گۆڕاوەكان دەیسەپێنن ، وەك ئەو گرفتانەی كە ڕووبەڕووی ئابووری پاكستان دەبنەوە و ئەو یەكتركێشكردنەش كە لە نێوان ئیسلام ئاباد و واشنتۆندا هەیە سەبارەت بە پەرەسەندنە سیاسییەكانی ئەفغانستان. 

ئەمە جگە لەوەی هەوڵەكانی ئێران بۆ وەبەرهێنان لە پشێوییەكانی ئێستای نێوان توركیا و ئەمەریكا ڕووبەڕووی بەربەستی ئەو ناكۆكییە هەڵكشاوانە دەبنەوە ‌كە سەبارەت بە ئیدلب لە ئارادان ، چونكە هێشتا ئەنقەرە پەرۆشی ئاراستەكردنی هۆشداریدانە لە ئاكامەكانی دەستتێوەردانی سەربازی ڕووسیا و ئێران و ڕژێمی سوریا‌ لە ئیدلب ، بە تایبەتیش لە دوای ئەو لێكتێگەیشتنە‌ ئەمنییە بەردەوامانەی كە لەو بارەوە لەگەڵ مۆسكۆ و تاراندا پێیانگەیشتووە‌.

بەتەنیشت ئەمەشەوە ، مۆركردنی ڕێككەوتننامەی تایبەت بە دۆخی یاسایی دەریای قەزوین ، دەمەتەقێیەكی هەڵكشاوی لە نێو ئێراندا هێنایە ئاراوە كە لەوانیە لە توانستی حكومەتەكەی ڕۆحانی كەم بكاتەوە كە وەبەرهێنان لەو دۆخەدا بكات بە مەبەستی باشتركردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی دەم  دەریایەكەدا و لە پێش هەمووشیانەوە ڕووسیا. زۆر لە ئاراستە نەتەوەییەكانی ناو ئێرانیش ئاماژە بەوەدەدەن ئەو نەرمونیانییە بەرچاوەی كە سیاسەتی ئێرانی ڕەنگڕێژكردبوو لە كفتوگۆكانی لوتكەی كازاخستاندا ، لە كۆتاییدا و بە گوێرەی قسەی ئێرانییەكان ، بووە هۆی كەمكردنەوە بەشی ئێران لە سامانەكانی ئەو دەریایە لە ڕێژەی‌ (50%) وە بۆ تەنها(13%) ، بە تایبەتیش كە ئێران زۆر پەرۆشی خۆنەگلاندنە ناو گفتوگۆی دابەشكردنی سنوورە ئاوییەكانی ئەو دەریایە بوو ، چونكە ئەو ڕەووتانە بانگەشەی ئەوە دەكەن كە دەبێت ئەو سنورە ئاوییانە بە گوێرەی هەندێك لە ڕێككەوتننامە مێژووییەكان دابەش بكرێنەوە و كتومتیش مەبەستیان هەمان شێواز و میكانیزمەكانی هەردوو ڕێككەوتننامە‌ی ساڵانی (1920) و (1940) ، ئەمەش واتای ئەوەیە كە ئێران لە 50%ی سامانەكانی ئەو دەریایەی پێ دەبڕێت ، بەو پێیەی چوار دەوڵەتەكەی دیكە لایەنی دووەمی بەشداربووی ئەو ڕێككەوتننامانەدابوون ‌كە ئەویش یەكیەتی سۆڤیەتی جارانە. 

لێرەشەوە حكومەت بە پەلە جەختی لەوە كردەوە كە ئەو گفتوگۆیانەی لە لوتكەی كازاخستاندا ئەنجامدراون خۆیان لە قەرەی پرسی دابەشكردنی سامانە دەریاییەكانی دەریای قەزوین نەداوە ، ڕاشیگەیاند كە بەهۆی نەگەیشتنە چارەسەرێكی مامناوەند لە نێوان ئەو پێنج دەوڵەتدا سەبارەت بەو پرسە ، تەنها چوار بۆ پێنج دۆسیە لەو لوتكەیەدا دیاریكربوون بۆ گفتوگۆ لەسەركردن لە كاتی مۆركردنی ئەو ڕێككەوتننامەیەدا. ووتەبێژی وەزارەتی دەرەوەش‌ بەهرام قاسمی ڕایگەیاند كە ئەو دوو ڕێككەوتننامەی ئاماژەپێدراوە هیچ بەندێكی ئەوتۆیان لە خۆنەگرتووە سەبارەت بە بەشەئاوە یەكسانەكان یان بەشداری وەك یەكی هەمووان لەو دەریایەدا.

لەژێر ڕۆشنایی ئەوەی سەرەوەشدا ، پێناچێت ئەو كۆششانەی ئێران دەیانكات بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە دوواقۆڵییەكانی لەگەڵ هەندێك دەوڵەتانی دراوسێیدا ، لێكەوتی ئەرێنی بەهێزیان لێ بێتە بەرهەم كە توانستی ئێران زیاد بكەن بۆ دەورەدانی كاریگەرییەكانی ئەو سزایانەی كە ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا دەستی كردووە بە سەپاندنیان ، بەتایبەتیش كە ئەمەریكا زۆر پەرۆشی ڕێگریكردنە لە ئێران كە هەمان ئەو میكانیزمانە بخاتەوە‌كار كە لە قۆناغی پێشوو و بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ سزا ئەمەریكی و نێودەوڵەتییەكان گرتوونییەبەر ، چونكە بە گوێرەی ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكەی لەگەڵ دەوڵەتانی (5+1) ‌‌ كە لە 14 یۆلیۆی 2015 مۆری كرد ، ئێران لەو میكانیزمانە بەرهەرمەند بوو.  

لەوانەشە بتوانین بڵێین كه بەشداری ئێران لەو كۆششانەدا ئاماژەن بۆ ئەوەی كە ناتوانی بە ئاسانی گۆڕانكاری لەو‌ سیاسەتانەیدا بكات كە بوونە هۆی هەڵكشانی ڕادەی فشارە ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانی لە دژی ، بەو پێیەی لە هەوڵی ئاراستەكردنی ئەو پەیامانەدایە كەوا سزا تازەكان پاڵی نانێن بەرەو بەدەنگەوەهاتنی داواكارییەكانی ئەمە‌ریكای تایبەت بە وازهێنان لە پشتیوانیكردنی تیرۆر و دەستوەردان لە كاروباری دەوڵەتانی ناوچەكە و پەرەپێدانی هەردوو بەرنامەی ئەتۆمی و ڕۆكێتییە‌كەی ، لە ڕێگەی پارێزگاریكردنیش لەو پەیوەندییە بەهێزانەی كە لەگەڵ هەندێك لە دەوڵەتە دراوسێكانیدا هەیەتی ، لە هەوڵی ئەوەدایە لێكەوتەكانی ئەو سزایانە لە گۆشەیەكدا قەتیس بكات ، بەڵام سەرباری ئەمانەش ، هێشتا وا پێدەچێت كە ئەو بژاردانە بۆ تاران بژاردەیەكی جێگیرنەبن.