تۆماس فریدمان باس لەبەسەرچوونی سەردەمی ئەمریكا دەكات

جیهان

17/10/2018‌ 8248 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: تایبەت
نووسین: تۆماس فریدمان 
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
كاتێك دوناڵد ترامپی سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لە 25 ی سێبتێمبەر لەبارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان قسەی كرد ، بە هۆی خۆگیڤكردنەوە و شانازی بەخۆكردنییەوە ،‌ تریقانەوەی پێكەنینی دبلۆماتە ئامادەبووەكانی ورژاند.

ترامپ مكوڕ بوو، كە ئەو تریقە تریقەیان گاڵتەپێكردن و بەكەمزانین نەبووە ، بەڵكو بەدەمییەوە پێكەنیوون، ڕاستی من لەوێ نەبووم ، بۆیە ناتوانم مەزەندی ئەوە بكەم، كە‌ بۆچی وایان كردووە، بەڵام لەوە دڵنیام، كە لەناخی خۆیاندا دەگریان.

ئەوان بۆ ئەو ڕاستی‌و دروستی ئەو ئەمەریكایە دەگریان، ‌كە بە درێژایی 70 ساڵی ڕابردوو ‌ پێی ئاشنان و دەینرخێنن ، دەگریان بۆ ئاوابوونی ئەو ئەمەریكایەی پشتیان بە ڕەنج و كۆشش و سیستەمە ئەمنییەكەی دەبەست و جارجاریش لێی سوودمەند دەبوون. 

ئێستا ئەمەریكایەكی تازە جێگەی ئەمەریكای پێشووی گرتۆتەوە كە لە دوو ڕووەوە لە ڕەگەوە جیاوازە :
 ڕووی یەكەم : ئەمەریكا لە ژێر سایەی ئەم ئیدارەی ئێستادا خۆی بە بزوێنە و پارێزەی سیستەمی جیهانی لیبڕالێزم نازانێت كە لەم نۆ دەیەی رابردوودا (90 ساڵ) و لە هەموو كاتێكی دیكە زیاتر  ، تا ئەندازەیەكی زۆر ئاشتی و پەرەسەندن و دیموكراسی گەیاندە زۆر كون و قوژبنی ئەم جیهانە ، لە مەشیاندا پێكۆڵی سیستەمە سرووشتییەكەی بەڕێوەچوونی كاروباری ژیانی كرد كە ‌ لەسەر ململانێی بەردەوامی دارسان و پاراستنی نیشتمانی و فەرمانڕەوایی پیاوی بەهێز بەنده.

ڕووی دووەم : ئەمەریكای ئێستا وا دەردەكەوێت كە بێباكە و كەم و زۆریش سڵ ناكاتەوە لە بەكارهێنانی هێز دژ بە نەیارانی یان دۆستەكانی لە پێناو بەدەستهێنانی زێدەمافێكی ئابووری یان جیۆسیاسی ، لە هەمان كاتیشدا ئامادەیە چاو لە پێشێلكارییەكانی مافەكانی مرۆڤ بپۆشێت لە بەرژەوەندی ئەو دەوڵەتانەی كە لەسەر ئاستی كەسی دۆستی تڕامپن ، یان لە ڕووی جیوسیاسییەوە بۆ ئەمەركا گرنگ نین.

بەڵام ئاخۆ خودی تڕامب خاوەن دیدگایەكە؟ یان دەكرێت لە ڕێگەی بەپڵنگبوون ‌(تنمر) و بەدەستهێنانی دوا پێنسی مزە گومرگییەكانی‌ هەر هاوپەیمان و نەیارێك ، بەرەنگاربوونەوەی چین و ڕەتكردنەوەی دامەزراوە فرەییەكانەوە (جیهانییەكان) باشتر خزمەتی بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا بكرێت‌؟ هەر وەك خۆشی گووتی : "من سەرۆكی ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكام نەك سەرۆكی جیهان ، بۆیە چی دیكە ڕاوەدووم مەنێن!".

هەموو ئەو پرسە بەندە بە ئارەزووی تڕامپ لە پیادەكردندا. تۆ بڵێی تڕەمپ بە خشكەیی دەستبەرداری میتۆدی هەموو سەرۆكەكانی ئەمەریكای دوای جەنگی دووەمی جیهانی بێت ؛ ئەوان هەموویان پەییان بەوە بردبوو كە بە گشتی بەرژەوەندیمان لەوەدایە لە خزمەتی سیستەمێكی جیهانیدابین كە لەسەر دیموكراسیەت بەندە  ، یاخود تڕەمپ بە تەواوی خۆی لەو میتۆدە دادەبڕێت؟

هێشتا من ئەو ووڵامەم لا نییە.. بەڵام كە تەماشایەكی دەورووبەری خۆمان بكەین دەبینین كە زۆر لە خەڵكی لە سەرتاسەری جیهان بە گوێرەی بنەمای: " كە پشیلە لە ماڵ نەبوو مشك تیلیلیانە" كاردەكەن. 

سەركردایەتی ڕوسیا هەستی بە متمانەدارییەكی زۆر كرد تا ئەو ڕادەی سیخوڕە بەریتانییەكەی پێشوویان دەرمانداو (ژەهراوی) كرد. لەولاشەوە "مینگ هۆنگۆی" سەرۆكی ڕێكخراوی پۆلیسی نێودەوڵەتی(ئەنتەرپۆڵ) كە هاوڵاتییەكی چینییە دەستگیركرا  كاتێكیش گەڕایەوە بۆ ووڵاتەكەی خۆی دەستگیركرا و ئێستاش بە تۆمەتی گەندەڵی لێپرسینەوەی لێ دەكرێت. 

لە سۆفیای پایتەختی بولگاریاش بە هۆی دەستگیركردنی دوو پەیامنێری ڕۆژنامەكانەوە‌ كە یەكیان بولگاری و ئەودی دیكەیان ڕۆمانی بوو ، خۆپێشاندانەكان سەریان هەڵدا ، بۆیەش دەستگیركران چونكە هەوڵی تۆماركردنی فلمێكیان دابوو سەبارەت بە بابەتی بەدواداچوون سووتاندنی دەستاوێژەكانی (مستندات) پەیوەست بە خراپ بەكارهێنانی پارە و پولی یەكیەتی ئەوروپا.

ئەمە جگە لەو دوو ڕۆژنامەنووسەكەی ئاژانسی ڕۆیتەرز كە فرمانی 7 ساڵیان بەسەردادرا بەهۆی "لێكۆڵینەوەیەكی ڕۆژنامەوانی سەبارەت بە كوشتنی لادێنشینەكانی سەر بە كەمیەنی ڕۆهانگا موسوڵمان لەسەر دەستی هێزە ئەمنی و كەسانی مەدەنییەوە". ئەمە سەرباری ئەوەی لە توركیا چالاكوانان شوێنبزردەكرێن بێ ئەوەی كەس لەسەریان بێتەدەنگ.

بێگومان وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ناتوانی جیهان باشتر بكات  ، بەڵام دەتوانین بە كردار نەك بە قسە ڕێگری لە ستەمكاری سەركردەی بیانییەكان بكەین كە قێزەونترین وێنەكانی ستەمكاری پشان دەدەن  ،كەچی ئەمە ناكەین . بۆیە پێ ناچێت تڕەمپ خاوەن دیدگایەك بێت. ڕۆبەرت كاجان زۆر بە باشی ئەمە لە پەرتووكە تازەكەیدا كە ناودارە بە "سەرلەنوێ دارستان گەشەدەكاتەوە" ڕوون دەكاتەوە كە سەبارەت بە ڕۆڵی تاكگەرایی ئەمریكایە لە جیهاندا. 

بیردۆزە سەرەكییەكەی "كاجان" هەر وەك خۆی لە گفتوگۆیەكی ڕۆژنامەوانیدا روونیكردۆتەوە ئەوەیە كە دەڵێت : ئەگەر تەماشایەكی میژووی فراوانی مرۆڤایەتی بكەین دەبینین كە " دیموكراسییەت دەگمەنترین شێوەكانی حوكمڕانییە". چونكە بە درێژایی مێژوو هەمیشە زلهێزەكان پێكیانداداوە و زۆرینەی گەلەكانیش بە بەردەوامی هەژار بوون. دەشڵێت: "بەڵام بە درێژایی ئەم حەوت دەیەی ڕابردوو ئێمە لە گەورەترین ماوەی نەشونمای خۆماندابووین ، دیموكراسیەتیشمان لە بەرفراوانترین شێوەكانی خویدا بینی ، درێژترین ماوەی ئاشتی نێوان زلهێزەكانیشمان بینی".

"كاجان" پێی وایە كە كۆڵەكە سەرەكییەكانی ئەم سیستەمە جیهانییە لیبڕاڵە بوو كە ئەڵمانیا و یابانیان لە دوو سیستەمی دیكاتۆرییەوە گۆڕی بۆ دیموكراسییەتێكی ئاشتیخواز ، سیستەمی بازرگانی جیهانی بونیادنا ، پشتیوانی هەموو ئەو بنەما و ڕێسا بازرگانی و جیۆسیاسییانەش بوو كە لە ئەمەریكا داڕێژرابوون  و هێزە ئاسمانی و دەریاییەكانی ئەمەریكاش دەیپاراستن. ئەو دەشڵێت كە: "ئێمە هەموو ئەوانەمان بە پاڵنەی بەخشندەی ئەنجام نەداووە ، یان لەبەر ئەوەی سیاسییەكانی دوای جەنگ بڕیاردانداوە جیهان بكەنە شوێنیكی باشتر ، بەڵكو بە پاڵنەری‌ ڕێگریكردن بوو لەوەی جیهان جارێكی دیكە پێی نەخزێتە ناوجەنگێكی جیهانی دیكەوە وەك ئەوەی كە لێی دەرباز بووین".  ئەوەی كردیشمان  بە پاڵنەری چاكەكاری نەبوو ، بەڵكو تەنها بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكان بوو. چونكە ئەوان زانیان كە هەر سیستەمێك تازە بكەنەوە دەبەرابەر سوود و كەڵكی دەبێت بۆ گەورەترین سیستەمە ئابورویەكانی جیهان. بە واتایەكی دیكە ، سیستەمی جیهانی لیبڕاڵییەت "بەرئەنجامی پێشكەوتنی مرۆڤایەتی نەبوو" ، وەك ئەوەی‌ مرۆڤەكان لە ناكاوێك و بە جۆریك لە جۆرەكان فێری ئەوە بووبن لەگەڵ یەكتریدا بە ئاشتیانی بژین هەر وەك "كاجان" دەڵێت. بەڵكو ئەو سیستەمە بۆیە پەریسەند چونكە ئەمەریكای بەهێزترین دەوڵەتی جیهان لە منداڵدانی بنەما ڕۆشنگەرییەكانەوە لە دایك بووە  ،دوای ئەوەش لە سەدەی بیستەم پێی خزایە ناو دوو جەنگی جیهانییەوە ، بڕیاریدا هێزەی خۆی لە بڵاوكردنەوە و پاراستنی ئەو بنەمایانەدا بەكاربهێنیت ، ئەمەشی لە هەموو كات و سەردەمێكدا نەكرد ، بەڵكو لە زۆر كات و سەردەمدا كردی.