شارپرێس: لوقمان حاجی قادر
لەساڵوەگەڕی ڕۆژی جیهانی خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكاندا ڕاپۆرتی نێودەوڵەتی سەبارەت بەخاوەن پێداویستییە تایبەتەكان باس لەكێشەی ئەو چینەی كۆمەڵگا دەكات.

ئەو ڕاپۆرتە یەكەم دەستاوێژە لە بەرگێكی جیهان گشتگیردا سەبارەت بە خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان و پێداویستی و ئەو  بەربەستانەی ڕووبەڕوویان دەبێتەوە لە بەشداریكردنێكی  بەسبوو لە ژیانی ڕۆژانەی كۆمەڵگاكانیاندا. ئامانجی ئەم ڕاپۆرتەش پاڵپشتیكردنی جێبەجێكردنی بەڵگەنامەی مافەكانی كەسانی خاوەن پێداویستی تایبەتە ( CRPD).  

ئەو ڕاپۆرتە كە ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی ( WHO)  و بانكی نێودەوڵەتی بڵاویانكردۆتەوە ، كار لەسەر ئەوە دەكات باشترین داتای زانستی بەردەست سەبارەت بە خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان كۆبكاتەوە.

ڕاپۆرتەكە‌ زۆر پەیوەستە بە بوارەكانی تەندروستی گشتی و مافەكانی مرۆڤ و بەشداری تەواوی كەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت و دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی تایبەت بەو توێژە ، هەروەها خاوەن بەرژەوەندی و كەسانی دیكەی پەیوەندیداریش تیایدا بەشدارن.

چەند زانیارییەكی گرنگ 
•زیاتر لە ملیارێك كەس لە جیهاندا بەشێوەیەك لە شێوەكان خاوەن پێداویستی تایبەتن كە لە 15% ی دانیشتوانی جیهان پێكدێنن. 110-190 ملیۆن كەسیشیان لە كاركردندا ئاستەنگی گەورەیان دێتەبەردەم.

•خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان ئەگەر بەراورد بكرێن بە كەسانی ساغ و سەلیم ، لە كەسانی دیكە زیاتر ڕووبەڕووی دانەمەزراندن دەبنەوە. لە دەوڵەتانی ڕێكخراوی هاریكاری ئابووری و پەرەپێداندا تێكڕای خستنەسەركاری كەسانی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان كە(44%) ە ،  كەمێك لە  نیوەی تێكڕای كەسانی ناپەككەوتە كە لە (75%) زیاترە.

•بە زۆری خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان چاودێری پێویستی تەندروستییان دەستناكەوێت. بە بەراورد بە سێیەكی كەسانی ساغ و سەلیم ، نیوەیان ناتوانن خەرجی چاودێری تەندروستی دابین بكەن.  ئەو توێژە شیمانەی بێبەشبوونیان لە پێشكەشكردنی چاودێرییەكی  تەندروستی باش زۆر زیاترە لە كەسانی ناپەككەوتە و چوارئەوەندەی ئەوانیش تووشی مامەڵە لەگەڵكردنی خراپ دەبنەوە.

•منداڵانی ئەو توێژە شیمانەی نەچوونە قوتابخانەیان زیاترە لە منداڵانی ئاسایی. لە هەموو ژینگە جۆراوجۆرەكان و لەسەرجەم تەمەنەكانیشدا ئەو توێژە كەمكورتی و كەلێنی فێركاری گەورەیان هەیە ، بەڵام لە دەوڵەتە زۆر هەژارەكان كەموكورتییەكانیان زیاترن. تا لەو دەوڵەتانەش كە منداڵە ئاساییەكان هەموویان دەچنە قوتابخانە ،  هەموو منداڵە خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان ئەوەیان بۆ مەیسەر نابێت. بۆ نموونە لە پۆلیڤیا نزیكەی 98%ی منداڵانی ئاسایی دەچنە قوتابخانە ، بەلام كەمتر لە 40%ی منداڵانی خاوەن پێداویستی تایبەت دەچنە بەرخوێندن.  لە ئەندونوسیا لە 80% ی  منداڵانی ئاسایی دەچنە بەرخوێندن ، كەچی 25% ی منداڵانی خاوەن پێویستی تایبەت دەچنە قوتابخانە.

•ئەم توێژە زیاتر پشت بەكەسانی دیكە دەبەستن و بەشدارییان كەمە لە كۆمەڵگاكانی خۆیاندا. تا له دەوڵەتە داهات بەرزەكانیش ڕێژەی 20-40% ی منداڵانی خاوەن پێداویستی تایبەت پێویستیان بە یارمەتییە بۆ بەشداریكردن لە چالاكی ڕۆژانەدا.  لە ئەمریكا 70%  پێگەیشتووەكانی ئەو توێژە ‌پشت بە خێزان و هاوڕێكانیان دەبەستن بۆ بەشداریكردن لە چالاكییەكانی ڕۆژانە.

پەیامە سەرەكییەكان
•ڕێژەی خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكات  لە بەرزبوونەوە و زیادبووندایە ، ئەمەش بە هۆی بەرزبوونەوەی تەمەنی مرۆڤ ، زیادكردنی نەخۆشییە درێژخایەنەكان ، ڕووداووەكانی هاتووچۆ ، توندوتیژی ، كارەساتە سرووشتییەكان ، زیاتریش ژنان و منداڵان و بە تەمەنەكان بەرەووڕووی ئەم مەترسییە‌ دەبنەوە. 

•خاوەن پێداوویستی تایبەت جۆراوجۆرن ، تەنها ئەوانەش ناگرێتەوە كورسی جوڵاو بەكاردێنن. 

•كەسانی خاوەن پێداوویستی تایبەت تووشی بەربەست دەبن لە گەیشتن بە خزمەتگوزارییەكانی وەك (تەندروستی، فێركاری ، خستنەسەركار ، گەیاندن و پەیوەندییەكان ، هی دیكەش..هتد).

•زۆریك لەو بەربەستانەی ئەوان تووشی دەبن دەكرێت خۆیان لێ لادەین و دشەكرێت بەسەر كەموكورتییەكانیاندا زاڵبین. 

راسپاردەكان 
1-تواناپێدانی ئەو توێژە لە گەیشتن بە هەموو سیستەم و خزمەتگوزارییە باوەكان.
2-وەبەرهێنان لە پرۆگرام و خزمەتگوزارییەكانی تایبەت بە كەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت.
3-وەئەستۆگرتنی ستراتیژێكی نەتەوەیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی دیاردەی خاوەن پێداویستی تایبەت و بوونی پلانێكی كار لەوبارەوە.
4-بەشداریپێكردنیان لە چالاكییەكان.
5-باشتركردنی توانستی مرۆییان.
6-دابینكردنی پارەداركردنێكی بەسبوو بۆ بوارەكانی خزمەت بەو توێژە.
7-زیادكردنی هۆشیاری گشتی و ئاشنابوون بە كاروباری خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان.
8-باشتر دابینكردنی داتاكانی پەیوەست بەو توێژە و چاككردنی جۆرەی داتاكان.
9-پشتیوانی و پاڵپشتیكردنی تویژینەوەكانی تایبەت به دیاردەی خاوەن پێداویستی تایبەت .

ڕوماڵی ڕۆژنامەگەری
ڕاپۆرتی نێودەوڵەتی تایبەت بە خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان لە 9 ی یۆنیۆی 2011 لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە نیویۆرك ، ڕوماڵێكی بەرفراوانی ڕۆژنامەوانی بۆكرا ، زۆرینەی دەلاقە میدییاكانی وەك ( The Guardian ، Washington Post ، The Globe and Mail ،Sydney   Morning Herald ،  Le Nouvel Observateur ،La Nacion  ،The Hindu  ،Gazeta  ، El Pais ) ئامادەی ڕوماڵەكەبوون ،  زۆر لە كەناڵە ئاسمانییەكانی وەك (  CNN  ،BBC Radio  ،Al Jazeera English  ،Fox News  ،Associated Press  ، France-Press  ،Deutsche Presse  Agentur  ، The Canadian Press ،Panapress  ) گرنگیان بەو بابەتەدا.

چاودێری 
ئەو پێشدەستییە جیهانییە و پێشدەستییە نیشتمانییەكانی دیكەش لە زۆر لە ووڵاتانی وەك ( ئەرجەنتین ، ئوستوڕالیا ، نەمسا ، بەڕازیل ، كەنەدا ، شیللی ، چین ، ئێرلەندا ، فنلەندا ، ئەڵمانیا ، غانا ، هۆڵەندا ، میانمار ، فلپین ، سلۆڤاكیا ، سریلانكا ، تۆگۆ ، توركیا ، توركمانستان ، ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپاش ) وە دەستخۆشی لێكرا. پرۆسەی پێشدەستییە نیشتمانییەكان  و گفتوگۆ سیاسییەكانیش ئامانجیان یارمەتیدانی دەوڵەتانە بۆ سوود وەرگرتن لەو ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییە سەبارەت بە خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان ، ئەمەش وەك ئامرازێك بۆ پاڵپشتیكردنی سیاسەتە ناوخۆییەكانیان ،  هەروەها پشتیوانیكردنی كۆمەككردن و پەرەپێدانی نێودەوڵەتی. ئێستا زۆرێك لە ووڵاتان خاوەن پلانی نیشتمانین سەبارەت بە خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان ، بەشێوەیەك كە یەكانگیرە لەگەڵ ڕاسپاردەكانی ڕاپۆرتەكەدا ، یان كار دەكات بۆ جێبەجێكردنی بەڵگەنامەی مافی كەسانی خاوەن پێداوویستی تایبەت. 

جێبەجێكردنی ڕاسپاردەكانی ئەو ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییە سەبارەت بە خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكان پێویستی بە وابەستەییەكی بەهێزی كۆمەڵێكی بەرفراوانی خاوەن بەرژەوەندییەكان هەیه. ‌ لە كاتێكدا وا چاوەڕوان دەكرێت حكومەتە نیشتمانییەكان ڕۆڵێكی دیاری تێدا ببینن، لەولاوە كەسانی دیكەش هەن كە ڕۆڵیان زۆر گرنگ و بایەخدارە و دەتوان پشكدارییەكی كاریگەریان هەبێت.
 
ڕاپۆرتەكە ڕاسپاردەی داكەوتی سەبارەت بە ئەو شێواز و ڕێبازە پێشكەش كردووە كە دەكرێت لە ڕێگەیانەوە ئاژانسەكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان  ، دامەزراوە تایبەتمەندەكانی خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكان ، پێشكەشكەرانی خزمەتگوزارییەكان ، دامەزراوە ئەكادیمییەكان ، كەرتی تایبەت ، كۆمەڵگاكان ، خودی خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكان و خێزانەكانیان ، یارمەتیدەربن بۆ بەرجەستەكردنی ئەو ڕاپۆرتە بە هەنگاوی كردەیی هەستپێكراو. ڕێكخراوی تەندروستی جیهانیش لە هەوڵی دابینكردنی ئامرازەكانی پاڵپشتیكردنی ئەو ڕاپۆرتەدایە ‌ وەك ڕوونكراوانامەكان‌ (استبیان) ی تایبەت بە ‌ خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان ، ڕێنماییەكانی تایبەت بە دووبارە ئامادەكردنە‌وە و ڕاهێنانی كەسانی ئەو توێژە بۆ  دووبارە هێنانەوەیان بۆ ناو كۆمەڵگا بە مەبەستی پێشكەشكردنی زۆرترین یارمەتی و هاوكاری سەبارەت بە كاروباری خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكان بەو دەوڵەتانەی ئەو پرسە جێگەی بایەخ و گرنگیپێدانیانە‌.

دۆخی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان لە عێراق 
ژمارەی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان لە عێراقدا دەگاتە 1.5 ملیۆن كەس. ئەمانەش بە هۆكاری جۆراوجۆر  تووشی ئەو دۆخە بوون وەك ( داگیركاری ئەمریكا ، توندوتیژییە نەبڕاوەكانی ناوخۆی عێراق ) كە زۆرینەیان لە توێژی گەنجان و منداڵانن .

لە عێراقدا نەخۆشخانەی پێوویست نین بۆ چارەسەر و گرنگیدان بەو توێژە ، ئەمە سەرباری ئەوەی حكومەت موچەیەكی مانگانەی شیاوی بۆ باربۆكردنیان دابینەكردووە هەر وەك لە زۆر لە دەوڵەتاندا هەیە. لە هەمووشیان ئازاربەخشتر ئەو كچانەن كە بە هۆی تەقینەوە و كردە سەربازییەكانەوە لە ماوەی دوای داگیركاری ئەمریكا دەست و قاچیان لەدەستداوە. 

سهاد عەلی تەمەن 22 ساڵ كە خاوەن پێداویستی تایبەتە دەڵێت لە تەمنی 9 ساڵی لە ئەنجامی شەڕەتەقەی ناو شاری دیالە لە ساڵی 2004 بەركەوتم و بوومە خاوەن پێداوویستی تایبەت ، 9 نەشتەرگەریم بۆ كران و هیشتاش پێویستیم بە نەشتەرگەری دیكە هەیە. حكومەتیش جگە لە 3 ملیۆن دینار هیچ هاوكارییەكی دیكەی  نەكردووم كە تەنها بایی یەك نەشتەرگەرییە ،  ماوەی 10 ساڵیشە هاتووچۆی دامودەزگا پەیوەندیدارەكان دەكەم.  

مەنال عەباس كە چالاكوانێكی بورای مافەكانی مرۆڤە دەڵێت (( زۆرینەی خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكان ئازاردەكێشن بەدەست كەمی پاڵپشتی  و نەبونی پرۆگرامی تایبەت بە دووبارە گێرانەوەیان بۆ ناو كۆمەڵگا لە  بونیادنانەوەی پەیكەری دەروونییان ، سەرباری بێبەشی زۆربەیان لە خوێندن چ لەسەر ئاستی بەرز یاخود قۆناغەكانی سەرەتایی ، لەمەشەوە بێبەش دەبن لە دامەزراندن و خستنەسەركار ، ئەوان گرفتی ئابووری گەورەیان هەیە ، چونكە  زۆرینەیان بەهۆی هەژارییەوە ناتوانن چارەسەری پێویست وەرگرن ، خوێندنیشیان پێناكرێت و بێبەشیشن لە پڕۆژەكانی تایبەت بە خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكان ، بەمەش‌ دەبنە قوربانی فەرامۆشكردنی حكومەت و پاڵپشتی نێودەوڵەتی و كۆمەڵگایی. لەمەشەوە تووشی چەندە گرفت و هێدمەی دەروونی دەبن وەك لاتەریكی و دوورەپەرێزی و كپی ‌ و گۆشەگیری )).

وەزارەتی پلاندانانی عێراقیش لە بەیاننامەیەكیدا جەخت دەكاتەوە كە بەدەر لە پارێزگاكانی  (نەینەوا ، ئەنبار ، هەرێمی كوردستان)  ملیۆنێك و 375 هەزار كەسانی خاوەن پێداوویستی تایبەت لە عێراقدا هەن. وەزارەتی ناوبراویش تەنها 35 دامەزراوەی دووبارە ئامادەكردنەوەی ئەو توێژەی هەیە بۆ گێرانەوەیان بۆ ناو كۆمەڵگا. 

نێردەی تایبەتی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بۆ یارمەتیدانی عێراق (یۆنامی) لە سەرەتای ساڵی 2017 دڵنیایی ئەوەی داوە كە كەسانی خاوەن پێداوویستی تایبەت لە عێراق هیشتا بە هۆی ململانێ و دۆخی نائاسایی ووڵات تووشی زەرەر و زیان دەبنەوە ، پێشی وایە حكومەت وابەستەیە بە دابینكردنی هەلی بەشداریپێكردنیان لە هەموو كایەكانی ژیاندا بە یەكسانی لەگەڵ ئەوانی دیكە.

ژمارەی كەسانی خاوەن پێداوویستی تایبەت لە عێراق لە زیادبووندایە بە هۆی ئەو شەڕو جەنگە بەردەوامانەی نابڕێنەوە. مین و توندوتیژی و كردە سەربازییەكان و تەقەمەنی پاشماوەی جەنگەكان پشكدارن لە زیادبوونی ژمارەی توێژی ناوبراو. 

ئامارە نافەرمییەكانیش ژمارەی كەسانی خاوەن پێداوویستی تایبەت لە عێراق بە 10-12% دەخەمڵێنن كە زیاترە لە 3 ملیۆن كەس بە منداڵ و ژنانیشەوە.

یاسایی چاودێری كەسانی خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكانی عێراق ژمارە 38 ی ساڵی 2013  گرنگییەكی تایبەتی بە‌و توێژە داووە بەوەی وەك كارمەند لە كاروباری بەرێوەبردنی كارگیری  بەشداریان پێ بكرێت و بخرێنەسەر كار لەو دەستەیەی كە بۆ ئەم مەبەستە پێكهێنراووە هەر وەك وەزارەتی ناوبراو دەڵێت. بە پێی یاساكەش دەبێت خاوەن پیداوویستییە تایبەتەكان لە 5% لە كەرتی گشتی و 3% لە كەرتی تایبەت بخرێنەسەركار.

دۆخی خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكان لە هەرێمی كوردستان 
بارودۆخی ئەو توێژە لە هەرێمی كوردستان لە ناوچەكانی دیكەی عێراق باشتر نییە ، بە تایبەتیش لەم چەند ساڵەی دوایدا كە حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی فەرمانبەرانی پاشەكەوت كرد و لەمەشیاندا كەمئەندامان زیانی زۆریان بەركەوت  و ئیستاشی لەگەڵدا بێت لە دۆخێكی ناهەمواردا دەژین.

بە پێی گووتەكانی وەزیری كار و كاروباری كۆمەڵایەتی  محەمەد هاودیانی لیستی ناوی خاوەن پێویستییە تایبەتەكان لە دوای دووبارە ئەنجامدانەوەی پشكنینی پزیشكی لە  122 هەزار كەسەوە كەمبۆتەوە بۆ 80 هەزار كەس.

سەندیكا و یەكیەتییەكانی تایبەت بە خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكانیش داوای جێبەجیكردنی یاسای ژمارە 22 ی ساڵی 2011 ی پەرلەمانی كوردستان دەكەن كە زۆر ماف و زێدەمافیان پێدەبەخشێت.

كۆمەڵەی ڕوناهیش نابینایانیش یاساكە بە باش دەزانی و پێی وایە مافی كەمئەندامان دەستەبەر دەكات ئەگەر وەك خۆی جیبەجێ بكرێت. 

زەكیە صاڵحی ئەندامی پەرلەمانی عێراقیش پێی وابوو چەند ئاستەنگێك ڕێگری لە جیبەجیكردنی یاساكە دەكەن بەوەی حكومەت بودجەیەكی تایبەتی بۆ تەرخان نەكردووە ، جێبەجێكردنی یاساكەش پێوویستی بە كڕینی ئامێری تایبەتی وەك سۆنەر و ئامێری دیكەش هەیە بۆ پێشكەشكردنی چاودێرییەكی تەندروستی باش بەو توێژەی كۆمەڵگا.

بەرێوەبەری ڕێكخراوی نوزین بۆ بەدیموكراسیكردنی كۆمەڵگا دەڵێت ڕێژەی خاوەن پێداوویستییە تایبەتەكان لە هەرێمی كوردستان لە 10%  و ئەوەش ڕێژەیەكی گەورەیە . ووتیشی ئەو توێژە هەر تەنها پێوویستیان بە مووچە نییە بەڵكو دووبارە  ئامادەكردنەوە و هاتنەوە ناو كۆمەڵگایان پێوویستە.