فازڵ نەبی: حكومەتی هەرێم رەشنووسی بودجەی 2019ی عێراق رەتدەكاتەوە

عیراق

15/10/2018‌ 1315 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
فازڵ نەبی بریكاری پێشووی وەزارەتی دارایی حكومەتی عێراق ، پڕۆژە بوودجەی ساڵی 2019 و 2018 بە خراپترین رەشنووسی بودجە لە مێژووی عێراقی نوێ ناودەبات‌و رایگەیاند، حكومەتی هەرێم پرۆژەكە رەتدەكاتەوە.

فازڵ نەبی راشیگەیاند، كەمكردنەوەی پشكی هەرێمی كوردستانییان كردووەتە 12,67 لەسەد، نایاسایی و ناڕاستە، كە لە سێ بڕگەدا شەش تریلیۆن دینارییان لەبەشە بودجەی هەرێمی كوردستان كەمكردووەتەوە".

ئەو قسانەی بریكاری پێشووی دارایی عێراق، كە لەپشكی كورد ئەو پۆستەی وەرگرتبوو، لەمیانی چاوپێكەوتنێكی بووە لەگەڵ ئاژانسی ئەنادۆڵ، كە ئەمە دەقەكەیەتی:

وەزارەتی دارایی رەشنووسی بوودجەی ساڵی 2019ی رەوانەی ئەنجوومەنی وەزیران كردووە، بەگشتی پڕۆژەكە چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟
فازڵ نەبی: بەداخەوە پڕۆژە بوودجەی ساڵی 2018 و 2019 تەقریبەن وەكو یەك داڕێژراوە، پڕۆژەكەی ساڵی 2019 بڕێك بە وەستایی تر داڕێژكراوە لەوەی 2018 كە رەنگە پەلەیان تێداكردبێت، بەداخەوە هەردوو پڕۆژەكە دوو خراپترین پڕۆژە بوودجەن لە مێژووی عێراقی نوێ بەتایبەت دژی هەرێمی كوردستان، لەساڵی 2007 تاوەكو ساڵی 2017 هەموو پڕۆژە بوودجەكان بەشێوەیەكی یاسایی و ئاسایی و دەستووری داڕێژراون و بێ ئەوەی ستەم لە هیچ لایەنێك بەو شێوە گەورانە كرابێت، رەنگە هەندێك شت بووبێت، بەڵام شتی زۆر بچووك بووە و جێی نیگەرانیی نەبووە بۆ هیچ لایەنێك، بۆ نموونە لە ساڵانی 2013 بۆ سەرەوە بەردەوام پشكی هەرێمی كوردستان لەنێوان 13 تریلیۆن دینار تا 14 تریلیۆن و پێنج سەد ملیار دینار بووە، بەداخەوە لە پڕۆژە بوودجەی ساڵی 2018 پاش ئەوەی ئێمە كەسمان لەبەغدا نەماین و وەزارەتی دارایی كەوتە دەستی لایەنی دیكە و لە دەستی كورد نەمابوو، ئەوە بوو پڕۆژە بوودجەی ساڵی 2018یان بەو شێوەیە داڕشت بەهەمان پڕەنسیپ داڕشتووە، ئێستا كە هاتوونەتە سەر پڕۆژەی ساڵی 2019تەقریبەن بەهەمان شێوەی ساڵی پاڕ داڕێژكراوە لەگەڵ هەندێك شتی دیكە بۆ ئەوەی زیاتر گورز لە هەرێمی كوردستان بوەشێنن، بەداخەوە ئەوانەی رەشنووسەكەیان ئامادەكردووە یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانییان ئەوەیە كە چۆن گورزی زیاتر لەهەرێمی كوردستان بوەشێنن. 

سەبارەت بە پشكی هەرێمی كوردستان كە پێشتر رێژە 17 لەسەد بووە پێشتر باسمانكردووە كە رێككەوتنی مەبدەئیی لەسەر بووە لەسەردەمی دكتۆر ئەیاد عەلاویی دا، پێشتریش گوتوومە كە دكتۆر عەلاوی هەردوو دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانانیشی هەبووە، واتا ئەو رێككەوتنە رەنگە شێوەی یاسایشی گرتبێت، دەقی رێككەوتنەكە دەڵێت پشكی هەرێمی كوردستان رێژەی 17 لەسەد دەبێت لە كۆی خەرجییەكان پاش دەرهێنانی خەرجیی سیادی و حاكیمە تا ئەو رۆژەی سەرژمێری دانیشتووان لە عێراق دەكرێت و ئەوكات پشكی هەرێمی كوردستان بەپێی ئەو رێژەیە و ژمارەیە دیاری دەكرێت، بۆیە ئێمە لەساڵانی عێراق سەرباری ئەوەی هەم لە پەرلەمان و حكوومەتیش فشارمان لەسەر بووە بۆ ئەوەی ئەو رێژەیە بكەین بە 13 لەسەد، بەڵام سەرباری ئەوەیش، ئێمە ئەو رێژەیەمان هەر بە 17 لەسەد هێشتووەتەوە تا ساڵی 2017ش كە ئێمە دوا ساڵ بوو لە بەغدابووین. 

ئێستا لە پڕۆژەی بوودجەی ساڵی 2019 هەر لەخۆیانەوە پشكی هەرێمی كوردستانییان كردووە بە 12,67 لەسەد، واتا گورزێكی یەكجار گەورەیان لە ماوەی ساڵی 2018 و 2019 لەهەرێمی كوردستان داوە و ئەوەش شتێكی نایاسایی و ناڕاستە و دەبێت بەپێی رێككەوتنەكە بڕۆین، چونكە هیچ سەرژمێرییەك لەعێراق نییە كە پشتی پێ ببەستن، لە بەرامبەریشدا لەم دوو ساڵەدا خەرجییە سیادییەكانیان بەشێوەیەكی زۆر زیادكردووە، بەداخەوە هەندێك بڕگە هەیە بچووكن و كاریگەرییان بچووكە، رەنگە بە 20 تا 30 بڕگەش كاریگەریی ئەوتۆی لەسەر هەرێمی كوردستان نەبێت، بەڵام ئەوان لەیەك بڕگە بەتەنها گورزی گەورەیان لەهەرێمی كوردستان داوە، لە پڕۆژە بوودجەی ساڵی 2018 و ئێستاش لە 2019 شتێك هەیە بەناوی پڕۆژەكانی" عقود التراخیص"، لە مێژە رێككەوتنێك لەنێوان هەرێمی كوردستان و عێراق هەیە كە نابێت ئەم پڕۆژانە لە خەرجییە سیادییەكاندا بێت، چونكە چۆن بەغدا ئەو گرێبەستانەی هەیە، كەواتا پێویست دەكات ئەوە بگەڕێتەوە بۆ خەرجیی ئاسایی و ئەگەر وابێت هەرێمی كوردستان رێژەی 17 لەسەدەكەی لێ وەردەگرێت، ئەو بڕە پارەیەیشی كە بۆ ئەم مەبەستە تەرخانكراوە كەم نییە، بڕەكەی 12 تریلیۆن و نیوە، ئێستا خەرجیی سیادی بەگشتی 46 تریلیۆن دینارە، تەنها یەك بڕگەی 12 تریلیۆن و نیوە، واتە ئەوەی دەمێنێتەوە 33 تریلیۆن و نیو دەبێت، ئینجا بۆ ئەوەی بە هەرێمی كوردستان بڵێین ئێمە ستەممان لە ئێوە نەكردووە بەڵكو پشكی ئێوەمان داوە، یەك شتییان زیادكردووە ئەوەیش پڕۆژەكانی وەبەرهێنانە كە لەنێویاندا پڕۆژەكانی هەرێمی كوردستان كە لێرەدا بڕی 360 ملیار دیناریان بۆ هەرێمی كوردستان لە كۆی 12 تریلیۆن و نیو تەرخانكردووە، ئەمەش دەكاتە سنووری 2,5 لەسەد كە ئەمە گورزێكی دیكەیە لەهەرێمی كوردستان دراوە.

هەرچی گورزی سێهەمە ئەوەیە پاش دەرهێنانی خەرجیی سیادی و حاكیمە هاتوون لە خۆیانەوە خەرجییەكی دیكەیان دەركردووە و بڕگەیەكی دیكەیان زیادكردووە كە لە ساڵانی پێشوو نەبووە، راستە پێشتر قەرزی بیانی بۆ پڕۆژەكان هەبووە، بەڵام هەرێمی كوردستان 17 لەسەدی وەرگرتووە، بەڵام ئەوان هاتوون چوار تریلیۆن و 235 ملیار دینارییان لە كۆی خەرجییەكانییان دەركردووە و دوای هاتوون حسابی هەرێمی كوردستانییان كردووە و تەنها 102 ملیارییان بۆ هەرێمی كوردستان تەرخانكردووە كە ناكاتە 2,4 لەسەد كە دەبوو رێژەی 17 لەسەد بێت. 

ئەو سێ بڕگەیەی باسمكردن سێ بڕگەی زۆر سەرەكیین، ئەگەر بێت و ئەو سێ بڕگەیە چاك بكرێنەوە ئەوا پشكی هەرێمی كوردستان كە ئێستا بەهەموو ئەو شتانەی باسمكرد 8 تریلیۆن و 900 ملیار دینارە ئەوا پشكی هەرێمی كوردستان دەبێتە 14 تریلیۆن و 850 ملیار دینار، واتا تەنها لە سێ بڕگە گورزی 6 تریلیۆن لە هەرێمی كوردستان دراوە، لەكاتێكدا ئەو شتانە شتی نایاسایین، وە ئەگەر ئێمە كەسی زانامان لەبەغدا هەبایە دەیانتوانی پێش لەو شتانە بگرن، چونكە ئەو شتانە شتی نایاسایین. 

چی تر لە پڕۆژەكەدا بە دژی هەرێمی كوردستان دەزانێت بە حوكمی ئەوەی پێشتر بریكاری وەزیری دارایی حكوومەتی عێراق بوویت؟ 
فازڵ نەبی: ئەگەر بگەڕێینەوە سەر بڕگەكانی دیكە بەداخەوە بە جیا لە ساڵانی پێشوو لە جیاتی هەرێمی كوردستان لە پڕۆژەكەدا نووسیویانە پشكی پارێزگاكانی هەولێر، سلێمانی، دهۆك بێ ناوهێنانی هەڵەبجەش كە ئەمە لە قورسایی سیاسی هەرێمی كوردستان كەم دەكاتەوە. 

بڕگەیەكی دیكە دیسان شتییان لێ گۆڕیووە ئەویش پشكی پێشمەرگەیە لە ماددەی 10دا باسی پشكی پێشمەرگە دەكات كە دەڵێت پشكەكە دیاریدەكرێت بەپێی ژمارەی دانیشتووان لە خەرجیی هێزە زەمینییەكانی سوپای عێراق كە لێرەدا بەتەنها لە مووچە باسكراوە، بەڵام لە ساڵانی پێشوو نەخێر لە مووچە و مەشق و راهێنان و پڕچەككردنیش بوو، ئەمە لەكاتێكدایە كە بۆ حەشدی شەعبی 2, تریلیۆن و 250 ملیار دینار دابنێین و زیاتر لە 7 تریلیۆن و 500 ملیار دینارییان بۆ وەزارەتی بەرگریی دیاریكراوە.

سەرباری ئەوانەش پابەندبوونی دیكەش خراوەتە سەر هەرێمی كرودستان، راستە ئێمە كێشەمان لەو پابەندانە نییە وەكو هەرێمی كوردستان، ئەگەر یاسای بودجە هەمواربكرێتەوە بەگوێرەی دەستوور و ئیستیحقاقی هەرێمی كوردستان و رێككەوتنی پێشوو، ئەویش ئەوەیە دەڵێت كە عێراق 3 ملیۆن و 880 هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا هەناردەكات بە نرخی 56 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، لەنێویدا 250 هەزار بەرمیلی هەرێمی كوردستان، لەماددەی 10دا ئەوەی باسكراوە ئەوەیە دەبێت بەلانی كەمەوە 250 هەزار بەرمیل رادەست بكات، ئەگەر هەرێم هەر بەرهەمێكی زیادە لەو بڕە بەرهەم بهێنێت دەبێت داهاتەكانی رادەستی گەنجینەی دەوڵەت بكاتەوە، جگە لەوەی هەموو داهاتی سیادیش رادەست بكرێتەوە، ئەوان هاتوون سەد دەر سەد پابەندبوونەكانییان خستووەتە سەر هەرێمی كوردستان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا 60 لەسەدی مافەكانی كوردستانییان داوە. 

جگە لەهەموو ئەوانە بڕگەیەك هەیە جاران كە دەمانگوت 17 لەسەد لە كۆی خەرجییەكان بوو پاش دەرهێنانی خەرجی سیادی و حاكیمە، ئێستا ئەوەیان زیادكردووە بەوەی كە رێژەی وشەی فیعلییان بۆ زیادكردووە كە ئەمە ئەسڵەن شتێكی زۆر نایاساییە و بۆ گورز وەشاندنە لە هەرێمی كوردستان، ئەگەر نا بوودجە هەمیشە تەقدیریی تەختیتییە، نابێت باسی وشەی فیعلی بكەیت، ئەگەر فیعلی دابنێت كەوایا بەهای بوودجەكە لەدەست دەدات، بەداخەوە بەگشتی ستەمێكی زۆر لە هەرێمی كوردستان و خەڵكی كوردستان كراوە لەو رەشنووسی بودجەیە. 

پێشبینی دەكەیت ئەم رەشنووسە بە ئاسانی لەپەرلەمان تێپەڕێت؟ 
فازڵ نەبی: پێش هەموو شتێك پێویستە ئێمەی كورد لە ئەنجوومەنی وەزیران كە رۆژی سێشەممە تاوتوێی پڕۆژەكە دەكات نەهێڵین تێپەڕێت بێت، هەمواركردنەوەی ئەو بڕگانەی لە دژی هەرێمی كوردستانن، ئەگەرچی ئێمە تەنها دوو وەزیرمان هەیە، بەڵام دەكرێت لەرێگەی كوتلە و حزبەكانەوە كارییان لەسەر بكەین بۆ ئەوەی ئەو پڕۆژەیە پەسەند نەكرێت تا پێكهێنانی حكوومەتی نوێ، بە بۆچوونی من بە پێكهێنانی حكوومەتی نوێ و ناردنی خەڵكی باش بۆ وەزارەتی دارایی ئەوا دەكرێت ئەو كێشانە تێپەڕێنین، ئەگەر پڕۆژەكە بچێتە پەرلەمان كارەكە زەحمەتتر دەبێت و چاككردنەوەكە قورستتر دەبێت. 

هێشتا بەشێكی زۆری بوودجەی عێراق بۆ مووچە، بۆ ئاسایش و بەرگری دەڕوات، ئەم پرسانە لە رەشنووسەكەدا چۆنن؟ 
فازل نەبی: عێراق وڵاتێكی ناجێگیرە، ئەگەر جێگیربا ئەوە دەبوو بە پلەی یەكەم گرنگی بە خزمەتگوزاریی بدات تا ئاسایش و ئەو شتانە، بەڵام لەبەر ئەوەی وڵاتێكی ناسەقامگیرە و ئاسایش هێشتا بەرقەرار نییە و تەنانەت دوای دەركردنی داعش لە عێراق دەبینین هێشتا داعش دەگەڕێتەوە و تەقینەوە لە بەغدا و پارێزگاكانی دیكەش روو دەدات، واتا ناچاری گرنگی بەبەرگری و ئاسایش بدەیت و وەزارەتی ناوخۆش بڕێكی زۆری بۆ تەرخانكراوە. جگە لەوانەش بڕی هەرە زۆری پارەكەش بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق تەرخانكراوە، ئەمەش شتێكی ئاساییە، چونكە تا ئێستا عێراق دەیەوێت بەرهەمی خۆی زیاد بكات و گرنگیی پێ بدات، چونكە زیاتر لە 90 لەسەدی پشت بە داهاتە نەوتییەكانی دەبەستێت، بەداخەوە ساڵانی پێشووتر لە عێراق لەبەر مەسەلەی سیاسی و موزایەدەی سیاسیی لایەنەكان بوودجەی تەشغیلیان زۆر زۆر زیاتر بووە.