چ شتێك ده‌وڵه‌ته‌كانى (ئێران و ڕووسيا و توركيا) كۆده‌كاته‌وه‌؟!

جیهان

11/09/2018‌ 2011 جار خوێندراوه‌ته‌وه

 

وه‌رگێڕانى : لوقمان حاجى قادر


لوتكه‌ى تاران كه‌ له‌ (7/9/2018) به‌سترا و هه‌ريه‌ك له‌ سه‌رۆكه‌كانى ڕووسيا و توركيا و ئێران و كۆكرده‌وه‌ ، هه‌رگيز به‌دوور نه‌بوو له‌ جياوازى ديد و بۆچوون ، ئه‌مه‌ش له‌ژير سايه‌ و سێبه‌رى جياوازى ديددگاى ئه‌و سێ ده‌وڵه‌ته‌دا ‌جێگه‌ى سه‌رسوڕمان نييه‌ و  به‌ كارێكى‌ ئاسايى هه‌ژمار ده‌كرێت.
سه‌رچاوه‌ : كات
ئه‌مه‌ش‌ به‌ ڕوون و ئاشكرايى له‌ گرێدانى لوتكه‌كه‌دا ده‌ركه‌وت ، سه‌ربارى ئه‌وه‌ش ناكرێت خاڵه‌ هاوبه‌شه‌كانى نێوان ئه‌و سێ ده‌وڵه‌ته‌ فه‌رامۆش بكرێن و له‌سه‌رووى هه‌مووشيانه‌وه‌ ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌ى كه‌ گه‌ل و ڕژێمه‌كانيان ڕووبه‌ڕووى ده‌بنه‌وه ، لێره‌وه‌ ده‌كرێت ئه‌و خاڵه‌ هاوبه‌شانه‌ بدۆزينه‌وه‌ كه‌ ئه‌و سێ ده‌وڵه‌ته‌ به‌يه‌كه‌وه‌ كۆده‌كاته‌وه‌ و پاڵنه‌ريشيانه‌ بۆ گفتوگۆكردن و تێپه‌ڕاندنى به‌ربه‌سته‌كان و گه‌يشتن به‌ ديدگايه‌كى هاوبه‌شى نێوانيان.  ‌
هه‌ڕه‌شه‌كان :
ئه‌و كۆبوونه‌وه‌يه‌ى له‌ تاران گرێدرا بۆ ووتوێژ بوو سه‌باره‌ت به‌ پارێزگاى ئيدلبى سوريا و چۆنييه‌تى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ل ئه‌و چه‌كدارانه‌ى له‌و شاره‌دا بڵاوبوونه‌وه‌ و هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى ڕاسته‌قينه‌شن بۆسه‌ر پارێزگاكانى ده‌وروبه‌ر و خودى توركيا و بنكه‌ سه‌ربازييه‌كانى ڕووسيا له‌ كه‌نارى سوريا ، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى دوا په‌ناگه‌يانه‌ له‌ سورويا ، مه‌ترسى هه‌ره‌گه‌وره‌ش بوونى گروپى چه‌كدارى تيرۆرستييه‌ له‌ نێو گروپه‌ چه‌كداره‌كانى سووريادا و هه‌موو جيهانيش به‌ قسه‌ و له‌به‌ر مه‌ترسيداريان ده‌يانه‌وێت له‌ناويان به‌رن ، لێره‌شه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ئيدلب چه‌ند گرنگه‌ بۆ هه‌مووان‌.
ناكۆكييه‌كه‌ ئه‌مڕۆ له‌ نێوان ڕووسيا و ئيران له‌ لايه‌ك و له‌گه‌ڵ توركياش له‌ لايه‌كى تره‌وه‌ له‌ ئارادايه‌ ، توركيا ده‌يه‌وێت گروپه‌ چه‌كداره‌ توندڕه‌وه‌كان ريشه‌كێش بكات له‌ ئيدلب و به‌لاى  گروپه‌چه‌كداره‌كانى ديكه‌دا نه‌چێت ، به‌و مه‌به‌سته‌ى گروپه‌ چه‌كدراه‌كانى ديكه‌ (گرو‌په‌ ميانه‌ڕه‌وه‌كان)  هه‌ر له‌ ژێر كۆنتڕۆڵى خۆيدا بمێننه‌وه‌ و ئه‌ردۆگانيش هه‌ر ئه‌وه‌ى ده‌وێت كه‌ له‌ لوتكه‌كه‌ده‌دا ڕايگه‌ياند ووتى " من يه‌قينى ته‌واوم هه‌يه‌ كه‌ ڕاگه‌ياندنێكى له‌م جۆره‌ ( هه‌ر كاتێك بێته‌دى) ده‌بێته‌ گرنگترين ئه‌نجامێكى ئه‌و لوتكه‌يه‌".
ئه‌ردۆگان له‌وه‌ش زياترى گووت " تا ده‌سته‌به‌ركردنى يه‌كيه‌تى سياسى و جوگرافى سوريا ، توركيا له‌ سوريا ده‌مێنيته‌وه‌ و ڕێگه‌ش به‌ بوونى تيرۆرستان ناده‌ين له‌ نزيك سنووره‌كانمان".
به‌شى دووه‌مى ڕاگه‌ياندنه‌كه‌ى ئۆردۆگان له‌ ديارترين ئه‌و خاڵانانه‌ كه‌ ده‌كرێت ئێران و ڕووسيا له‌ سه‌رى كۆك و ته‌بابن ، چونكه‌ هه‌موو ئه‌وه‌ى ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته‌ ده‌يانه‌وێت تێكشكاندنى تيرۆره‌ له‌ سووريا و گێرانه‌وه‌يه‌تى بۆ دۆخى پێشووى كه‌‌ ئاشتى و ئارامى تيايدا به‌رقه‌رار بوو و ئه‌م ئاراميه‌ش ڕه‌نگيدانه‌وه‌ى هه‌بوو به‌سه‌ر به‌سه‌ر هه‌موو ناوچه‌كه‌وه‌، له‌مه‌شياندا توركيا سوودمه‌ندى يه‌كه‌مه‌ به‌و پێيه‌ى به‌ درێژايى(911) كيلۆمه‌تر سنورى هاوبه‌شى هه‌يه‌ له‌گه‌ل سوريادا.
له‌م سۆنگه‌يه‌شه‌وه‌ ، ئه‌وه‌ى ڕووس و ئێرانييه‌كان له‌ سووريا ده‌يكه‌ن ڕاسته‌وخۆ له‌ به‌رژه‌وه‌ندى توركيادايه‌ ‌، له‌ولاشه‌وه‌ ناكۆكى توركيا له‌گه‌ل ڕژێمى سوريادا هه‌ر به‌رده‌وامه‌ ، دووريش نييه‌ له‌ڕێگه‌ى گفتوگۆ و دانووستانه‌وه‌ چاره‌سه‌ر بكرێت ، جا له‌ دواى زاڵبوونى سورويا به‌سه‌ر 95% خاكه‌كه‌يدا ، توركيا هيچ چاره‌ى نييه‌ و هه‌ر ده‌بێت چاره‌سه‌ره‌ سياسييه‌كه‌ قبوڵ بكات و له‌ ئاينده‌شدا و بۆ چاره‌سه‌ر كردنى كێشه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كانى كه‌ به‌خێر و چاكه‌ به‌سه‌ر هه‌ردوو ووڵاتدا ده‌شكێته‌وه ، ‌ده‌بێت گفتوگۆ له‌گه‌ل ڕژێمى سوريادا بكات.
شتێكى ديكه‌ هه‌يه‌ و‌ پێمان وايه‌ توركيا لێى ده‌ترسێت ئه‌ويش‌ دۆخى ڕوودانى هێرشێكى ووشكانى و ئاسمانييه‌ بۆسه‌ر ئيدلب ، پرسى ئاواره‌كانه‌ له‌ لايه‌ك و توندره‌وه‌كانيش‌ له‌ لايه‌كى تره‌وه‌ ، سه‌رۆكى توركيا ڕاشيگه‌ياند كه‌ ووڵاته‌كه‌ى توانستى له‌خۆگرتنى په‌نابه‌رى سوورى زياترى ديكه‌ى نه‌ماوه‌ كه‌ ژماره‌يان له‌ وولاته‌كه‌يدا ده‌گاته‌ 3,5 مليون په‌نابه‌ر.
له‌ لايه‌كى ديكه‌شه‌وه‌ ، دڵه‌ڕاوكێى ئه‌ردوگان بۆ تێكشكاندنى توندڕه‌ووه‌كان پاساوى خۆى هه‌يه‌ ، چونكه‌ له‌ ترسى ليدانى سوپاسى سوريا و هاوپه‌يمانه‌كانى هه‌ڵدێنه‌ ناو سنوره‌كانى توركياوه‌ ، به‌و پێێه‌ى سوپاى سووريا و هاوپه‌يمانه‌كانى شێلگيرن له‌سه‌ر ڕيشه‌كێشكردنى تيرۆر له‌ ئيدلب ، بۆيه‌ ئه‌ردۆگان جگه‌ له‌ هاوكاريكردن هيچى ديكه‌ له‌ده‌ست نايه‌ت و له‌ژێر سايه‌ى ئه‌و فشاره‌ سياسييانه‌ى به‌ده‌ستييانه‌وه‌ ده‌ناڵێنيت ، ته‌رازووى هێزه‌كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندى ئه‌ودا ناشكێته‌وه‌ و به‌لاى ئه‌ودا لاسه‌نگ ده‌بێت ، بۆيه‌ كه‌له‌ڕه‌قى ئه‌ردۆگان له‌م ڕووه‌وه‌ هيچ سوودێك به‌ خۆيى و ووڵاته‌كه‌ى ناگه‌يه‌نێت كه‌ له‌ژێر بارگرانى فشاره‌ ئابوورييه‌كاندا‌ ده‌ناڵێنيت.
پرسى دووه‌م كه‌ ئه‌و سێ ده‌وڵه‌ته‌‌ له‌ تاران كۆده‌كاته‌وه‌ ، هه‌ڕه‌شه‌كانى ئه‌مه‌ريكان بۆسه‌ر هه‌رسێكيان، ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌ى ئه‌ردۆگانيان خه‌جاڵه‌ت كرد و تاڵاويان به‌گه‌رودا كرد دواى ئه‌وه‌ى هاوپه‌يمانێكى ستراتيژى ئه‌مه‌ريكا بوو ، ئه‌مه‌ش به‌ هۆى ئه‌و فشاره‌ ئابوروييانه‌ى خستوونيه‌ سه‌ر توركيا و ئابوورى توركياشى تووشى زه‌ره‌ر و زيانى گه‌وره‌ كردووه‌ ، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى كه‌ هۆكارێكيش بوو بۆ دابه‌زينى به‌هاى ليره‌ى توركى له‌ به‌رامبه‌ر دۆلاردا ، هه‌مان شتيش به‌رامبه‌ر ڕووسيا و ئێران كرا كه‌ ئه‌مه‌ريكا فشارى ئابوورى گه‌وره‌ى خستۆته‌سه‌ريان و سزاى ئابوورى داون و به‌شێوه‌يه‌كى ڕاسته‌خۆش كاريگه‌ريى له‌سه‌ر ئابوورى هه‌ردووك ووڵات و ڕياڵ و ڕۆبڵيش دروستكردووه‌.
سه‌ربارى ئه‌و ململانييه‌ بلۆكبه‌ندييه‌ى نێوان ئه‌مه‌ريكا و ڕووسيا و هه‌وڵه‌كانى ئه‌م دواييه‌ى ئه‌مه‌ريكا بۆ سه‌پاندنى وويستى خۆى به‌سه‌ر ئه‌ردۆگاندا و گێرانه‌وه‌ى توركيا بۆ ناو جوغزى ده‌سه‌ڵاتى خۆى و ڕێلێگرتنيشى له‌ خۆهاويشتنه‌ ناو باوه‌شى ئێران و ڕووسياوه‌ كه‌ به‌ديهێنانى ئه‌مه‌ش‌ قورسه‌ و ئاسان نييه‌ به‌ هۆى ئه‌و په‌يوه‌ندييه‌ ستراتيژييه‌ى كه‌ (به‌لايه‌نى كه‌مه‌وه‌) ئێران و توركيا به‌يه‌كه‌وه‌ كۆده‌كاته‌وه‌ و ناكرێت ده‌ستى بۆ ببرێت.
هه‌ڕه‌شه‌ى دابه‌شكارى كه‌ واشنتۆن له‌ ڕێگه‌ى ده‌روازه‌ى كورده‌كانه‌وه‌به‌ هه‌موو هێز و توانستى خۆى هه‌وڵى بۆ ده‌دات و له‌ عێراق و سووريا به‌م ئاراسته‌يه‌ كار ده‌كات ، ده‌كرێت بڵێێن كه‌ ئه‌و پڕۆسه‌يه‌ شكستى پێهێنراوه‌ ، به‌ڵام ئه‌مه‌ واتاى ئه‌وه‌ نييه‌ كه‌ مه‌ترسييه‌كانى نه‌ماون ، له‌ولاشه‌وه‌ پرسى دابه‌شكارى هێڵى سوره‌ بۆ ڕووسياكه‌ هاوپه‌يمانى ستراتيژى سورييايه‌ و ده‌روازه‌شيه‌تى به‌ره‌ و رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست ، هێڵى سووريشه‌ بۆ توركيا كه‌ به‌دواى هاوبه‌شێكدا ده‌گه‌ڕێت يارمه‌تى بدات بۆ ڕێگرتن له‌ كورده‌كان كه‌ له‌سه‌ر سنووره‌كانى بڵاوببنه‌وه‌ و ده‌وڵه‌تێكى تايبه‌ت به‌ خۆيان دابمه‌زرێنن ، ئه‌مه‌ش به‌ مه‌ترسى داده‌نرێت بۆ سه‌ر ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يى توركيا ، له‌مه‌شه‌وه‌ هاوكارى نێوان ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ به‌ چاكه‌ بۆ هه‌رسێكيان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ ، بۆيه‌ ئه‌كه‌ر ئاشتييان بوێت ئه‌بێت ئه‌مه‌ بكه‌ن و ئه‌و ململانێيه‌ خوێناويه‌ش كۆتايى پێ بێنن كه‌ ده‌يه‌ها ساڵه‌ به‌رده‌وامه‌.