شارپرێس: تایبەت
نووسینی: ئەندرس ئەسلۆند
وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا
جەنگەكان باجدانی زۆریان دەوێت، ئەمە وانەیەكە لەئێستادا گەلی روسیا فێری دەبن، لەگەڵ درێژەدانی جەنگەكانی كرملین‌و سەركێشیە سەربازییەكانیدا لە رۆژهەڵاتی ئۆكرانیاو سوریا، لەگەڵ سنورداربوونی ئەو ململانێیانە، پرسیارێك دێتە گۆڕێ لەسەر چەندییەتی توانای دەوڵەتی روسیا و ئەو تێچوانەی پێویستە بۆ ئەو شەڕانە.

بەوەی داگیركاری روسیا نمرە یازدەیە لە لیستی گەورە ئابوورییەكان لە جیهان، دەتوانین بڵێین دەتوانێ ئیدارەی ئەم جۆرە دۆخانە بگرێ بەڵام بۆ ماوەیەكی كاتی، بەڵام ئێستا دۆخەكە جیاوازە و ماوەیەكی دورودرێژی دەوێت.

لە ماوەی نێوان ساڵانی 2008 تاوەكو 2016، روسیا تێچوە سەربازیەكانی بە رێژەی ‌ 3.3% بەرزكردۆتەوە لە كۆی بەرهەمی ناوخۆیی- ئەمەش نزیكە لە ئاستی دۆخی ئەمەریكا‌ كە رێژەكەی 5.3%ە، بە پێی زانیاریەكانی پەیمانگەی "ستۆكهۆلم" ی نێو دەوڵەتی بۆ توێژینەوەی ئاشتی.

بە گوێرەی خەمڵاندنە دارایەكانی حكومەتی روسی، تیچوە مەدەنیەكانی لە نیمچە دورگەی قرمی داگیركراو گەیشتۆتە نزیكەی دوو ملیار دۆلار لە ساڵێكدا. لەگەڵ نەبونی زانیاری گشتی دەربارەی بونی روسیا لە رۆژهەڵاتی ئۆكرانیا، زیادە رۆیی نیە ئەگەر وا دابنرێ تێچوەكانیش لەوێ هەمان شتە. ئەمەش مانای ئەوەیە روسیا چوار ملیار تێچوەكەیەتی لە ساڵێكدا- واتە 0.3% لە كۆی بەرهەمی گشتی – تەنها لەم دوو پرۆسەیەدا بەتەنها.

سەرەرای ئەم تێچوە سەربازیانە، روسیا زیانی زۆری بەركەوتوە لە بازرگانی و وەبەرهێنان، جگە لەو سزایانەی بەردەوام لە دژی بەرپا دەكرێت، ئەمەش هۆكاری تەواون بۆ ئەوەی وڵات بەرەو پاشەكشەی ئابوری بەرێت لە ماوەی بەردەوامی جەنگەكانیدا.

لە تەموزی 2014، ئەمەریكاو یەكێتی ئەوروپا سزایان سەپاند بەسەر كەرتی دارایی و نەوت و غازو تەقەنیاتی بەرگری روسیا لە بەرانبەر داگیركاریەكانی لە هەرێمی "دۆنباس" لە ئۆكرانیا، تاكو ئێستاش ئەو سزایانە بەردەوامن، بەوەشی دۆڵار شای سیستەمی دارایی جیهانیە و بە بانكەكانی ئەمەریكادا تێدەپەڕێ، هەموو هەڵس و كەوتەكان بە دۆلارەوە دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتی وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریكا. هەروەها ئەمەریكا لە رێگای سزا دارایەكانەوە دەتوانێ روسیا لە وەبەرهێنانە دەرەكیەكان بێ بەش بكات.

لە ئابی 2016، ئاماژەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی وای دەرخست، سزاكانی رۆژئاوا راستەوخۆ دەبێتە هۆكاری دابەزاندنی كۆی بەرهەمی ناوخۆیی روسیا بە رێژەی 1 تاكو 1.5%. بەڵام لە دۆخی ناوەندیدا، سندوقەكە دەگاتە ئەنجامێك بەوەی سزاكان دەبێتە هۆی زیانێكی كەڵەكەبوو لە داهاتدا و دەگاتە 9% لە كۆی داهاتی ناوخۆیی. لەبەرئەوەی دابەزینی كەڵەكەبوی سەرمایە و بەردەوام بوونی پرۆسەی گواستەوەی تەكنەلۆجیا دەبێتە مایەی لاواز بوونی گەشەی بەرهەم.

لە پاش بڕینی دۆلار لە كۆمپانیا روسیەكان هیچ نامێنێتەوە جگە لەوەی دەبێ لە كاتی خۆیدا قەرزەكانیان بدەنەوە. لە ئەنجامی ئەمەشدا، كۆی قەرزی دەرەكی لە 732 ملیارەوە لە حوزەیرانی 2014 ەوە دابەزی بۆ 519 ملیار دۆلار لە كانونی یەكەمی ساڵی 2015، لەو كاتەوەش لەو ئاستە وەستاوە‌.

پاشان یەدەگی دراوە نێودەوڵەتیەكانی روسیا لە 510 ملیار دۆلارەوە لە كۆتایی ساڵی 2013 گەیشتە ئاستێكی نزم 356 ملیار لە ئازاری 2015. بەڵام لەو كاتەوە، یەدەگەكانی بەرەو باش بوون رۆشت و بەرز بوەوە بۆ 458 ملیار دۆلار بەهۆی سوە زۆر و بەردەوامەكانی لەسەر حسابی جاریی روسیا. بەڵام وەبەرهێنانی دەرەكی راستەوخۆ لە روسیا لە ماوەی نێوان 2015 تاكو 2017 بۆ 2%  دابەزی لە كۆی داهاتی ناوخۆیی لە ساڵێكدا، ئەمەش تەنها وەبەرهێنانی نەگرتەوە بەڵكو داهاتی تەكنەلۆجیاش بێ بەش نەبو لەم دابەزینە.

لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، روسیا توانی پارێزگاری لە سەقامگیری گشتی ئابوریەكەی و حساباتی دەرەوەی بكات، بەڵام رووبەرووی دابەزینێكی كەم بوەوە لە بەرهەم هێنان و ئاستی ژیانی خەڵكیش زۆر دابەزی. لە ماوەی چوار ساڵی سزاكاندا، لە 2014 ەوە تاكو 2017، داهاتی راستەقینەی بەردەست بە رێژەی 17% دابەزی، هەروەها وەبەرهێنان بە رێژەی 12%، لەگەڵ ئەوەی دابەزینی داهاتی گشتی ناوخۆیی لەو ماوەیەدا 0.5%ی تێنەپەڕاند.

هەر لەو كاتەدا، روسیاو ئۆكرانیا سزای ئابورییان بەسەریەكتردا دەسەپاند، ئەمەش بوە مایەی هەرەس هێنانی بازرگانی لە نێوان هەردوو لادا بە رێژەی 80% لە نێوان ساڵانی 2012 و 2016 و ئۆكرانیا لەو جەنگە بازرگانیەدا زیانی زیاتری بەركەوت، هەرچی روسیاشە بازارێكی گرنگی ساغ كردنەوەی چەكی لەدەستچوو. ئۆكرانیاش هیچ رێژە غازێكی سروشتی لە روسیاوە نەدەهێنا لە تشرینی دووەمی 2015ەوە.

هەروەها روسیا باجێكی زۆریدا پاش داگیركردنی ئوسوڵی كۆمپانیاكان لە نیمچە دورگەی قرم و دۆنباس، ئەو كۆمپانیایانە داوای یاساییان بەرز كردەوە دژی یەكێتی روسیا له دادگای بەردەوام بۆ ناوبژیوانی لە "لاهای"، بە پێی پەیماننامەی وەبەرهێنانی ئالوگۆركردنی نێوان روسیاو ئۆكرانیا لە ساڵی 1998، كۆمپانیای زەبەلاحی وزەی سەر بەدەوڵەت "نافتوگاز" و كۆمپانیایەكی تر، داوای 7 ملیار دۆلاریان لێ كرد وەك قەرەبوو، هەرچی " بنكا ئۆكساد بانك" و "بریگات بانك" و كۆمپانیای "یوكرنافتا" بوون داوای یەك ملیار دۆلاریان دەكرد بۆ هەریەكێكیان. لە كۆتایدا كۆمەڵێك لە كۆمپانیا ئۆكرانیەكان داواكەیان بردەوە و پێدەچێ ئەوانی تریش هەمان داوا ببنەوە. بەم كۆی گشتیە، وا پێشبینی دەكرێ تێچووی دەستبەسەراگرتنە نایاساییەكانی روسیا بگاتە 10 ملیار دۆلار.

هەرچی كۆمپانیای "نافتوگازە" سەركەوتوو بوو لە بردنەوەی داوایەك كە دژی وزەی روسی زەبەلاح "گازبرۆم" بەرزی كردبوەوە، لە شوباتی 2017، دادگای ناوبژیوانی لە ستۆكهۆلم بڕیاریدا "گاز برۆم" 2.56 ملیار دۆلار وەك قەرەبوو بداتە كۆمپانیای "نافتوگاز" بەهۆی ئەوەی رێككەوتننامەی پێشوی نێوانیانی پێشیل كردوە، و "گاز برۆم" پەرەكەی پێنەدا و بۆیە كۆمپانیای براوە تەنها ئەوەی بۆ دەكرێت چاودێری ئوسولەكانی بكات لە دەرەوە. بەڵام ئەم خۆ گێلكردنە لە كۆتاییدا زۆر لەسەری دەكەوێت.

لەگەڵ نەبونی چارەسەرێكی گونجاو بۆ ململانێی لەگەڵ ئۆكرانیا، پێدەچێت سزاكانی سەر روسیا بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بێت، ئەمەش خۆراگریەكی زۆری دەوێ، چونكە ململانێكان وا دەكات شێوەی تر بە خۆوە ببینێ، ئەوەی لە مانگی نیسانی رابردوو رویدا رونترین بەڵگەیە لەسەر ئەم قسەیەمان، بەوەی ئەمەریكا سزای زیاتری خستە سەر روسیا لەبەرانبەر دەستخستنە ناو هەڵبژرادنەكانی سەرۆكایەتی لە ساڵی 2016. 

ئەم هۆكارانە كاریگەری زۆری كردە سەر رۆبڵی روسی و بۆرسەو بازار، لە ئێستادا كۆنگرێسی ئەمەریكی ئامادەیی دەكات بۆ هەڵمەتێكی نوێتر لە پاش لوتكەی "ترەمپ-پۆتین" لە هلنسكی، و دوای دەكردنی یاسایەك بۆ روبەروبونەوەی دوژمنەكانی ئەمەریكا لە رێگای سزاكانەوە، چاوەڕوان دەكرێت هەردوو حزبی كۆماری و دیموكراتی لە ماوەیەكی نزیكدا سزای توندو كاریگەر بەسەر روسیادا بسەپینن، واش پێدەچێ قەرزی سیادی روسی و دامەزراوەكانی دارایی دەوڵەت توشی كێشە بكات.

لەگەڵ راوەستانی سەرجەم گەشەی ساڵانەی لە ئاستێكی خراپدا كە 1.5% تێپەڕناكات، ئێستا رێژەی تێچوەكانی ساڵانەی مەدەنی و یاسایی و تێچوەكانی تری پەیوەنددار بە بواری سەربازیەوە لە 3% بۆ 4% لە داهاتی گشتی ناوخۆ، یاخودا 45 بۆ 60 ملیار دۆلار. پێدەچێ كرملین لە ئێستادا بتوانێ ئەم دۆخە بەڕێوەببات، بەڵام ئەم تێچوە زۆرە بەردەوامانە لیكەوتەی سیاسی مەترسیداری هەیە، لە ماوەیەكی كورت یاخود درێژدا.