شارپرێس: تایبەت
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
نووسینەكانی "سامۆئیل هنتگتۆن" كە لە ساڵی 2008 كۆچی دوایی كرد ، لە دەوری "پێكدادانی شارستانییەتەكان" و كۆمەڵێك لەو بیرۆچكانە دەخولانەوە كە لە بیرۆكەی دایك ببوونەوە كە "هنتگتۆن" بە بەڵگەنەویستیان دەزانی وەك: گرنگی ڕۆشنبیری لە پێكهێنانی ڕەفتاری سیاسی ، نەبوونی بەهای جیهانی هاوبەش لە نێوان شارستانییە سەرەكییەكانی جیهاندا.
بەڵام ئەو كەلتورەی زانا سیاسییە ئەمریكییەكە بۆی جێهێشتووین ، نەسازاو بوو (كۆك تەبا نەبوو) لەگەڵ زۆرێك لەو گۆڕانكارییانەی لە جیهانی ئەمڕۆدا دەركەوتوون ، لە سەرووی هەمووشیانەوە پاشەكشێی دیموكراسی لە دوای ئەو تەنگژانەی یەخەی دیموكراسییەتی ڕۆژئاوایان گرت و لە پێش هەمووشیانەوە تەنگژە داراییەكانی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ناوچەی یۆرۆ ، وە هەڵكشانی ڕۆڵی جوڵانەوە شەعبەوییەكان لە ئەوروپا كە بوونە هەڕەشە بۆ سیستەمە سیاسیییە رۆژئاواییەكان ، ئەمە سەرباری هەڵكشانی هێزی ژمارەیەك لەو دەوڵەتانەی دژ بە بەها رۆژئاواییەكانن وەك ڕوسیا و چین.
لەگەڵ تێپەربوونی چارەكە سەدەیەك بەسەر تێزەكەی "هنتگتۆن" سەبارەت "پێكدادانی شارستانییەتەكان" ، فرانسیس فۆكۆیاما لە وتارێكیدا بە ناونیشانی "میراتی هنتكتۆن" كە لە بەرواری 27 ی ئۆگۆستۆس 2018 لە گۆڤاری "بەرژەوەندی ئەمریكا"بڵاوكراوەتەوە ، هەوڵ دەدات تیشك بخاتە سەر میراتی ئەو سیاسەتزانە ئەمریكییە ، ئەمەش بە ڕەخنەگرتن لە وتە بنچینەیەكەی ئەو كە ناودارە بە "پێكدادانی شارستانییەتییەكان" و بیرۆكە بنچینەیەكەی سەبارەت بە ڕۆشنبیری و بەها جیهانییەكان.
گرێكوێرەی دیاریكەری ڕۆشنبیری (المحدد الپقافی)
فۆكۆیاما پێی وایە هەڵەیەكی گشتی لە دوا نووسینەكانی هنتگتۆندا هەیە كە به دەوری پرسی ڕۆشنبیریدا دەخوڵێتەوە ، نووسینەكانی هنتگتۆن تەنها تایبەت نەبوون بە پرسی پێكدادانی شارستانییەتەكان ، بەڵكو پرسێكی دیكەی ورژاند كە ئێمە كێین؟ هنتگتۆن پێی وایە ڕەفتاری سیاسی گەل تا ڕادەیەكی زۆر لە ڕێگەی ڕۆشنبیرییەوە دیاری دەكرێت ، ئەو بژاردانەی لەسەر بنەمای ڕۆشنبیریش كۆمەڵگا دیاریان دەكات بە جێگیری دەمێننەوە لە بەرەنگاربوونەوەی تازەگەری كۆمەڵایەتی - ئابورویدا ، بەڵكو بەرژەوەندی خودیش تێدەپەڕێنێت كە ئابوورییە تازەكان پێی ناسراون.
لە دوا پەرتووكیدا "ئێمە كێین؟" هنتگتۆن هۆش و بیری خۆی لەسەر ناسنامەی ئەمریكی" چڕدەكاتەوە ، پێشی وایە سەركەوتنی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەك دەوڵەت بە ڕادەیەكی زۆر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە "ئەنگلۆ-پڕۆتستانت" ەكان لە ئەمریكای باكور نیشتەجێبوون نەك كاسۆلیكە فەڕەنسی یان ئیسپانی یان پورتوگالییەكان ، خۆ ئەگەر "ئەنگلۆ-پڕۆتستانت"لەوێ نیشتەجێ نەبووبان ، ئەوا ئەمریكای ئەمڕۆ وێچووی بەڕازیل و مەكسیك و هەرێمی كیوبك ددەبوو لە كەنەدا.
لە دوای نەمانی دیواری بەرلین شەپۆلی سێیەمی وەرچەرخانە دیموكراسییەكان هەڵكشانی دیموكراسیەتی لیبڕاڵی بەخۆوەبینی كە لەسەر قبوڵكردنی بەرفراوانی بەها ڕۆژئاواییەكان بونیادنراوە؛ بەڵام هنتگتۆن دەمەتەقێی بوو لەسەر گرنگی "دیاریكەری ڕۆشنبیری" وەك بنچینەیەك بۆ وەرچەرخانی دیموكراسی ، ئەو وای دەبینی ئەو شەپۆلە وەرچەرخانە دیموكراسییانە لەسەر قبوڵكردنێكی بەرفراوانی بەها دیموكراسییە جیهانییەكان بەندنەبوون ، بەڵكو لەسەر ئەو ڕاستییە بەندبوون كە كە دیموكراسییە تازەكەی ئەمریكای لاتین و ئەوروپا ، خاوەن باكگراوندێكی ڕۆشنبیری مەسیحی كاسۆلیكی بوون. لە دیدی "هنتگتۆن"یشەوە ئەوەی گۆرانی بەسەردا هاتووە بونی جۆرێك لە ئاشتبوونەوەیە لە نێوان كڵێسای كاسۆلیكی و دیموكراسییەتی تازە ، ئەمەش دواتر ڕێگەی بە دەوڵەتانێكی وەك مەجەڕ و پۆڵەندا تا دەگاتە ئەرجەنتین و بەڕازیل دا ، كە دیموكراسییەت وەك ڕوخسارێك لە ڕوخسارەكانی فەرمانڕەوایی قبوڵ بكەن.
فۆكۆیاما پێی وایە "هنتگتۆن"هەقیەتی كە جەخت لەسەر گرنگی ڕۆشنبیری دەكاتەوە ، چونكە ڕۆشنبیری هاوبەش بنچینەی بوونی ئاستێكی بەرزی متمانەی كۆمەڵایەتییە لە چەند ووڵاتێكی دیاریكراودا؛ بەرادەیەكی گەورەش پشكداری كردووە لە سەركەوتنی ئابووریدا؛ كەچی لە دوای بڵاوبوونەوەی پەرتووكی "ئێمە كێین؟" هنتگتۆن بە ڕەگەزپەرستی دژ بە كۆچبەران تۆمەتبار كرا.
هەر لەم جوغزەشدا ، فۆكۆیاما بەو "دەرئەنجامەی هنتگتۆن" ڕازییە كە پەیوەستە بە پشكداری نیشتەجێبوونی "ئەنگلۆ- پڕۆتستانت" ەكانەوە لە سەركەووتنەكانی ئەمریكای باكور بە هۆی ئەو بەها ڕۆشنبیرییانەی هەڵگری بوون نەك بە هۆی نەژادییانەوە ، وەك ئاكاری كاری پرۆتستانتی ، باوەڕبوون بە تاكگەرایی ، متمانە نەكردن بە دەسەڵاتی دەوڵەتی مەركەزی ، بەهای دیكەش.
لە سەرێكی دیكەشەوە ، فۆكۆیاما پێی وایە جەختكردنەی فراوان لەوەی ڕۆشنبیری دیاریكەری ڕەفتاری سیاسییە چەند ئاستەنگێكی دێنەبەردەم. هەرچەندە هنتگتۆن دەمەتەقێی ئەوە دەكات كە ڕەگی ڕۆشنبیری لە ناو ئایندایە ، بالاییە (انتما‌و) ئاینییە جۆراوجۆرەكانیش نەك ناسنامە دیاریكەرەكان (الهویات المحددە) سیستەمی جیهان لە ئایندەدا پێك دینێت؛ كەچی هێشتا ئەو تێزە بێ گرفت نییە ، هەتا لەژێر سایەی هەڵكشانی ڕۆڵی ئاینیش لە سیاسەتی نێودەوڵەتی هاوچەرخ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بگرە لە هند و ئەمریكای لاتین و وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاش كە كۆنەپارێزە ئاینییەكان ڕۆڵێكی سیاسی گەشەسەندوویان تێدا گێڕا ئاستەنگ و بەربەستی لەبەردەمن.
فۆكۆیاما پێی وایە ئاین تاكە هۆكاری بنچینەیی نییە لە پێكهێنانی ناسنامە لە جیهانی هاوچەرخدا ، بگرە چەندەها هۆكاری دیكە هەن كە هاریكاری لەم پرسەدا دەكەن. بۆ نموونه ، تازەگەری لە بواری كۆمەڵایەتی ئابووری بووە هۆی سەرهەڵدانی بزاوتێكی جیهانی ئافرەتان بۆ بەدەستهێنانی مافە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی ژنان. ئەو بزاوتە هێزدارە ، نەك هەر لە ئەوروپا و ئەمریكای باكور ، بەڵكو لە دەوڵەتە كۆنەپارێزەكانیش جێگیرانە ڕەگی داكوتاوە. ئەو بزاوتە دەشبێتە قورسایەكی هاوسەنگكەری گرنگ بۆ ئیسلامییە كۆنەپارێزەكانی ئێرانیش. كەڵكەڵە و هەستی نەتەوایەتیش دووبارە سەریان هەڵدایەوە بە تایبەتیش لە دەوڵەتەكانی وەك یابان و چین ، هەرچەندەش ئەم دوو دەوڵەتە بالاییان (انتما‌و) بۆ شارستانیەتی كۆنفۆشیۆسیە.
فۆكۆیاما دەڵێت ئەگەر ئاین هۆكاری بنچینەیی جوڵێنەری بزووتنەوە شەعبەوییە تازەكانی ئەوروپا و ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش بێت ، كەچی هێشتا تاكە هۆكار نییە ، چونكە هۆكاری دیكەش هەن كە لەو پرسەدا ڕۆڵ دەگێڕن ، وەك: كەڵكەڵەی نەتەوەییە كۆنەكە ، نەژاد ، نایەكسانی ئابووری ، یادەوەری مێژوویی هاوبەش.
ناسنامە نەك ڕۆشنبیری
لە دیدی"فۆكۆیاما"وە چەمكی ناسنامە چەمكێكی فراوانە و نەرمونیانییەكی زۆری تێدایە ، بەشێوەیەك دەكرێت لە ڕێگەیەوە لە سیاسەتە مۆدێرنەكان تێبگەین لە بری پشت بەستن بە ڕۆشنبیری یان ئەو شارستانییەتانەی لەسەر ئاین دامەزراون. چەمكی ناسنامەش لەسەر داننان بە شكۆمەندی نەژادی ، ئاینی ، نەتەوە یان تەنانەت داننانیش بە خەسڵەتە تاكگەراییەكان تاكێكی دیاریكراوەوە بەندە.
هەر لەو بارەشەوە "فۆكۆیاما" نەتەوایەتی و ئیسلامگەرایی بە ڕواڵەتێكی دیكەی جیاوازی ناسنامە لە قەڵەم دەدات. دانپێدانەنان و ڕەتكردنەوەی نەتەوەی سڕبیا لە ئیمپڕاتۆڕیەتی "نەمسا - مەجەڕ" دا لە ساڵی 1914 ، پاڵی بە "گاڤریڵۆ پرنسپ" وە نا كە "فرانز فیردیناند"ی ئیمپڕاتۆڕ تیرۆر بكات ، دەشڵێت ناسنامە بۆتە دیاریكەری زۆرێك لە دیاردەكانی جیهانی مۆدیرن ، توندڕەووی ئاینیش _ وەك نموونە- پاڵنەرەكەی لە خودی خۆیدا باوەڕی ئاینی نییە. زۆرێك لە گەنجە ئەوروپییە موسولمانەكان كە ووڵاتەكانی خۆیان جێهێشت لە پێناو چوونە ڕیزەكانی ڕێكخراوی داعشی تیرۆرست لە سووریا ، لە نێوان دوو ڕۆشنبیریدا قەتیس مابوون؛ ڕۆشنبیرییە باوەكە كە سەرچاوەكەی بەپیرۆزگرتنی باوانە ، وە عەلمانییەتی ڕۆژئاوا كە لەژێر سایەیدا نەشونمایان كردووە. بێگومان ئەو تێكەڵاوییە كاریگەری هەبووە لەسەر دیدی موسوڵمانێكی توندڕەوو سەبارەت بە خودی خۆی و كۆمەڵگای دەوروبەری.
بۆیە ئاین لەو جوغزەدا ئامرازێكی سوودبەخش بووە بۆ سیاسییەكان بۆ كۆكردنەوەی پشتیوانی سیاسی ، لە سەدەی نۆزدەیەم لە ئەوروپادا ئەمە ڕوویدا كاتێك سیاسییە ئەوروپییەكان هەستی ناسنامەی نیشتمانیان قۆزتەوە بۆ پەیداكردنی پشتیوانی و سازدان و جۆشدانی شوێنكەوتووەكانیان.
بەگوێرەی ئەو وەسفكردنەش ، فۆكۆیا پێی وایە ناسنامە بە بەراورد بە دیاریكەری ڕۆشنبیری كە لەسەر ئاین بەندە ، بە ئەندازەیەكی گەورەتر سازاوە لەگەڵ ڕاستییەكانی جیهانی ئەمڕۆدا. جا لە كاتێكدا هنتگتۆن پێی وایە كە شارستانییەتییەكان لە دەرئەنجامی چوونەپاڵیەكێكی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی ڕۆشنبیرییەكی گۆشكراو بە نەتەوایەتی تۆكمەتربوون ، بەڵام تێبینی ئەوە دەكرێت كە كۆمەڵگاكان لە ئێستادا دابەش بوون بۆ چەند كۆمەڵە ناسنامەیەكی لقەكی بچوكتر ، ئەمەش لە جوڵانەوە نەتەوایەتییە شەعبەوییە تازەكاندا بەرجەستە دەبێت لە هەر یەك لە ڕوسیا ، پۆڵەندا ، مەجەڕ و چەند بەشێكی ئەوروپاش ، چونكە بەرژەوەندییە نەتەوایەتییەكانیان هەمیشە لە ململانێدان ، ڕیگە لە هەر هەوڵێكیش دەگرن كە جۆرێك لە هاریكاری لە نێوانیاندا بێنێتەكایەوە.
گرنگترین نموونەش كە ڕوونی دەكاتەوە ناسنامە نامانگەیەنێتە هاریكاری شارستانی ، بەڵكو دەبێتە هۆی دابەشبوون و درز و كەلێنی بێكۆتا ، دۆخی ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە. ڕەگداكوتانی سیاسەتی ناسنامەسازیش لە دەرئەنجامی دەركەووتنی بزووتنەوە كۆمەلایەتییەكان بوو لە شەستەكاندا ، ئەمەش كاتێك هەر یەك لە ئەمریكییە بە نەژاد ئەفریقییەكان ، ژنان ، خەڵكانی پەیوەندیدار ، ئەمریكییە ڕەسەنەكان ، هەستیان بەوە كرد كە بە رێباز و شێوازی جیاواز تووشی جیاكاری و پەراوێزخستن بوونەتەوه. سەرهەڵدانی ڕەووتی چەپڕەووەكانیش لە ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەوروپادا لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا لە پێناو دەستەبەركردنی هاریكاری نێوان ئەندامەكانی چینی كاركەر ، بووە هۆی ئەوەی چەند ناسنامەیەكی تازە لە ئامێز بگرن ، ئەمەش جۆریك لە شەرعیەتی بەخشییە بوونی ناسنامەیەكی تازە بۆ ڕاستڕەووەكان. جا لە كاتێكدا ووتارەكەی تڕەمپی سەرۆكی ئەمریكا ڕێزی لە ڕەنگدانەوەكانی ناسنامە نەگرت كە گووتاری سیاسی هاوچەرخی ئەمریكای پێ جیادەكرێتەوە ، كەچی لەو‌سەرەوە هاندەرێك بو بۆ هەڵكشانی ڕەووتە ڕاستڕەووكان و ڕەووتە نەتەوایەتییەكەی سپی پێستەكان.
لەسەر ئەم بنەمایە ، ناسنامە بە پێچەوانەی ڕۆشنبیرییەوە باشترین ئامرازی وەسفكردنی سیاسەتە لە جیهانی ئەمڕۆدا ، چونكە لەسەر بنچینەیەكی كۆمەڵایەتی بونیاد نراووە ، چەمكێكە كە یارای (قابل) گفتگۆكردن و ڕەخنەلێگرتنی هەیە ، ئەمەش بەپێچەوانەی چەمكی ڕۆشنبیری لای هنتگتۆن كە چەمكێكی جێگیرە و یارای (غیر قابل) گۆڕانكاری تێداكردن نییە ، چونكە ناسنامە لە ڕەگێكی بایەلۆژی یان كۆن و دێرینەوە چەكەرەی نەكردووه. نەتەوایەتیش بەواتا هاوچەرخەكەی ئێستا لە ئەوروپای پێش شۆڕشی فەڕەنسی بوونی نەبوو ، سەرچاوە باوەڕییەكانی هەر یەك لە "بن لادن" و " ئەبوبەكری بەغدادیگ یش ، لەگەڵ هیچكام لە قوتابخانە فقهیە باوە گەورەكاندا ناسازێت. ناسنامە هاوچەرخەكانیش كە لەسەر ئاین یان نەتەوە بەندن ، لە پێناو چەند مەبەستێكی دیاریكراودا دەركەوتوون ، لە ئەنجامی كۆششی سیاسیشەوە دەكرێت شوێنی ناسنامەی دیكە بگرنەوە.
فۆكۆیاما دەگاتە ئەو پوختەیەی كە بیردۆزەكەی "هنتگتۆن"لەگەڵ داكەوت (واقع) ی ئێستادا ناگونجێت ، دیموكراسییە ڕۆژئاواییەكان لە دۆخی شەڕێكی ناوخۆیدان لەسەر ناسنامە نیشتمانییەكان ، بۆیە ڕۆژئاوای ئێستا لە جاران جیاوازترە. هێزەكانی دژ بە ڕۆژئاوای وەك ڕوسیا و چین خاوەن دەوڵەتی بەهێزن ، بەڵام قەوارەی سنوربڕ نین كە لەسەر بەهای ڕۆشنبیری هاوبەش دامەزرابن
بەهای جیهانییەكان
هنتگتۆن لە نووسینەكانیدا پرسی "بەها جیهانییەكان" ی لە هەموو شتێكی دیكە زیاتر ورژاندووە. ئەو باوەڕی بە بونی ئەو بەهایانە نییە ، چونكە شارستانییەتە گەوەرەكانی جیهان لەسەر كۆمەڵە بەهایەكی دیاریكراو بونیادنراون كە ڕەگ و ڕیشەیان لە قوڵایی مێژووی ڕابردووی ئاڵۆزدایە ، لە كۆتایشدا ئەو شارستانییەتانە كۆمەڵە بەهایەكی نایەكسانیان هێناوەتە بەرهەم. ئەو پێی وایە دیموكراسیەتی لیبڕاڵی لەسەر بەهای جیهانی بونیاد نەنراوە ، بەڵكو لە دەرئەنجامی شارەزایی و ئەزموونی مەسیحیەتی ڕۆژئاوا هاتۆتەكایەوه. بڵاوبوونەوەشی لە شوێنەكانی دیكەی وەك یابان و كۆریای باشوور تەنها و تەنها بە هۆی هێزی سیاسی و سەربازی و ئابووری ئەمریكاوە بوو ، لەمەشەوە ئەگەر ئەو هێزە وەك هێزە مێژوویەكانی دیكە بپوكێتەوە ، باق و بریقی بیرۆكە دیموكراسییەكانیشی لەگەڵ دەپوكێتەوە.
فۆكۆیاما ئەو تێزەی پێشتر بە مەترسیدار دەزانێت ، چونكە دەكرێت لە رێگەی پڕۆسەیەكی شیكردنەوەی مێژوویی دوور و قوڵدا ، پشت بە بوونی كۆمەڵە بەهایەكی جیهانی دیاریكراو ببەسترێت ، لەبەر ئەوەی گوازتنەوەی كۆمەڵگاكان لە قۆناغە بەراییەكانەوە بۆ شێوە ڕیكخستنە ئاڵۆزەكان لەسەر شكڵ و شێوەی كۆمەڵگا پیشەسازییە شارستانییەتەكان گەورەكان ، لە هەموو لایەكی جیهاندا و لە ژێر كاریگەری هەلومەرجێكی جوگرافی و ئاووهەوایی و رۆشنبیری جیاوازدا ڕوویداوه. بۆ نموونە كۆمەڵگا بەراییە بێ سەرەوبەرە خاوەن شكل و شێوەی ڕیكخستنی كۆمەڵایەتی لە زۆر شوێنی دیكەی جیاوازی وەك چین و و هند و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و و هۆزە جێرمانییەكان – كە دەستیان بەسەر ئیمپراتۆڕیەتی ڕۆمادا گرت – دەركەوتوون. دواتر و لەزۆر شوێنی جیهاندا كۆمەڵە دامەزراوەیەك شوێنی گرتنەوە كە دەوڵەت دایمەزراندن ، ئەو كۆمەڵگایانە لە پێناو مانەوەی ئابووری خۆیاندا بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ ، هەوڵیاندا بەرگری لە مڵكداری بكەن. ئەو نوێبوونەوەی لەو كۆمەڵگایانەشدا هاتەكایەوە پڕۆسەیەكی یەكانگیرە و ناتوانرێت تەنها لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە لە هەندێك لایەنەوە دیاری بكرێت. لەمەشەوە بوونی چەند شێوە و شكڵی ڕێكخستنی جیهانیمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە بەدەنگ پێداویستییە وەزیفییەكانی سەرجەم كۆمەڵگاكانەوە چووە بۆ گەیشتن بە پڕۆسەی پێشكەوتن.
بۆیە ئەو باوەڕەی پێی وایە پڕۆسەی نوێبوونەوە سەركەووتوو نابێت تەنها مەگەر لەسەر بەهای ڕۆژئاوایی دابمەزرێت ، بەهۆی پێشكەوتنەكانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیاوە بەتاڵ دەبێتەوە ، ڕەنگە ئەو پێشكەوتنە لە شوێنی دیكەی جیهانیشدا سەرهەڵبدات. بۆیە هەمیشە هنتگتۆن لەسەر هەق نەبووە لەو تێزە هزرییانەی پێشكەشی كردوون ، چونكە لەگەڵ واقعی ژیانی ڕۆژانەی ئێستاماندا ناگونجێن.
