پارتەكان وەك شەڕی كۆتایی سەیری هەڵبژاردنی توركیا دەكەن

جیهان

06/12/2018‌ 1168 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: لوقمان حاجی قادر
هەرچەندە هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی توركیا 4 مانگی ماوە، بەڵام ڕەشەبای وەرزی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن بەسەر دیمەنە سیاسییەكەی توركیادا  هەڵیكردووە، ئەمەش دوای ئەوەی پارتەكان لەپێكهێنانی هاوپەیمانییەكانی هەڵبژاردن بوونەوەو پاڵێوراوانی خۆیان لەسەر ئاستی هەموو وڵات بۆ سەرۆكایەتی شارەوانییەكان دیاریكردن.

دوای سێ گەڕی هەڵبژاردنەكان‌و ڕاپرسییەكی یەكلاییكەرەوە، كە‌ گۆڕینی سرووشتی سیستەمی حوكمڕانی توركیای لێكەوتەوە، بەرهەڵستكارانی رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری توركیا، كە ساڵانێكە دژ بە فەرمانرەواییە ستەمكارییەكەی كۆشش دەكەن ، وا تەماشای هەڵبژاردنە ناوخۆییەكان دەكەن جەنگی كۆتاییە. 

بۆ ئەوان هەڵبژاردنی 31 ی مارسی 2019 تاكە دەرەچەی كۆتایی توركیایە پێش ئەوەی ئەنقەرە بكەوێتە تونێڵە تاریكەكەوە كە هیچ هیوا و ئومێدێكی بە دیموكراسی تێدا بەدیناكرێت ، بە تایبەتیش كە هیچ هەڵبژاردنێكی دیكە تاوەكو ساڵی 2023 لە ئارادا نییه.‌ ‌ 

گەشبینە بەرهەڵستكارەكان دەڵێن دەكرێت ئەردۆگان داوای هەڵبژاردنێكی پێشوەخت بكات ئەگەر پارتی داد و گەشەپێدان لەژێر سەركردایەتی ئەودا سەرۆكایەتی شارەوانییەكانی شارە گەورەكانی وەك ئەستەمبوڵ و ئەنقەرە لە هەڵبژاردنەكانی مایسی 2019 دا بدۆڕێنێت. بەڵام ڕەنگە ئەوە خەونێكی دووربێت و نەیەتەدی ، بە تایبەتیش كە گومانی ئەوە هەیە لە هەڵبژاردنەكانی ئایندەدا فرتوفێڵ ئەنجام بدرێت.

لەولاشەوە ئەردۆگان لە هەوڵدایە چنگی پۆڵاینی خۆی لە دەسەڵات بەرنەدات و قایمتریكات ، بە چاوپۆشین لەوەی چۆن ئەوە ڕوودەدات یان هاوپەیمانی لەگەڵ كێدا دەكات. 

ڕەنگە هەندێك سەركەوتنەكانی ئەردۆگان لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا بۆ ئەوە بگێڕنەوه كە خاوەن ڕەمەكێكی (غریزە) ‌ماكیاڤیلییانەیه كە هەمیشە پاڵنەریەتی پارێزگاری لە كێبڕكێكارە نەتەوەییه توندڕەووەكانی بكات بەوەی نزیك خۆیبن. باشترین نمونەش بۆ ئەوە ئەو هاوپەیمانییە بەردەوامە ‌"ئیسلامی‌- نەتەوەیی" - ‌یە كە لە نێوان پارتی داد و گەشەپێدان و پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی بە سەرۆكایەتی دەوڵەت باخچەلی دایە هەیە كە جاروبار وا دەردەكەوێت هاوپەیمانییەكی لەرزۆكی درزتێكەوتووە ، بەڵام سەرباری ئەوەش هێشتا خۆی ڕاگرتووە و بەردەوامه.‌ 

جا لەگەڵ مەینەتییه كارەساتبارە ئابوورییە‌كانی توركیا لە ساڵی پار ، ئەردۆگان باش دەزانی كە بنكە جەماوەرییەكەی هەتا لە نێو ئەندام و لایەنگرانی پارتەكەشی بەتوندی لەرزۆك بوو ، بۆیە ئەو یەكجار پێویستی بە پشتیوانی پارتی بزووتنەوەی  نەتەوەیی هەیە. باخچەلیش لای خۆیەوە گرفتێكی نییە كە ئەو ڕۆڵە ببینێت ، ئەمەش بۆ ئەزموونی سیاسی دوور و درێژ و پەیوەندی تۆكمە و پتەوەی دەگەڕیتەوە كە پێی دەگوترێت "قوڵە دەوڵەت".

هەردوولاش كە دەسەڵاتیان لە‌ ئەنقەرە نێوان خۆیاندا بەشكردووە  كۆكن و تەبان بۆ بەرەنگاربوونەوەیەكی چیڕەدرێژانە دژ بە هەر هەوڵێك بۆ هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی سەرۆكایەتی و گەڕانەوە بۆ سیستەمە كۆنەكەی جاران. ئارەزوویەكی هاوبەشیشیان هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەموو بەرزەفڕییەكانی جوڵانەوەی سیاسی كوردی لە بەدەستهێنانی ئامانجەكانی. ئەو پێنوێنانەش كە ئاماژەن بۆ ئەوەی باسمان كرد ، ڕەتكردنەوەی توندی ئەرۆدگانە بە ئازادكردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش كە خاوەن بنكەیەكی جەماوەری فراوانە لە نێوان هەموو سەركردەكانی دیكەی پارتی گەلی دیموكراتی سەر بە كوردەكان. 

سەرباری ئەوەی هەڵوێستەكانی باخچەلی لە پشتیوانی ئەردۆگان لەو ماوەیەی دوایدا ئەمبەر و ئەوبەریانە ، بۆیە هەڕەشەكانی بە كشانەوە لەو هاوپەیمانییە تەنها قورتوقولاپێكی تاكتیكییە و بەس. لە كاتێكیشدا كە وا پێدەچێت پارتی داد و گەشەپێدان لاوازترە لە جاران ، باخچەلی هەژموونی خۆی پەرەپێدەدات تا ئەو ئەندازەیەی ئەردۆگانی كردۆتە بارمتەی خۆی. دیارە باخچەلی ئەو بیرۆكانەی لەبەرچاوگرتوون كاتێك لەم دواییانەدا هانی ئەندام و لایەنگرانیدا دەنگ لە بەرژەوەندی پاڵێوراوی پارتی داد و گەشەپێدان بدەن لە ئەستەمبوڵ و ئەنقەرە و ئەزمیر. دیارە ستراتیژییەكەی باخچەلی ئەوەیە كە ئەردۆگان ئەستەمبوڵ و ئەنقەرە نەدۆڕێنێت . هەر وەك ((كەمال ئۆزی كیراز)) ی بەڕێوەبەری سەنتەری ئۆڕۆئاسیا بۆ تویژینەوەكانی ڕای گشتی لە توركیا ووتی : "وا دەردەكەویت كە دەوڵەت بە ئاماژەی تیلەچاوێكی ئەردۆگان بەڕێوەدەچێت ، بەڵام لە ڕاستیدا ئەردۆگانە كە كەوتۆتە ژێر كۆنتڕۆڵی باخچەلییەوە".

سەبارەت بە باخچەلیش پاراستنی سیستەمە فەرمانڕەواییەكەی تازه كارێكی ئێجگار گرنگە ، چونكە قەبارەی ئەو شەپۆلە نەتەوەییە زەبەلاحە هەست پێدەكات كە لە ئێستادا بە توركیادا تێپەڕدەبێت و یارەمەتیدەری هاتنەسەركاری هەر سیستەمێكی ستەمكاری دەبێت هەتا ئەگەر ئەردۆگانیش لە دەسەڵات نەمێنیت.

باخچەلی كەمێك پێش ئێستا گووتی ((ئەنجامی هەڵبژاردنە ناوخۆییەكان زۆر گرنگە بۆ بنیاتنانی ڕژێمێكی سەرۆكایەتی و چەسپاندنی پایەكانی. گرنگی هەڵبژاردنەكانیش لەو سێ شارە ڕوو لە زیادبوونە ، چونكە پارتە بەرهەڵستكارەكان ڕەنگە لەوێ بیبەنەوە ، خۆ ئەگەر ئەوەش‌ ڕوویدا توانستی ئەوەیان دەبێت گومان لە شەرعییەتی سیستەمی سەرۆكایەتی بكەن ، ئەمەش واتای ئەوەیە كە ماوەی ڕاگوزەر ئاوەژوو (سەراوژێر) دەبێتەوه". 
‌ 
كەمال ئۆزی بەردەوام دەبێت و دەڵێت (( دەنگەكانی شارەكانی باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیاش (كە زۆرینەی كوردن)  هەر گرنگ و بایەخدارن. حكومەتیش 101 ئەمینداری خۆی بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری ئەو شارانە داناوه.‌ خۆ ئەگەر پارتی گەلی دیموكرات لەوێ بۆ جاریكی دیكەش بیباتەوە ، ئەوا كارەكە تۆقێنەر دەبێت ، چونكە ئەوان دەتوانن وای دەبنێن كە پرۆسەی دەنگدانەكە وەك {اپرسی وایە لەسەر ئەو {]وشوێنانەی حكومەت گرتوونیەبەر.)) 

هەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ ڕادەی سەختی و دژواری هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی ئایندە و گەرمبوونی كیبڕكێ بۆ بردنەوەی پڕۆسەكە.

ئۆزكیراز دەڵێت كە مەزندەكان دەڵێن كەمبوونەوەی ڕێژی دەنگدان بۆ پارتی داد و گەشەپیدان و پارتی جولانەوەی نەتەوەیی بە نزیكەی 5 خاڵی سەدی دابەزیووە و بووە بە 47% ، دەشڵێت كە بنكە جەماوەرییەكەی پارتی داد و گەشەپێدانیشبە ڕێژەی 30% كەمی كردووه.

سەرباری ئەوەی هێشتا زووە بزانین بۆچوونی ڕای گشتی چۆنە و بە چ لایەكدا دەشكێتەوە ، بەڵام هەوڵەكانی ئەردۆگان كە لەسەر ئاو و ئاگرانە ، بۆ دۆزینەوەی ئەو پاڵێوراوانەی بنكەی جەماوەریان بەهێزە و دەتوانن لە شارەكانی ئەستەمبول و ئەنقەرە و ئەزمیر بیبەنەوه نیشانەی هەستكردنە بە بێهیوایی ، تا ئەو ڕادەیەی ئەردۆگان ‌لە هەوڵی ڕازیكردنی یەكێك لە دڵسۆزەكانیدایە كە ((بن عەلی یەڵدرم)) ە و ئێستا پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەڕێوەدەبات كە لە هەڵبژاردنەكانی ئایندە خۆی بۆ پۆستی سەرۆكی شارەوانی ئەستەمبوڵ بپاڵێوێت ، بهڵأأم لەوەیاندا شكستی هێنا كە یەڵدرم ڕازی بكات و كاغەزە فەرمییەكانی خۆی پێشكەش بكات.

‌لەگەڵ  ئەوەشدا ، با ووریابین. چونكە ئەردۆگان لەبلەبانێكی (داهیە) سیاسییە و پێشتریش خۆی لەزۆریك لە تەنگژەكان دەرباز كردووە كە خەریك بوو كۆتایی بە دەسەڵاتەكەی بێنن. ڕەنگە ئەو جارەش سەركەوتووبێت و هەمووان تووشی شۆك بكات بە بەكارهێنانی  فرتوفێڵێكی سیاسی كە بە خەیاڵی هیچماندا نەیەت ، بە تایبەتیش كە ئەو هێشتا فاكتەری كاتی بەدەستەوەماوە. جا سەرباری هەموو ئەوانەی گووتمان ، 4 مانگ ماوەیەكی بەسە كە لێكەوتەكان لە بەرژەوەندی خۆی سەروژێر بكاتەوە.