شارپرێس:
ململانێیەكانی توركیا لەگەڵ وڵاتانی جیهان و بەتایبەتی ئەمەریكا دۆخێكی ناجێگیری سیاسی و ئابوریی لەو وڵاتە دروستكردووەو بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخەش توركیا ناچارە رەوشی مافی مرۆڤ‌و ئازادی سیاسی و رۆژنامەوانی لە وڵاتەكەی چارەسەربكات، هاوكات سازش بۆ ئەمەریكا و وڵاتانی دیكە بكات، ئەگەرنا دۆخێكی ئابوریی ناجێگیر چاوەڕێی دەكات.

ژووری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، لە توێژینەوەیەكدا، كە بەناونیشانی "توركیا و قەیرانی دارایی" ئامادەكردنی ئەنوەر كەریم، بڵاویكردووەتەوە، ئاماژەی بەوەكردووە، كە لە ساڵی (2012)ەوە ت ئێستا دۆخی ئابوریی توركیا هاوشانی دۆخە سیاسی ‌و ئەمنییەكەی رۆژ بەرۆژ رو لەداكشان دەكات.

لە پێشەكی توێژینەوەكەدا هاتووە: لەگەڵ هاتنە سەر حوكمی پارتی دادو گەشەپێدان لە توركیا لە ساڵی (2002) دۆخی سیاسی و ئابوری توركیا هاوشانی یەكتر روی لە گۆڕانكاریی و بوژانەوە كرد، ئەم دۆخە بەدیاریكراوی بۆ ماوەی (10) ساڵ بەردەوامی هەبو. بەڵام لەگەڵ دروستبونی دەنگی ناڕەزای بەرامبەر فەرمانڕەوای و سیاسەتەكانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە)، لە ساڵی (2012) ەوە تا ئێستا دۆخی ئابوری توركیا هاوشانی دۆخە سیاسی و ئەمنییەكەی رۆژ بەرۆژ رو لەداكشان دەكات.

بەپێی توێژینەوەكە، دیارترین هۆكاری دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرە، پەیوەندیدارە بە ململانێكردنی توركیایە لەگەڵ ئەمەریكا، لەكاتێكدا ئەمەریكا خاوەن گەورەترین ئابوریی جیهانە و دژایەتی بەردەوامی ئەمەریكا بۆ توركیا لێكەوتەی خراپی لێدەكەوێتەوە. هاوكات لەناوخۆی توركیاش پاشەكشەی توركیا لە بنەماكانی دیموكراسی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ لەلایەن حكومەتی ئەو وڵاتەوە، كاریگەریی ناڕاستەوخۆی هەیە لەسەر بەردەوامی دابەزینی نرخی لیرە و دروستبونی قەیرانی دارایی.

لە دەرەنجامی توێژینەوەكەدا ئەوە خسراوەتەڕو كە؛ پێویستە توركیا لەسەر ئاستی ناوخۆ كار بكات بۆ باشكردنی رەوشی  مافی مرۆڤ و  ئازادی رۆژنامەوانی و ئازادی سیاسی و ئازادكردنی چالاكان و سزادراوانی سیاسی و گەڕاندنەوەی فەرمانبەرانی سزادراو بۆ سەر كارەكانیان، لەگەڵ نزیك نەبونەوەی زیاتری لە روسیا، هەمو ئەمانەش بەمەبەستی ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا، چونكە بەشێكی  گرنگی  قەرزی  بانكاكانی توركیا سەرچاوەكەی یەكێتی ئەوروپایە، لەئەنجامی هەنگاو نەنان بەم ئاراستانە، توركیا زیاتر لە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو وڵاتانی نێو هاوپەیمانیەتی (ناتۆ) دوردەكەوێتەوە، سەرئەنجام خراپ بونی ئەم پەیوەندیانە بە زیان بۆ ئابوری توركیا دەشكێتەوە.

 كەواتە لە ئەگەری بەردەوامبونی سیاسەتی  ئێستای  توركیا لەسەر ئاستی ناوخۆ و پەیوەندییە دەرەكیەكانی،  هۆكار دەبن بۆ نەبونی ئاسۆیەكی ڕون بۆ چارەسەری قەیرانی دارایی و كێشە ئابورییەكانی ئەو وڵاتە لەكاتی ئێستادا. 

توركیا و قەیرانی دارایی
 ئامادەكردنی: ئەنوەر كەریم
دەستپێك
سیاسەت و ئابوری دو روی دراوێكن، دەوڵەتانی بەهێزی جیهان ئەو دەوڵەتانەن كە خاوەن سیاسەت و ئیدارەیەكی سەركەوتو و سەرخان و ژێرخانێكی پتەوی ئابورین، بەو پێیەی لە رۆژگاری ئێستادا گۆڕانكارییە سیاسیەكان، راستەوخۆی كاریگەریان دەبێت لەسەر پێشكەوتن و گەشەپێدانی ئابوری وڵاتان، بە پێچەوانەشەوە لەئەگەری پاشەكشێی بنەماكانی دیموكراسی و سەرهەڵدانی تەنگژەو قەیرانی سیاسی، هاتنە ئارای قەیران و كێشەی ئابوری بۆ وڵاتان چاوەڕوان كراو دەبێت. 

بەم پێیەش سیاسەت و ئابوری دو گۆڕاون ئەگەر پێكەوە هەنگاو نەنێن و گەشە نەكەن، ئەستەمە وڵاتان لەیەك كاتدا روبكەنە گەشەپێدان و پێشەكەوتنی گشتگیری سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی ...هتد . 

لە ئێستادا ئەم هاوكێشەیە زۆر لەگەڵ دۆخی سیاسی و ئابوری توركیادا یەك دەگرێتەوە. بۆ نمونە لەگەڵ هاتنە سەر حوكمی پارتی دادو گەشەپێدان لە توركیا لە ساڵی 2002 دۆخی سیاسی و ئابوری توركیا هاوشانی یەكتر روی لە گۆڕانكاریی و بوژانەوە كرد، ئەم دۆخە بەدیاریكراوی بۆ ماوەی 10 ساڵ بەردەوامی هەبو. بەڵام لەگەڵ دروستبونی دەنگی ناڕەزای بەرامبەر فەرمانڕەوای و سیاسەتەكانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئەكەپە)، لە ساڵی 2012 ەوە تا ئێستا دۆخی ئابوری توركیا هاوشانی دۆخە سیاسی و ئەمنییەكەی رۆژ بەرۆژ رو لەداكشان دەكات. دواتر ئەوەی دۆخەكەی ئاڵۆزتركرد لە توركیادا بریتی بو لە زنجیرە روداوێكی یەك لەدوای یەك كە دۆخی سیاسی و ئەمنی توركیای ئاڵۆزتركرد، لەوانەش روداوەكانی (خۆپیشاندانەكانی گەزی پارك ساڵی 2013، دواتر راگرتنی پرۆسەی ئاشتی و چارەسەری كورد، رودانی جەنگێكی نێوخۆی لەنێوان حكومەتی توركیاو لایەنگرانی پارتی كرێكارانی كوردستان لە پارێزگاكانی باكوری كوردستان، دروستبونی داعش لە سوریاو عێراق، لەگەڵیدا دەستێوەردانی داعش و ئەنجامدانی تەقینەوەو دروستكردنی ئاڵۆزی لە توركیادا، كە سەرئەنجام دۆخی ئاسایشی توركیا روی لە تەنگژەو نائارامی زیاتر كردەوە، بچڕاندنی پەیوەندی لەگەڵ روسیا بۆماوەی ساڵ و نیوێك زیاتر، كە دۆخی ئابوری توركیای خراپتركرد، كەمبونەوەی ژمارەی گەشتیاران بۆ توركیا بەهۆی زۆربونی تەقینەوەو خراپی دۆخی ئەمنی توركیاو خراپ بونی پەیوەندی توركیاو روسیا، بەردەوامی ئەم دۆخە خراپە سەری كێشا بۆ ئەنجامدانی كودەتایەكی سەربازی 15ی تەمموزی 2016، بەم هۆیەش دۆخی ئەمنی و سیاسی و ئابوری توركیا لە خراپەوە بۆ خراپتر رۆیشت، دواتر راگەیاندنی باری نائاسایی كە بۆ ماوەی دو ساڵ دریژەی كێشا، ئەمەش سەری كێشا بۆ دەستگیركردن و سزادانی سەدان هەزار فەرمانبەر و هاوڵاتی بە تۆمەتی پشتیوانی لە كودەتاو هاوكاریكردنی تیرۆر، تا داخستنی دەیان رۆژنامەو گۆڤار و تەلەفیزیۆن و دەستگیركردنی هەزاران ئەندام و چالاكی سیاسی و رۆژنامەنوسی كورد لەو وڵاتەدا، دواتر دەستێوەردان لە دۆخی سوریاو ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكانی فورات و چڵەزەیتون لەباكوری سوریا، نزیكبونەوە لە روسیاو ئێران و دوركەوتنەوە لە ئەمەریكاو خراپبونی پەیوەندیە دیپلۆماسیەكانی نێوان توركیا و بەشێك لە وڵاتانی ئەوروپا، تا تێكچونی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ ئەمەریكا، بەتایبەت پاش ئەوەی ئەمەریكا داوای توركیای ڕەتكردەوە بۆ ڕادەستكردنەوەی فەتحوڵا گولەن، لەبەرامبەردا توركیا لەدوای كودەتاكە قەشە (ئەندریۆ برۆنسن)ی ئەمریكی 12هاوڕێی بە تۆمەتی هاوكاریكردنی بزوتنەوەكەی فەتحولا گولەن لەدوای كودەتا سەربازییەكەی توركیا دەستگیركرد... هتد).

بەردەوامی كێشەو قەیرانە سیاسی و سەربازی و ئابورییەكانی توركیا لەسەر ئاستی ناوخۆی و ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی، هاوشانی تێكچونی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی نێوان ئەمەریكاو توركیا، بەتایبەتی لەماوەی پێنج ساڵی رابردودا، هۆكاری سەرەكیی بون لە دابەزینی بەهای لیرەی توركی و قوڵبونەوەی زیاتری كێشە ئابوری و داراییەكانی ئەو وڵاتە.

بۆ نمونە لە نیسانی 2008بەهای دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بوە بە 1030 لیرەی توركی، بەڵام دوای ١٠ ساڵ لە نیسانی ٢٠١٨ بەهای دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بوە بە 4050 لیرەی توركی، واتە لەماوەی 10ساڵدا لیرەی توركی نزیكەی چوار هێندەی رابردو بەهاكەی بەرامبەر دۆلای ئەمریكی دابەزیوە. هاوكات لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا لیرەی توركی زیاتر لە 10٪ بەهاكەی لەدەستداوە، بێگومان ئەمە شتێكە لە بارودۆخی ئاساییدا رونادات. هاوكات لەو ساتەوەختەی بەهای لیرە لە بازاڕەكاندا روی لە دابەزین كردوە، ئابوری توركیاش روبەروی مەترسی گەورەی داڕمانی بوەتەوە. لە ئێستاشدا پێشبینی دەكرێت توركیا توشی هەڵاوسانی گەورەی ئابوری ببێتەوە، بەتایبەت پاش ئەوەی ڕێژەی هەڵاوسان لە ڕێژەی ٥% ەوە بۆ نزیكەی 20% زیادیكرد. لەبەرامبەردا نرخی كاڵاو شمەك و خواردەمەنی لە ناوخۆی توركیا بەڕێژەی 20% بەرزبوەتەوە.

لە ئێستاشدا دیارترین هۆكاری دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرە، پەیوەندیدارە بە ململانێكردنی توركیایە لەگەڵ ئەمەریكا، لەكاتێكدا ئەمەریكا خاوەن گەورەترین ئابوری جیهانەو دژایەتی بەردەوامی ئەمەریكا بۆ توركیا لێكەوتەی خراپی لێدەكەوێتەوە. هاوكات لەناوخۆی توركیاش پاشەكشەی توركیا لە بنەماكانی دیموكراسی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ لەلایەن حكومەتی ئەو وڵاتەوە، كاریگەری ناڕاستەوخۆی هەیە لەسەر بەردەوامی دابەزینی نرخی لیرە و دروستبونی قەیرانی دارایی.

دواجار هەمو ئەو روداوانە لەماوەی پێنج ساڵدا كاریگەری نەرێنیان بەسەر ئابوری توركیاوە بەجێهێشتوە. بەجۆرێك رێژەی بێكاری زۆر زیادی كردوە، ژمارەیەكی زۆر كۆمپانیا بیانی و وەبەرهێن و سەرمایەدار توركیایان جێهێشتوە، بڕی وەبەرهێنان لە توركیا زۆر كەمیكردوە، ژمارەیەكی زۆر لە سەرمایەداران مایەپوچ بون، هەمو ئەمانە بونە هۆكار بۆ ئەوەی بەهای لیرەی توركی بە شێوەیەكی چاوەروان نەكراو لە دابەزین بەردەوام بێت. 

ئەم بارودۆخەی شڵەژاوەی ئابوری توركیا زۆرینەی هاوڵاتیانی ئەو وڵاتەی نیگەران كرد. ئابوری ناسانیش پێشبینی دەكەن كە بەهای لیرە زیاتر لەوەی كە ئێستا هەیە دابەزێت، بەم جۆرەش كێشەی ئابوری و رێژەی بێكاری و قەبارەی هەڵاوسان بەرزتر دەێتەوە، لەبەرامبەردا تا ئێستا سیاسەتەكانی حكومەتی توركیا بەرامبەر ئەم كێشانە دەستەوەستانەو بەردەوامبونی ئەم كێشانە بوەتە ئەگەرێكی كراوەو پێشبینی كراو ئاسۆی چارەسەریش دیار نییە. 

پشت بەست بەوەی باسكرا، لەمیانەی ئەم راپۆرتەدا هەوڵدەدەین بەوردی تیشك بخەینە سەر قەیرانی دارایی و ئابوری توركیا و پرسی دابەزینی بەهای لیرە و هۆكارەكانی پشت دابەزینی بەهای لیرە و دۆخی ئێستای ئابوری توركیاو ئایندەی كێشە و قەیرانە ئابورییەكانی ئەو وڵاتە... هتد، ئەمانەو چەند پرسێكی دیكە لەم راپۆرتە شیكارییەدا گفتوگۆیان لەبارەوە دەكەین.


توركیا و قەیرانی دارایی

توركیا یەكێكە لە وڵاتەكانی  نێو گروپی 20 (G20) ، ئەم گروپە لە 90% ئابوری جیهان پێكدەهێنن، لە 80% بازرگانی جیهان دروست دەكەن، هاوكات 2/3 ژمارەی دانیشتوانی   جیهان لەناو سنوری ئەم وڵاتانەشدا نیشتەجێن. لەو نێوانەدا توركیا خاوەن پێگەیەكی بەهێزی ئابورییە، ئابوری توركیا دوای هاتنە سەر حوكمی پارتی (دادو گەشەپێدان) لەساڵی 2002 گەشەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، لەوكاتەوە تا ئێستا كە نزیكەی ١٥ ساڵ دەبێت ئابوری توركیا بەردەوامە لە گەشەكردن و پێشكەوتن. توركیا دوای ئەوەی توانی قەیرانە داراییەكەی ساڵی 2000-2001 تێپەڕێنێت، لە نێوان ساڵانی 2002-2006 ئابورییەكەی بەڕێژەیەكی بەرچاو گەشەی دەكرد. گەشەكردنەكەش ساڵانە نزیك دەبویەوە لە 7.5%. ئەوەی لێرەدا گرنگە لە 25%ی تێكرایی گەشەی ناوخۆ، ئەنجامی ئەو وەبەر‌هێنانە بوە كە لە كەرتی ئابوری توركیادا ئەنجامدراوە. ئەمەش لە ئەنجامی ئەوەی كەرتی تایبەت زۆر چالاك بون و خۆیان دەگونجان لەگەڵ بەرەوپێشچونە نوێیەكانی جیهان لەم بوارەدا. بەتەواوی هەڵئاوسانی ئابوری لەتوركیادا كۆنترۆڵكرابو، بەشێكی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بانكی ناوەندی توركیا سەربەخۆیی تەواوی هەبو لە بڕیارداندا. بانكی ناوبراو ڕێگەی نەدەدا چۆنێك سیاسییەكان بیانەوێت پارەی وڵات بۆ مەرامە سیسایەكانی خۆیان خەرج بكەن واتە دەسەڵاتداران  نەتوانن  بەئارەزوی خۆیان پارە  خەرج بكەن ببنە هۆی كورتهینانی گەورە  لەبودجەی وڵاتدا،  یاخود چۆن بیانەوێ  دەستبخەنە كارەكانی بانكی ناوەەندیەوە  بۆ بەرزكردنەوەو نزمكردنەوەی  ڕێژەی سوی بانكی، وەك ئەوەی ئەردۆغان لە ئێستادا كۆنتڕۆڵی كردوە. واتە لەو كاتدا دەسەڵاتە ڕەهاكانی بانكی ناوەندی كە پەیوەندی بەكاری بانكەوە هەیە واتە سیاسەتی نەختی (Monitory Policy) و ئەو دەسەڵاتانەی پەیوەندیان بە كاری بازرگانییەوە هەیە نەدرابونە دەست دەسەڵاتی سیاسی.

ئەوسەرچاوانەی كە دا‌هاتی هەبو بۆ حكومەت لەڕێگای ئەو ڕێوشوێن و چاكسازییانەی گیرابویەبەر بەڕادەیەكی زۆر ڕێگا گیرا بو لە گەندەڵی و بەهەدەردانی داهاتی وڵات. ئەم هەنگاوانە وایكردبو بودجەی وڵاتەكه توشی كورتهێنان نەبێت. ئەمەش یارمەتی ئەوەیدا كەپارەی وڵات تەنها بۆ خەرجی گشتی و بەرژەوەندی گشتی وەك خزمەتگوزاریە سەرەتایی و پێویستییە گشتییەكان بەكاربهێننرێت. چەقی چالاكییە ئابوریەكان تەنها ئەستەنبوڵی نەگرتبویەوە، بەڵكو كۆمپانیا بچوك و تازە پێگەیشتوەكان توانیان تەنانەت بەربەرەكانی بكەن لەگەڵ ئەو كۆمپانیا و دامەزراوانەی كەچەندین ساڵە ئابوری توركیایان كۆنترۆڵ كردوە. (پارتی دادو گەشەپێدان: ئەكەپە) ڕۆڵی بەرچاوی هەبو لەم بارەیەوەو ئەو پارتە لەناو كەم دەرامەت و خەڵكە هەژارەكەی توركیاو چینە محافیزكارەكانی توركیا پاڵپشتی گەورەی بۆ دروستبو. لاوازبونی ڕژێمی سەربازی لەتوركیا كە چەندین ساڵ بو توركیای كۆنترۆڵ كردبو، هەمو ئەمانە ڕێگە خۆشكەربون بۆ گەشەكردن و بەرەوپێشچونێكی زۆر و تاڕادەیەك بەردەوام لە توركیادا.

ئەو گەشەسەندنەش لەپاڵ بارودۆخێكی سیاسی تایبەت بو لەو قۆناغەدا، كە وەرچەرخان بو بەرەو دیموكراسی، ئەمەش هەمیشە دەبێتە هۆی ئەوەی گەشەی ئابوری ڕو بدات. ئەم جوڵە گەورەیەی كە توركیای لەڕوی گەشەی ئابوری و كرانەوە بەرەو دیموكراسیەت دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پاكێجە ڕیفۆڕمەی كە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لەسەرەتای ساڵی 2000 دا ئامادەی كرد بۆ توركیا.

قەیرانە داراییە گەورەكەی ئەمەریكاو ئەوروپا لەساڵی 2008 دا بوە هۆی ئەوەی كە ڕێژەی سودی بانكەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا نزیك بێتەوە لە سفر، بۆیە پارەكانی ئەمەریكاو ئەوروپا برانە دەرەوە بۆ وڵاتە تازە دەركەوتوەكان Emerging Market لەروی ئابوریەوەو توركیا یەكێك بو لەو وڵاتانەی وە بەرهینانێكی زۆری تێداكراو بانكە توركیەكان پارەیان لە بانقەكانی ئەمەریكاو ئەوروپا و بەڕێژەی سودێكی زۆر كەم قەرز دەكردو بەلیرەو بە بەڕێژەی سودی زۆر تر دەدرا بەقەرز لەناو توركیادا، ئەمەش بوە هۆی ئەوەی پارەیەكی زۆر لەلایەن بانكە توركیەكانەوە بەقەرز بدرێت بە هاوڵاتیان، ئەم هەنگاوانەش پاڵنەربون بۆ گەشانەوەی زیاتری ئابوری توركیا.

هەمو ئەو هۆكارە سەرەكیانەی چاكسازی ئابوری و بەرەو دیموكراسی چونی توركیا و پارەی ئەمەریكا و ئەوروپا، یارمەتی گەشەی ئابوری توركیایدا بۆ گەشەسەندن و گۆڕانی ژیان گوزەرانی ژیانی خەڵكی توركیا بەرەو قۆناغێكی گەورەی گەشەی تەندروستی و پەروەردەو گەشت وگوزارو كشتوكاڵی لەو قۆناغەدا.

توركیا لە قەیرانی دارایی‌ یان قەیرانی ئابوریدایه؟
 قەیرانی دارایی و ئابوری دو كێشەی بەیەكەوە بەستراون هەردوكیان تەواوكەری یەكترین. بەگشتی قەیرانی دارایی پۆڵێن كراوە بۆ دو جۆری سەرەكی:
كێشەی دراو و وەستانی لەناكاو
قەرزو كێشەی بانكی
 بەڵام ئەو هۆكارانەی دەبنە هۆكاری هێنانە ئارای قەیران، لە ڕاپۆرتی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیدا بەم جۆرە ئاماژەی پێكراوە:

یەكەم: قەیرانی دراو مەبەست لە بەهای دراوە  واتە دابەزینی لە ناكاو یان دابەزینی دراوی وڵاتەكە لەماوەیەكی كەمدا  بەرامبەر دراوە كانی تر لە بازاڕەكانی جیهاندا كە نرخەكەی دادەبەزێت، لەو كاتدا  بڕە پارەیەكی زۆرترت پێویستە بۆ هاوردەكردنی شتومەك، وەك توركیا لە ئێستادا نەوت دەكڕێت لەبازاڕەكانی جیهاندا پێویستی بە دو ئەوەندە پارە هەیە بۆ كڕینی نەوت و گاز. یان بۆ نمونە حكومەتی بەریتانیا دوای دەنگدان بە هاتنە دەرەوەی لەیەكێتی ئەوروپادا پاوەند بەڕێژەیەكی زۆر بەرچاو دابەزی. ئەمەش راستەوخۆ كاردەكاتە سەر توانای هاوردەكردنی هەر وڵاتێك لە هاوردەكردنی شتومەكدا.

دوەم: وەستانی لەناكاو و داڕوخانی جوڵەی سەرمایە لە بەگەڕخستنی پڕۆژەی نوێ، كە دەبێتە هۆی كەم بونەوەی بەرهەمهینان و بەكاربردنیش. ئەم جۆرە ڕوداوانە سزای دەرەكی دروستی دەكات، وەك ئەوەی ئەمەریكا بەسەر ئێرانیدا هێناوە، دوای ئەوەی ئەمەریكا لەڕێكەوتنامە ئەتۆمیەكە هاتە دەرەوە و بەهۆی ئەوەوە هەرچی وەبەر‌هێنەری ئەوروپی بو ئێرانی بەجێهێشت.

سێیەم: قەرزی ناوخۆو دەرەكی، ئەمەش جۆرێكی ترە لە قەیران، كه هەندێك وڵات دەكەوێتە ژێر باری قەرزێكی زۆری دەرەكی و ناوەكیەوە كە ناتوانێت قەرزەكە بداتەوە، وڵاتی توركیا ئیستا قەزیكی زۆری لایەو بەهۆی دابەزینی نرخی لیرەو بەرزبونەوەی سودی قەزی بانكی زۆر زەحمەت دەبێت ئەو قەرزانە بداتەوە .

چوارەم: قەیرانی بانكی، لە زۆر شوێنی دنیادا ڕودەدات و دەكرێت كەوتنی یەك بانك ببێتە هۆی كەوتنی بانكەكانی تر، وەك ئەوەی لە ساڵێ 2008 دا لە ئەمەریكا رویدا، كە بانكیSubprime ڕوخا كارەساتی قە یرانە دارایەكەی بەدوای خۆیدا هێنا. لەتوركیا بانكەكان قەرزێكی زۆریان لەسەرەو چاوەڕی دەكڕێت سزایەكی زۆر لەلایەن وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریكاوە بەسەر هالك بانك (HALBANK)دا بدرێت. وەك كاردانەوەی دەست بەسەركردنی "قەشە ئەندرو برانسن" كه حكومەتی توركیا بەتۆمەتی یارمەتی كودەتا چیەكان و یارمەتی كوردانی باكوری دەستگیری كرد. بەڵام حكومەتی توركیا داوای ئەوە لە ئەمەریكا دەكات كە ئەو سزایە نەدات بەسەر (HALBANK)دا. بەڵام ئەمەریكا ئەو داوایەی رەتكردۆتەوە چونكە ئەو بانكە توركیە لەڕێگای بازرگانێكی ئێرانی توركیەوە بەیارمەتی جێگری بەڕێوبەری ئەو بانكەوە توانیویانە ئاڵتون بكڕن بۆ ئێران و پارەیان بۆ سپی بكەنەوە، بڕیارەكانی سزا ئابوریەكانی سەر ئێرانی شكاندبو كە لە لایەن ئەمەریكاوە سە پێنرابو بەسەریدا پێش ڕێكەوتنامەكەی ئەمەریكا و ئێران و چاوەڕواندەكریت ئەو سزایە چەند ملیار دۆلارێك بێت، بۆیە قەیرانی بانكی لەتوركیادا زۆر گەورەیە و گەورەتر دەبێت. هەرلەبەر ئەوەبو كە دامەزراوەی (MOODY) كەڕێكخراوێكی سەربەخۆییە، كاری ئەم ڕێكخراوە كۆكردنەوەی زانیارییە لە وڵاتاندا،  لە بارەی سیستەمی داراییەوە،  دوای لەسەر بنەمای زانیارییەكان پلە بەندی زانیارییەكان دەكات، لەروی متمانەی داراییەوە بۆ وەبەرهێنەران، كە ئایا كام وڵات لە ئێستادا شیاوە بۆ وەبەر‌هێنان. بۆ نمونە لەتوركیادا دامەزراوەی مودی پلە بەندی 20 بانكی توركی دابەزاند، لەڕیزیبەندییەكەدا پلە بەندی ئەو بانكانەی دیاریكرد كە كێشەیان هەیە لە روی سەرمایەوە، واتە سەرمایەی  پێویستیان تیا نیە ، هاوكات دەزگا پلەبەندیەكانی تری وەك (S&P) رێزبەندی بۆندی توركیای خستە ڕیزی (JUNK) وە واتە توركیا بە كەڵكی وەبەرهێنان نایەت. 

هۆكارەكانی قەیرانی دارایی بەگشتی

قەیرانی دارایی توركیا روداوێك نییە تەنها ئەو وڵاتەی گرتبێتەوە، بەڵكو لەئێستادا قەیرانی دارایی چەند وڵاتیكی تریشی گرتۆتەوە. بە نمونە (ئەرجەنتین، باشوری ئەفریقا، ئەندۆنیسیاو میسر ...)، هەرچەندە میسرو ئەرجەنتین پەنایان بۆ سندوقی دراوی نیودەوڵەتی برد.

 یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم قەیرانە داراییە، بەرزبونەوەی بڕی ڕێژەی بانكی یەدەگی فیدراڵی بو لە ئەمەریكاو كەمكردنەوەی باج بو لە سەردەمی سەرۆك ترامپ و كەمكردنەوەی بیروكراسی لە بەڕێوەبردنی بازرگانیدا بەمەش یارمەتی گواستنەوەی سەرمایەی دا لەوڵاتە تازە دەركەوتوەكاندا بۆ ئەمەریكا بوە هۆی دروستبونی قەیران.

یەكێك لە هۆكارە گشتیەكان ئەوەیە كە بەهای شتومەك، هەڵئاوسانی زۆربەخۆیەوە دەبینێت، وەك ئەوەی كە لە توركیادا دەبینرێت، ئیستا ڕیژەی هەڵئاوسان گەیشتۆتە 24.95% كە ئەم ژمارەیە زۆر زۆرە. لە ئەمەریكادا بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی خانوبەرە لەساڵی 2008 بوە هۆی داڕوخانی نرخی خانوبەرە دوای ئەوەش كاریگەری لەسەر هەمو شوێنێكی جیهان دانا. 
كێشەی سیاسیش كە دەبێتە هۆی ئە وەی قەیرانی دارایی دروست بێت وەك سزای ئابوری و سیاسی، كە دەدرێت بەسەر وڵاتێكدا. ئەمەش چۆن نەتەوە یەكگرتوەكان یان ئەمەریكا سزای سیاسی و ئابوری بەسەر وڵاتێكدا دەسەپێینن.

 هۆكارێكی تری قەیرانی دارایی ئەوەیە كە چەند ساڵێك بودجە لەسەر یەك كورت دە‌هێنێت، ئەمەش دەبێته هۆی دروستكردنی قەیرانی دارایی، چونكە كورتهێنانی بودجە دەبێت لە كۆتایدا پڕبكڕێتەوە. 

قەیرانی ئابوری: چۆن دروست دەبێت و لە چ كاتێكدا؟

  كاتێك دروست دەبێت كە كۆی قەبارەی هەناردەی وڵاتێك ڕو لە كەمبونەوە بكات، وەك چۆن دوای ڕێفۆراندۆمەكەی كوردستان هەناردەی نەوتی هەرێمـی كوردستان كەمی كرد، بە لەدەستدانی كەركوك ناوچەدابڕاوەكان.

كاتێك كۆی گشتی گەشەی ناوخۆ ڕو لە كەم بون دەكات بە بەراورد بەساڵانی پێشو. ئەوە دەبێتە هۆی قەیرانی ئابوری كە چەند ساڵێك بەردەوام ڕو لەكەم بونەوە بكات. 
خاو گەشەكردنی گەشەی بەرهەمی ناوخۆی وڵاتێك، هۆكاریكی تری قەیرانی ئابورییە، چونكە بەردەوام ژمارەی دانیشتوانی وڵات بەرەو زیادكردن دەڕوات، هەربۆیە لەگەڵ گەشەی دانیشتواندا پێویستە كۆی قەبارەی ئابوری یاخود گەشەی ناوخۆ زیاد بكات.

بەشێوەیەكی زۆر سادە كاتێك وڵات توشی قەیران دەبێت هەردو جۆرەكە (دارایی و ئابوری) پەیوەندیان هەیە بەیەكەوە قەیرانی دارایی دەبێتە هۆی دروستبونی قەیرانی ئابوری، چونكە قەیرانی دارایی ڕاستەوخۆ كارێگەری هەیە لە سەر نرخی شتومەك و بانكەكان، ئەمەش كاردەكاتە سەر جوڵەی بازاڕو بازرگانی، كە سەر ئەنجام دەبێتە هۆی قەیرانی ئابوری. ئەگەر بەردەوام بێت سەرئەنجام وڵاتەكە توشی داڕوخانی ئابوری دەبێت و كاریگەری لە سەر ڕوخانی دراوی وڵاتەكەو بازاڕ دەبێت.

بۆیە دەتوانین بڵێین كە توركیا قەیرانی دارایی هەیە، بە هۆی دابەزینی بەهای دراو و قەرزێكی زۆری كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت و بانكەكان. لە كۆتایشدا تێكڕای گەشەی ناوخۆی وڵات كەم دەكات توشی پوكانەوەی گەشەی دەكات و ئەمەش كاریگەری لەسەر جوڵەی بازاڕ دەكات و توشی قەیرانی ئابوری دەكات.

هۆكارەكانی قەیرانی دارایی توركیاو كێشەكانی

هەرچەندە هەواڵی دابەزینی لیرەی توركی كاڵ بۆتەوە لە هەواڵە سەرەكیەكاندا بەڵام حكومەتی توركیا چەند پێوەرێكی گرتۆتەبەر بۆ وەستان و چاككردنی ئەو قەیرانە. حكومەتی توركیا ئەوەی ئابوری ناسان پێیدەڵێن Orthodox view  واتە لاساییكردنەوەی ئەو دیدەی لەكاتی قەیراندا هەڵئاوسان بەرز دەبێتەوە دەبێت ڕێژەی سودی بانكی بەرز بكرێتەوە، ئەردوغان زۆر بە توندی دژی وەستاوەتەوە. بەڵام هەردەبێت بەوە ڕازیبێت كە سودی بانكی بەرزبكاتەوە.

 كێشەی گەورەی توركیا كاتێك دەستیپێكرد كە لەدوای كودەتا سەربازیە شكستخواردوەكەی 15ی تەمموزی ساڵێ 2016 رویدا، لە توركیادا یاسای باری نائاسایی جیبەجێكرا بۆ ماوەی نزیكەی دو ساڵ، بەهۆی ئەم یاسایەوە حكومەتەكەی ئەردۆغان توانی سەدان هەزار كەس سەر بە بزوتنەوەی گولەن دەستگیربكات و بیانخاتە بەندیخانەوە" واتە ئازادیەكان زۆر بەر تەسك بونەوە لەناو توركیادا، ئەمەش بوە هۆی ئەوەی سەرمایەیەكی زۆر لەناو توركیادا بڕواتە دەرەوە و چینی ناوەراستی توركیا بڕۆن وڵات بەجێبهێڵن و سەرمایەكانیان لەگەڵ خۆیان بەرن، بەرتەسك بونەوەی ئازادییەكان وای لە وڵاتانی ئەوروپا كرد كەچیتر كار ئاسانی نەكەن بۆ هاتنە ناوەوەی توركیا بۆ یەكیتی ئەوروپاو كەمكردنەوەی بازرگانی لەگەڵ توركیا، وەبەرهێنەرە ئەوروپیەكان ئامادە نەبون وەبەرهێنان بكەن بەهۆی یاسای تیرۆر، ئەمانە بەشێكبون لە هۆكارەنی قەیرانی دارایی توركیا.

یەكێك لە هۆكارەكانی تر گومرك خستنە سەر كاڵای توركی لەلایەن ئەمەریكاوە بۆ سەر ئەلەمنیۆم كە 20% و بۆ پۆڵا لە 50% توركیا ساڵانە بە بەهای 11.5 ملیار دۆلار بازرگانی ئەلەمنێۆم و پۆڵا دەكات لەگەڵ ئەمەریكادا، لە ئێستادا كۆمپانیا توركییەكان دەبێت بەدوای بازاڕی تردا بگەڕێن بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمەكانیان. لەرۆژی خستنەسەر ئەم سزایانە لەلایەن ئەمەریكاوە بەهای توركی بەڕێژەیەكی زۆر دابەزی.

ئەوەی زۆر گرنگە لە ساڵی 2008 كە قەیرانە داراییەكەی ئەمەریكاو ئەوروپا دەستیپێكرد لە بەرئەوەی ڕێژەی سود زۆر دابەزی بۆ نزیكی سفر بانكە توركیەكان پارەیان لە ئەمەریكاو ئەوروپا قەرز دەكرد، لە توركیا بە ڕێژەی سودی زیاتر دەیان دا بە خەڵك، چونكە ڕێژەی سود بەرزتر بو لە توركیا. توركیا هەروەك وڵاتێكی دەركەوتو كە پێییان دەڵێن Emerging Market لە ئێستادا هەمو ئەم وڵاتانە وەك ئەرجەنتین و باشوری ئەفریقاو ئەندنوسیا هەمویان هەمان كێشەیان هەیە هەر بەبەرزبونەوەی ڕێژەی سودی بانكی ئەمەریكا پارەی ئەو وڵاتانە هەمویان دابەزینیان بەخۆیەوە بینیوە، هەر لەوكاتە رێژەی سو بە ڕێژەی 0.25% لە ئەمەریكا بەرزبوەوە، لیرەی توركی دەستیكرد بە دابەزین لە ئێستادا، (J. Powel) بەڕێوبەری بانكی فیدڕاڵی ئیحتیاتی ئەمەریكا ڕێژەی سوی بانكی گەیاندۆتە 2.25%. چاوەڕوان دەكرێت لەم3مانگەی داهاتوی ساڵی 2018یەك جاریتر رێژەی سو بەرزبێتەوە، ئەمەش باری قەرزەكانی توركیا زۆر گرانتر دەبێت، لەم كاتەدا كە نرخی لیرەی توركی زۆر دابەزیوەو ئەگەر ئەو بەرزبونەوەیە ڕو بدات سەرمایە لە بانكەكانی توركیا نامێنێت.

یەكێك لە هۆكارەكانی تر بەرهەمهێنانی كەمتر لە كەرتی تایبەتدا و گەشەنەكردن و متمانە نەكردن بەدەزگا دارایەكان، وەك ئەوەی كە (HALBANK) لەساڵی 2013 دا توشی قەیرانێكی قوڵ و گەندەڵی گەورە بو كە چەند كەسێكی نزیك لە سەرۆكی توركیاوەو داخستنی كۆمەڵی دەزگای دارایی و بانك كە سەر بە باڵی گولەنیاكان بون، ئەمەش بوە هۆی پاشەكشە لە دەزگا دارایەكانی توركیا و كەرتی تایبەت زیاتر لە پێویست گەورە بو بەتایبەتی لە بواری خانوبەرەدا، ئەمانە وایان كرد قەیرانی دارایی دروست ببێت.

قەرزەكانی توركیا

توركیا لە ئێستادا 430 ملیار دۆلار قەرزارە، ئەم قەرزە دەكاتە نزیكەی 40%ی تێكڕای گەشەی ناوخۆ. بانكەكانی توركیا تا مانگی 6 ساڵی 2018 ئەو بڕە پارەیەی كە قەرزارن 186 ملیار دۆلاره كە ئەمە دەكاتە 75% پارەی ناو هەمو سندوقەكانی توركیا. لە ئێستادا هەندێ بانكی توركی دەبێت 77 ملیار دۆلار بۆندوSyndicate loan  واتە قەرزی گەورە كە چەند بانكێك بەشداری دەكەن لە دانی ئەو قەرزە جارێكی تر نوێبكەنەوەrefinance- - ئەمەش كێشەی گەورە دروست دەكات، بەهۆی دابەزینی نرخی لیرەوە.

بانكە توركییەكان لەساڵی ڕابردودا بەڕێژەی 1% رێژەی سودی زیاتریاندا بۆ قەرز وەرگرتن لە بانكەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا، ئیتر لە دوای كودەتا سەربازییە سەرنەكەوتوەكەی ساڵی ٢٠١٦،  توركەكان راهاتون بەو گێژاوە سیاسییانەی كە لەوڵاتەكەیاندا زو زو ڕودەدات.

توركیا دو جۆر بۆند دەردەكات هەروەك زۆربەی وڵاتانی جیهان بۆندێك بۆ ناوخۆی وڵات كە وەبەرهێنەرەكانی ناوخۆ دەیكڕن، واتە ئەم بۆندە بە پارەی ناوخۆ و لیرەی توركی دەردەچێت. بۆندێكی تر پێی دەوترێت  Sovereign Bond واتە بۆندی سیادی، ئەم بۆندەبە پارەی بیانی دەردەچێت ئیدی بە دۆلار یان بە دراوی یۆرۆیە، لە ئێستادا ئەم بۆندە دەفرۆشرێت بە وەبەر‌هێنەری بیانی بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، بەرامبەر بەوە وەبەرهێنەرەكە سو وەردەگرێت، لەئێساتدا سوی ئەم بۆندانە گەیشتوەتە بەرزترین پۆینت و 20% و حسابی كورتەی بودجەكەی گەیشتۆتە 6% تێكڕای گەشەی ناوخۆ واتە GDP ئەم ژمارەیەش زۆرە بۆ كورتهینانی بودجەی ناوخۆ.

 لیرەی توركی هەر بەرزنابێتەوە دوای ئەوەی كە بانكی ناوەندی 625 بەیسیك پۆینیتی بەرزكردەوە واتە بەڕیژەی 6.25% لە بەرئەوەی كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت كورتهێنانیان بەبڕی 216 ملیار دۆلار هەیە،واتە ئەم قەرزی كۆمپانیایانە بڕی لە 60% قەرزاری تێكڕای گەشەی ناوخۆن. دابەزینی لیرەی توركی وایكرد كۆی نرخی بۆرسەی ئیستەنبوڵ كەمتر بێت لە كۆی نرخی تەنها كۆمپانیایNetflix   ئەمریكی، بۆیە كاتێك كە لیرە بەهێزدەبێت كۆمپانیاكانی ناوخۆ دەست دەكەن بە كڕینی دۆلاری ئەمریكی، بەمەش جارێكی تر خواست لەسەر دۆلار زیاد دەكات و دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی دۆلار و شكاندنی لیرە یەكێك لە هۆكانی دیكەی دابەزینی بەهای لیرە نەمانی متمانەیە بە لیرەی توركی لەناوخۆدا. هەر چەندە دابەزینی پارەی ناوخۆی وڵات دەبێتە هۆی زیادكردنی هەناردەی وڵات و هەندێ سێكتەری تایبەت بەتایبەتی سێكتەری گەشتوگوزار، بۆ نمونە ئێستا ژمارەی گەشتیارانی توركیا بەڕێژەیەكی بەرچاو زیادیكردوە بەتایبەتی كە وڵاتێك توانای بەڕێوەبردنی خۆی هەبێت، وەك ئێران و توركیا بە مەرجێك سزای ئابوری لەسەر نەبێت لەلایەن كۆمەڵگای نێو دەوڵەتیەوە، دەتوانێت هەناردە زیاد بكات. دوای ماوەیەك سوڕەكانی ئابوری خولەكانی تەواو دەكات جارێكی تر وڵات بەرەو گەشە دەڕوات.

چارەسەری قەیرانی دارایی توركیا

پێویستە توركیا بەزوترین كات ڕێژەی سودی بانكی بەرز بكاتەوە بەنزیكەی 600 Basic point واتە 6% ئەمەش یارمەتی بەرزبونەوەی لیرەی توركی دەدات و هەڵئاوسان كەمدەكاتەوە، كە لە مانگی ئابدا گەیشتۆتە 17.9% ئەمەش بەپێی پلانی بانكی ناوەندی توركی دەبێت ڕێژەی هەڵئاوسان 5% واتە سێ هێندە زیاترە، ئەمەش بەرزترین ژمارەیە لە 15 ساڵی ڕابردودا، ئەمە كێشەی گەورەی ئابوریناسان و وەبەر‌هێنەرانە، هەرچەندە رێژەی سود زۆر بەرزە كە لە 17.75% بەڵام دەبێت زیاتر بەرزی بكاتەوە، چونكە وەبەر‌‌‌‌‌هێنەرەكان داوای دەكەن و كەسیش ناتوانیت كۆنتڕۆڵی بازاڕ بكات، ئەگەر ئەردۆغان پێیوابێت ئەوە بەهەڵەدا چوە.

هەرچەندە بانكی ناوەندی بڕیاری دەركرد كە ڕێژەی سوی بانكی بەرزكردەوە بۆ 24.5% ئەمە هەنگاویكی باش بو، هەر دوای ئەوە بڕیاریدا كاركردن لە هەمو پڕۆژە تازەكاندا بوەستێنیت، بۆ ئەوەی هەڵئاوسان دابەزێت، ئەمەش كاریكی باش دەبێت بۆ بەرزبونەوەی لیرەی توركی هەرچەندە بۆ ماوەیەك بازاڕ توشی پوكانەوە دەكات و دەبێتە هۆی مایەپوچبونی كۆمپانیاكانی بیناسازی و بازرگانی بچوك و كۆمپانیا تازە دروستبوەكان.

هەرچەندە توركیا كۆمەڵی هەنگاوی ناوە كە قەرزكردن بۆ یەك شەو ڕێژەی سو گەیشتۆتە 19.95%  واتە Over Night Borrowing Rate ئەمەش رێگەی گرت لەوەی كەلیرەی توركی SHORT بكرێت، واتە بفرۆشرێت، بۆیە لیرەی توركی زیاتر دانەبەزی. ئەگەر بتەوێت قەرز بكەیت بەلیرە، دایبەزاند بۆ 25% بەئەمەش ناتوانیت زۆر پارە قەرز بكەیت و دەبێتە هۆی ئەوەی نەتوانێت قەرزی زۆر بكەیت بۆ ئەوەی لیرە بفرۆشێت، چونكە فرۆشتنی لیرەی زیاتر دەبێتە هۆی دابەزینی زیاتری لیرە.

یەكێكی تر لە بڕیارەكانی توركیا كە ئەردوغان دەریكردو بڕیاریدا زۆربەی مامەڵەكان و گرێبەستەكان بە لیرەی توركی بكرێت نەك بە یۆرۆ و دۆلارێك ماوەی 30 ڕۆژی داناوە بۆ جێبەجیكردنی بڕیارەكە ئەمەش وادەكات ڕێگربێت لەزیاتر دابەزینی بەهای لیرەی توركی و یارمەتی ئەوە دەدات خواست لەسەر پارەی ناوخۆی وڵات بەرزتربێتەوە. بانكەكانی توركیا لە ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانەوە دەستیان كردەوە بە كڕێنی ئاڵتون بۆ ئەوەی سەرمایەی بانكیەكەیان بەلیرە نەبێت تازیاتر دابەزێت و زیانی گەورە بكەن، ئەوەی سەیرە لەتوركیادا  وەك هەمو بانكێك دەبێت لە 10% سەرمایەكەی سپاردە  Deposit بكات لەبانكی ناوەندیی  توركی دا ئەمە وەك یاسایەك وایە كە لە زۆربەی وڵاتانی جیهان پەیڕەو دەكرێت، بەڵام لەتوركیادا بانكی ناوەندی لە جیاتی لە 10% سپاردە دەتوانیت ئاڵتون وەربگرێت. یەكێك لە رێگاكانی تر كە توركیا گرتویەتیه بەر بۆ بەرزكردنەوەی بەهای لیرە ئەوەیە كەباج خستنە سەربە ڕێژەی 10%  ئەگەر دۆلار پاشەكەوت بكەیت لە بانكدا بۆ ماوەی یەك ساڵ، بەڵام ئەگەر لیرەی توركی پاشەكەوت بكەیت ئەوە بڕی باجی 10% ناخرێتە سەر لیرەی توركی ئەمەش خواست لەسەر لیرەی توركی زیاد دەكات و دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی پارەی ناوخۆ. توركیا لە ئێستادا چەند بڕیاڕێكی داوەو چەند ڕێوشوێنێكی گرتوەتەبەر بۆ ئەو بانكانەی قەرزێكی زۆریان هەیە كە ئەو قەرزانە وەرگرتنەوەیان كارێكی ئاسان نیە پێیان دەوترێت Bad Loan واتە قەرزی خراپ بەهۆی داشكانی بەهای لیرەی توركی و بەرزبونەوەی ڕێژەی سوی بانكی لە .24.5 % لەم كاتەدا ئەگەر حكومەتی توركیا یارمەتی بانكەكانی توركیا نەدات رۆژ بەڕۆژ "ماكرۆ ئیكۆنۆمی" توركی بەرەو دواوە دێت، ئەمەش گرنگە بۆ وەبەر‌هێنەر، چونكە ئەگەر ئەو قەرزانە چارەسەر نەكرێت گەشە لەوڵاتدا ڕونادات.

توركیا دەتوانێت Capital Control بكات واتە دەستگرتن بەسەر هەمو سەرمایەی توركیا بەومەرجەی دەستبەرداری قەرزە بیانیەكان بێت، ئەمە بە بۆچونی زانای ئابوریناسی براوەی خەڵاتی نۆبڵ PUAL KRUGMAN لەوانەیە ئەردۆغان وا بكات بۆ ئەوەی دەستبەرداری هەرچی قەرزی بیانی سەر وڵاتەكەیەتی و دەبێت بە چارەسەركردنی قەیرانە داراییەكەی.
توركیا دەبێت داوای یارمەرتی لە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی International Monetary Fund بكات بۆ ئەوەی قەرزو بەرنامەیەكی چاكسازی باشی بۆ دابنێت. بەڵام هێنانی سندو‌قی دراوی نێودەوڵەتی و ڕاوێژكارەكانی دەبێتە دیفاكۆتەیەك كە كۆتای بە سیاسەتی ناوخۆی ئابوری بهێنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕێنی رێسا كۆمەڵایەتی و ئابوریەكانی ئەردۆغان. دەبێت ڕێساكانی سندوقەكە جێیبگرێتەوە كە پابەندە بە چەندین ملیار دۆلار قەرزەوە. هەر چەندە حكومەتی قەتەر بە بڕی 15 ملیار دۆلاری وەبەرهینانی كرد بە كڕینی لیرەی توركی و بۆندی توركی بەس ئەوبڕە پارەیە زۆر كەمە بۆ ئەوەی چارەسەری قەیرانی دارایی توركیای پێبكرێت و لیرەی توركی پێبەرزبێتەوە.

وەزیری دارایی و خەزێنەی حكومەت دەبێت پشتیوانی بانكەكانی بكات و پلانێك دابنێت بۆ چاودێریكردنی بانكەكان تا چ ڕادەیەك تەندروستن، مەبەست بونی سەرمایەی پێویست لە ناو بانكەكان بۆ قەرزدان بە بە بازرگانەكان و دەبێت دڵنیایی بدرێت بە بانكەكان لە بارەی قەرزە خراپەكانەوە، ئەو ‌قەرزانەی كە هیچ چارەسەرێكی نیە دەبێت تەحویل بكرێت بۆ حكومەت، هەرچەندە وەزیری دارایی پلانێكی داناوە بۆ ساڵی 2019-2021 و وەبەرهێنەرەكان ڕەخنەی توندیان لە پلانەكە گرت، كە نەباسی سەربەخۆیی بانكی ناوەندی كردوەو نە قەرزە خراپەكان بێ پلانی بۆ كەرتی دراوە بیانیەكان بۆ لیرەی توركی Foreign Exchange چونكە لیرەی توركی خراپترین دراوە دوای پێزۆی ئەرجەنتینی كە زۆرترین دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. بێ پلانی پاكردنەوەی بالانسێكی پاكی بانكەكان بۆ ئەوەی وەبەرهێنەرەكان دڵنیا بن لە سێكتەری بانكی توركیا. 

زیانەكانی توركیا چی دەبێت

ئەگەر توركیا  گوێ بە ئامۆژگاری ئابوریناسان نەدات ئەوا كۆمەڵێ كێشەی بۆ دروست دەبێت، چونكە كێشەی قەرز دەبێتە هۆی كەمبونەوەی سەرمایەی دەرەكی و كەوتنی بەهای لیرەی توركی و تەقینەوەی هەڵئاوسان بەردەوام دەبێت، ئەمەش دەبێتە هەرەشەی گەورە لەسەر بانكە گەورەكان و مایەپوچبونی كۆمپانیا گرنگەكان. لەو كاتەشدا كێشەی وەك ئەمانەی خوارەوە چاوەروان دەكرێت؛

كۆمەڵێ كۆمپانیای زۆر مایە پوچ دەبن و دەبنە هۆی لەدەستدانی كاری زۆر.

بانكەكان دەكەونە ژێر فشارێكی زۆری دۆلارەوە، چونكە قەرزكانیان بە دۆلار وەرگرتوە و بەبەرزبونەوەی هەر ڕێژەیەكی سو كە بانكی یەدەگی ئەمەریكی بەرزی دەكاتەوە. 
ڕودانی هەڵئاوسانێكی زۆر، بەمەش بارگرانیەكی زۆر دروست دەكات بەتایبەتی كە توركیا نەوت و گاز لەدەرەوەی وڵات هاوردە دەكات، بۆ نمونە كۆمپانیای دەوڵەتی توركیا كە خاوەنی بۆری گازە بۆ ناو وڵاتەكە، لە مانگی ئابدا بەرێژەی 14% نرخی گازی بەرز كردۆتەوە، سەرباری ئەو بەرزبونەوەی كە لە مانگی پێشودا كردویەتی، ئەم هەڵئاوسانەش دەبێتە هۆی ئەوەی كورتهێنانی بودجە زۆر گەورە بكات، واتە ئەگەر چارەسەر نەكرێت ئابوری توركیا بەرەو پوكانەوەی زیاتر دەڕوات.

لەدەستدانی هەلی كاری زۆر لە توركیا، بەمەش ڕێژەی بێكاری زیاتر دەبێت هەرچەندە ژمارەی دانیشتوانی توركیا لە 2018دا 81.916.871ملیۆن كەسەوە ڕێژەی لە دایك بون 2.1%بۆیە ئەگەر بەپێی یاسای كار هەلی كار دەبێت توركیا 1.722.000 ملیۆن هەلی كار دروست بكات.

كێشەی قەرز لەوەدایە ئایا قەرزی وڵات بەپارەی بیانیە یان پارەی ناوخۆیە. ئەگەر قەرزەكە بەپارەی بیانی بو وەك توركیا كە بەدۆلاری ئەمریكیە، كێشەكە ئەوەیە كە دۆلار بەرز دەبێتەوە بەراورد بە پارەی ناوخۆ ناتوانیت ئەو پارەیە بەدەستبهێنێت، بۆ ئەوەی قەرزەكە بدەیتەوە، لە بەرئەوە ناچاری ئەوە دەبیت پارەی تازە چاپ بكەیت، بەمەش پارەی وڵاتەكەت لەبەهاكەی كەم دەبێتەوە. چونكە زۆر وڵات پارەی یەدەگی نییە.

چاوەرێدەكرێت پوكانەوەی زۆر ڕوبدات،هەرچەندە لە ئێستادا گەشەی ئابوری توركیا خاو بۆتەوە بۆ 5.2% ئەمەش گەشەیەكی خراپ نیە، ئاماژەكان وادەردەكەون كە خاو بونەوەكە كۆتایی دێت لە كۆتایی ئەمساڵ و سەرەتای ساڵی 2019 دا، وڵات بەرەو پوكانەوەی ئابوری دەچێت و ئەمەش واتە داخستنی كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت، زۆر بونی بێكاری زیاتر و دروست بونی كێشەی زیاتر بۆ بانكەكانی توركیاو بێكاری زیاتر لە ناو توركیا دەبێتە هۆی زیادبونی تاوان و زیادبونی هەڵوەشانی خێزان و تێكدانی شیرازەی كۆمەڵگاو بارودۆخی خەڵكی توركیا، ڕۆژ بەڕۆژ بەرەوخراپی دەروات، واتە هەڵكشانی تێچوی ژیانی ڕۆژانەیان. لە كۆتایدا ئەگەر حكومەت داوای یارمەتی لە سندوقكە بكات، یان نەیكات لەهەردو حاڵەتدا دەبێت بەشێویەكی تەواو هەرچی پاڵپشتی داراییە بیوەستێنێت و باجەكان بەرز بكاتەوەو سیاسەتی سك هەڵگوشێن پیادە باكات و بڕێكی زۆری ‌قازانجی بانكاكان بپارێزیت بۆ ئەوەی بانكەكان بتوانن قەرزە دەرەكیەكانیان بدەنەوە. 

دەرئەنجام

  بەهۆی شەڕی بازرگانی نێوان دو گەورە زلهێزەكەی جیهان (ئەمەریكا و چین) لەلایەك، بەردەوامبونی سزا ئابورییەكانی ئەمەریكا لەسەر ئێران و فەنزوێلا لەلایەكی دیكە، هۆكار دەبن بۆ زیاتر دابەزین و كەمبونەوەی بەرهەمی نەوت و زیاتر بەرزبونەوەی نرخی نەوت لە جیهاندا. بەم شێوەیەش گەشەی ئابوری جیهان بەگشتی ئابوریی وڵاتانی تازە پێگەیشتوەی جیهان بەتایبەتی زیانی گەورەی بەردەكەوێت.

لەو نێوانەشدا توركیا كە بەهای دراوەكەی زۆر دابەزیوە. هاوكات توركیا وڵاتێكی هاوردەكەری نەوتە، بەرزبونەوەی نرخی نەوت زیان بەگەشەی ئابوری ئەو وڵاتە دەگەیەنێت، قەبارەی هەڵئاوسان لەناوخۆی وڵاتدا زیاتر دەبێت، بەمەش بانكی ناوەندی توركی دەبێت ڕێژەی سودی بانكی بەرزبكاتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی كەمی قازانجی كۆمپانیا توركییەكان و لەدەستدانی  كارو  دروستبونی بێكاری زیاتر.

 هەرچەندە توركیا  قەشە (ئەندرۆ برانسن)ی ئازادكرد،  بەبێ ئەوەی  ئەمەریكا هیچ رێكەوتنێكی لەگەڵدا كردبێت، ئەمەش  كارێكی باشە  چونكە بەرەنگاربونەوەی توركیاو ململانێ لەگەڵ ئەمەریكا گەورەترین هەڵەی توركیا بو لەماوەی رابردودا، ئەمەریكا هێزەكەی لە سوپاكەیدا نیە، بەڵكو هێزەكەی لە بەهای دراوەكەیدایە، بۆیە كاتێك دەبێت بە شەڕی ئابوری  ئەستەمە وڵاتان بتوانن بەرنگاری ئابوری ئەمەریكا ببنەوە، لەكاتی ئێستادا پێویستە هەنگاوی دوەمی توركیا لەم بارەوە خۆی ببینێتەوە لە ئازادكردنی ئەو  زانایەی ناساو  ئەو فەرمانبەرە توركیانەی كە  لە سەفارەتی ئەمەریكا كاریان دەكرد، ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ خواستی ئاسایكردنەوەی بۆ پەیوەندیەكانی نێوانیان، تا وەك رابردو توركیا بتوانێت سود لە ئابورییە بەهێزەكەی ئەمەریكا وەربگرێتەوە، بە پێچەوانەشەوە توركیا زیانی ئابوری زیاتری بەردەكەوێت.

 لەلایەكی دیكەوە پێویستە توركیا لەسەر ئاستی ناوخۆ كار بكات بۆ باشكردنی رەوشی  مافی مرۆڤ و  ئازادی ڕۆژنامەوانی و ئازادی سیاسی و ئازادكردنی چالاكان و سزادراوانی سیاسی وگەراندنەوەی فەرمانبەرانی سزادراو بۆ سەر كارەكانیان، لەگەڵ نزیك نەبونەوەی زیاتری لە ڕوسیا، هەمو ئەمانەش بەمەبەستی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا، چونكە بەشێكی  گرنگی  قەرزی  بانكاكانی توركیا سەرچاوەكەی یەكێتی ئەوروپایە، لەئەنجامی هەنگاو نەنان بەم ئاراستانە، توركیا زیاتر لە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو وڵاتانی نێو هاوپەیمانیەتی (ناتۆ) دوردەكەوێتەوە، سەرئەنجام خراپ بونی ئەم پەیوەندیانە بە زیان بۆ ئابوری توركیا دەشكێتەوە.

 كەواتە لە ئەگەری بەردەوامبونی سیاسەتی  ئێستای  توركیا لەسەر ئاستی ناوخۆ و پەیوەندییە دەرەكیەكانی،  هۆكار دەبن بۆ نەبونی ئاسۆیەكی ڕون بۆ چارەسەری قەیرانی دارایی و كێشە ئابورییەكانی ئەو وڵاتە لەكاتی ئێستادا.