شارپرێس: لوقمان حاجی قادر
زۆرجار ئاماژە بۆ دەكرێت دوولایەنی ئارەزوومەندی بنیادنانی پەیوەندییەكی ستراتیژی نێوانیانن، كە توانایان بداتێ بۆ گەیشتن بە هاوسەنگییەكی هێزداری تۆكمە و پتەوی دژ بە ڕۆژئاوا. 

ئەو دووانەش مۆسكۆ و ئەنقەرەن كە تا ڕادەیەك لە دوای هەرەسهێنانی یەكیەتی سۆڤیەتی جاران و سەرئاوكەوتنی ڕوسیای فیدڕاڵییەوه پەیوەندی باشیان ‌لەگەڵ یەكدیكەدا دروستكردووە ، هەردوولا بەردەوامی و برەویان بە هاریكاری هاوبەشی نێوانیاندا ، تا گەیشتنە یەكەم هاریكاری ستراتیژی نێوانیان كە دامەزراندنی هێڵی"شلەی شین" بوو كە له ساڵی 1997 ڕێككەوتننامەكەیان واژۆكرد بەو‌ ئامانجەی ڕوسیا پێداوویستتیەكانی توركیا لە گازی سرووشتی پڕكاتەوە.

بە تێپەربوونی كات و تا ڕۆژگاری ئێستامان، لە ساڵی 2016 وە هەردوولا پەیوەستن بە ڕێككەوتننامەیەكی تازەی گازی سرووشتییەوە كە ناودارە بە"هێڵی شلەی توركی" كە گازی ڕوسی لە ڕێگەی خاكی توركیاوە دەگوازێتەوە بۆ هەندێك لە دەوڵەتانی یەكیەتی ئەوروپا، پێشتریش لە ساڵی 2010 ڕێككەوتننامەیەك‌ لە نێوان هەردوولا هەبوو كە بە گوێرەی ڕێككەوتننامەكە مۆسكۆ پڕۆژەی بنیاتنانی كورەی ئەتۆمی "ئەك كویو" ی بۆ بەرهەمهێنانی ووزەی كارەبا لە ئەستۆ گرتبوو ، ئینجا لە 2017 ڕێككەوتننامەیەكی دیكەیان واژۆكرد كە مۆسكۆ كۆسیستەمی موشەكی ئاسمانی ئیس 400 بداتە ئەنقەرە ، بە یەك لەوای یەك هاتنی ئەم ڕووداوانە ، لە هۆش و بیری چاودێراندا پرسیارێك لە هاتووچۆدایە كە ئاخۆ: پەیوەندییەكانی توركیا و ڕوسیا داڕشتەیەكی ستراتیژین یان سازانكارییەكی تاكتیكی كاتین؟ 

سەرەتا پەیوەندییەكەیان بەوە دەستیپێكرد كە "ڕێككەوتننامەی حەلەب" لە دیسەمبەری 2016 لە نێوان ئەنقەرە و مۆسكۆدا واژۆكرا ، دواتر  وەزیرانی دەرەوە و بەرگری ئەنقەر و موسكۆ و تاران لە مۆسكۆ چاویان بە یەكتری كەوت و "جاڕنامەی مۆسكۆ" ی لێكەوتەوە كە ڕێخۆشكەر بوو بۆ دانوستانەكانی ئەستانە كە - پێمان خۆش بێ یان پێمان ناخۆش بێت – تا ڕادەیەكی زۆر بووە هۆی هێنانەئارای یەكلاییكردنەوەی پرسی سوریا ، واتە هاریكاری نێوان هەردوولا لە ئاستێكی سازانكاری بەرفراواندا لە سوریا و ئەو ڕیككەوتننامە سەربازی و ئەمنیانەی بەدواشیدا هاتن زۆر كەسی والێكرد پێیان وابێت هەردوولا پەڕەیەكی تازە هاریكاری ستراتیژییان لەسەر ئاستەكانی سیاسی - ئەمنی  و ئابووری هەڵداوەتەوە ، بە شێوەیەك كە پەیوەندییەكانیان بەم شێوەیەی لێهات:  

لەسەر ئاستی سیاسی -  ئەمنی: 
لە ڕاستیدا ، لەژیر سایەی دانوستانەكانی ئاستانە ، هەماهەنگی سیاسی – ئەمنی نێوانیان گەیشتە چڵەپۆپە ، كەچی هەندێك پێنوێنیش هەن جەخت له دەستپێكردنی هاریكارییەكی ئاستبەرز نێوانیان دەكەنەوە لە ساڵی 2010 وە ، ئەو كات ئەنجومەنێكی هاریكاری ئاستبەرزی دامەزرا و دواتریش هاریكارییەكی دامەزراوەیی پتەوی بەدواداهات كە بووە هۆی واژۆكردنی ڕێككەوتننامەی بونیادنانی كورە ئەتۆمی "ئەك كویو" بۆ بەرهەمهێنانی ووزەی كارەبای لە 12 ی مایۆیی 2010  و دواتریش ڕێككەوتننامەی كۆسیستەمی ئیس 400 كە لە 29 ی دیسەمبەری 2017 واژۆكرا.

لە كۆتاییشدا هەردوولا پەیوەست بوون بە هێڵی "شلەی توركی" كە بە توركیادا تێدەپەرێت و بەهۆی ئەمەشەوە ڕوسیا ڕێگە بە توركیا دەدات گازی سرووشتی بەسەر دەوڵەتە ئەمنییەكاندا دابەشكات ، ئەو هێڵە لە چوارچێوەی ئەو پڕۆژە ستراتیژییە ڕوسیەدا دێت كە گازی سرووشتی وەك ئامرازێك بەكاردێنێت بۆ فشارخستنەسەر دەوڵەتە ئەوروپییەكان ، لەمەشەوە بوونی توركیا لەو پڕۆژەدا برەو بە پتەوی پەیوەندییەكانی نیوان مۆسكۆ و ئەنقەرە دەدات.

لەسەر ئاستی ئابووری :
قەبارەی ئاڵوگۆری ئابووری نێوانیان 38 ملیار دۆلارە ، قەبارەی ئاڵوگۆری وەبەرهێنانیش بە 10 ملیار دۆلار دەخەمڵێندرێت ، ڕوسیا سەرچاوەی یەكەمی ووزەیە‌ بۆ توركیا و بە تایبەتیش گازی سرووشی كە ڕێژەی 55.3% ی پێداویستی توركیا پڕدەكاتەوە كە پێویستییەكەی بە بڕی 40 ملیار متر شەشپاڵو مەزەندە دەكرێت ، لەولاشەوە ژمارەی گەشتیارە ڕوسەكان بۆ توركیا لە ساڵی 2014 نزیكەی 4.5 ملیۆن گەشتیار بووە ، ئەم پێنوێنانەش قەبارەی پشتپێبەستنی پتەوی دووسەری ئابووری نێوانیان نیشان دەدات.

ڕای لەپێشینەش ئەوەیە كە پەیوەستبوونی ئابووری پتەوی نێواینان كە سوود و كەڵكی هاوبەش تێدایە بە گوێرەی ڕێسای "بردنەوە- برنەوە" ڕۆڵێكی سەرەكی دەگێڕێت لە ئاراستەكردنی هەردوولا لە زۆر كاتدا بەرەو گرتنەبەری سیاسەتی "جیاكردنەوەی سیاسەتەكان" واتە جیاكردنەوەی ئاراستەی ئابووری لە ئاراستەی ناكۆكییە سیاسییەكان ، وە چاودێریكرنی توانستی هاریكاری سازانكاری هاوبەش بۆ كەمكردنەوەی توندی جیاوازییە سیاسی و ئەمنییەكانی نێوانیان تا ئەو ڕادەیەی لە توانادایە ، ئەمەش لە پێناو پارێزگاریكردن لە ئاراستەی پەیوەستبوونی ئابووری پشتپێبەستووی هاوبەش و پتەوی نێوانیان.

واش دیارە كە داڕشتە سازانكارییە تاكتیكییەكەی هاریكاری نێوانیان، داڕشتەیەكی‌ ڕاستەقینەیە بۆ هاریكاری هەردوولا كە لەسەر سیاسەتی"ڕاوكردنی هەلەكانی هاریكاری هاوبەش و قازانج هاوسەنگ" بەنده ، ‌ئەوەی پشتیوانی لەم بۆچوونەش‌ دەكات سرووشتی هۆكارەكانی لێكنزیكبوونەوەی هەردوولایە لە یەكلاییكردنەوەی پرسی سوریا و بوونی چەند بەربەستێك كە ئاستەنگن لە بەردەم ئەوەی پەیوەندییەكانیان داڕشتەیەكی ستراتیژی ورەبگرێت.

فاكتەرەكانی لێكنزیكبوونەوە لە یەكلاییكردنەوەی پرسی سوریا
- ئارەزووی ڕوسیا بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنی هەرێمی خاڵی لە ئاڵۆزییەكان ، ئەمەش لە ڕێگەی هاریكاری لەگەڵ بكەرە هەرێمییە كاراترینەكانی ناوچەكە ، لە دوای ڕێككەوتنە ئەرێنییەكانی نێوان لایەنەكانیش ، ئەو ڕێككەوتنانە دەگوازرێنەوە بۆ ژێرچەتری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ بەبەرداكردنی ڕوحی شەرعیەتی نێودەوڵەتی ، بەمەش زۆر لە ئاڵۆزییەكان تێدەپەڕێنێت ، چونكە بەم كارە دەوڵەتە ڕۆژئاواییەكان بە تایبەتیش ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە گشتی خۆیان لە بەردەم هاوكێشەیەكی لەسەرسازاو دەبینەوە ، ئەمەش پاڵیان پێوەدەنێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و بە گوێری ئەو هاوكێشەیە بسازێن.

- پەیپێبردنی مۆسكۆ و ئەنقەرە بەو تیچوونە زۆر و زەوەندانەی دەكەوێتە ئەستۆیان لە بەرامبەر بەردەوامبوونی تەنگژەی سوریا بێ یەكلایی بوونەوەی‌ بۆ لایەنێكی دیاریكراو ،  لەژێر سایەی بوونی قورتوقولاپێكی ئەمریكاش لە پرسی گەڕان بەدوای دۆزینەوەی چارەسەرێك تا ئەو كاتەی هێزەكانی سوریای دیموكرات (باڵە سەربازییەكی ئەمریكا لە سوریا) ڕووبەری فراوانتری زەوی دەخاتە ژێر قەڵەمڕەوی خۆی ، وە هەتا هەموو هێزەكان نووزەیان لێدەبڕێت ، ئەو كات سوك و ئاسان دەبێت لەسەر مێزی گفتوگۆ فشاریان بخرێتەسەر ، واپێدەچێت مۆسكۆ و ئەنقەرە لە هەوڵدابووبن پێشبڕی لەو هەنگاوەی واشنتۆن بكەن و خۆشیان لەو داوە پلانبۆدانراوە بپارێزن ، بۆیە پەنایان بردەبەر ڕاوێژێكی سازانكاری كە تەرازووی هێز دروست دەكات و بە شێوەیەكی ڕێژەییش دەستەبەری بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیان بۆ دەكات.

- سازانی ڕەهای نێوان مۆسكۆ و ئەنقەرە سەبارەت بە هێشتنەوەی یەكیەتی خاكی سوریا، ئەمەش پێچەوانەی ڕووكاری ئاراستەی ئەمریكایە كە ئاراستەكەی بەرەو هەوڵدانە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی یان ئۆتۆنومییەك یان حوكمڕانییەكی ئیداری كوردی.

لە دەرئەنجامی ئەو فاكتەرانەوە ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە هەردوولا بۆ پاراستنی خۆیان لە پێخلیسكانەناو بارگرانی و زیانی زیاتر ، بۆ  پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان لە سوریا، ئەگەر بە شێو‌یە‌كی ڕێژەیش بێت ، بەرەو  سازانكاری هەنگاویان ناوە ، هەر بە ڕاستیش هەردوولا بەشێكی ماقوڵی ئامانجەكانیان هێناوەتەدی ، بەڵام بە حسابكردنی جۆر و سرووشتی سازانكاری نێوانیان ، ئەوە هەڵدێنجین كە ئەو سازانكارییە بەرئەنجامی هاوپەیمانییەكی تاكتیكی پراگماتی كاتییە و داكەوت (واقع) سەپاندوویەتی.

سەركەوتنی هەردوولا لە سازان و گەیشتن بە هەندێك لە ئامانجەكانیان ، وەرچەرخانێكی تەوەربەندییە لە ئاراستەی پەیوەندییە ئایندەییەكانیان، ئەو پێشینە سازانكارییە لە هاریكاری بۆگەڕاوەیەكی (مرجعیە) ئەزموونی دەبێت و پشتی پێ دەبەستن لەو ساتانەی هاریكاری سازانكاری لە پێناو بەرژەوەندییه هاوبەشەكانیان دۆخێكی لەو جۆرەیان بەسەردا دەسەپێنێت، بۆ تێگەیشتنی مەودای بەردەوامی هاریكاری نێوان ئەو دوو لایەنەش ، هەر‌ دەبێت بچینە قوڵایی ئاستی پەیوەندییە دووسەرەكانیان له هەموو ئاستەكاندا، دەشبێت دۆخی گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییە شیمانە بۆكراوەكان (محتمل) كان بە دیاریكراوی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەبەرچاو بگرین.

بەربەستەكانی ڕووكردنە هاریكارییەكی ستراتیژی
- جیاوازی پڕۆژە ستراتیژییەكان: 
لە كاتێكدا ڕوسیا لە هەوڵی جیبەجیكردنی پڕۆژەی "ئۆڕۆ- ئاسیا" كەیەتی كە مەرامیەتی لە ڕێگەیەوە بگاتە ئاوە گەرمەكان كە پڕاوپڕن‌ لە ووزه و بەسەر ڕێگە نێودەوڵەتییە بازرگانییەكانیشدا دەڕوانێت لە ناوچەكانی بەلقان و ناوەڕاستی ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی تاوەڕاست، توركیا لە هەوڵی گێرانەوەی ڕەگی پەیوەندییەكانییەتی ‌لەگەڵ گروپەكانی دەوڵەتی عوسمانی لە بەلقان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوەڕاستی ئاسیا، كەواتە یەكتربڕینێك لە نێوان پڕۆژەكانی هەردوولادا هەیە ، تارانیش بە پاڵنەری مەزهەبی و دوگمایی مەرامی فراوانخوازی هەیە لە ناوچەكە، ئەمەش ئاسایش و سەقامگیری و پڕۆژەكانی توركیا لە ناوچەكە دەخاتە مەترسییەوە.

- فاكتەری دەروونی سیاسییەكانی ئەنقەڕە
لە هۆش و هزری سیاسییەكانی ئەنقەرەدا ئاراستەیەكی ستراتیژی هەیە بەرەو ڕۆژئاوا، دوای ساڵانێك لە ململانێی نێوان توركیا و یەكیەتی سۆڤیەتی جاران، سەرباری ئەو‌ ناكۆكییە مێژوویەی لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی و ڕوسیای قەیسەریدا هەبوو ، ئێستا پەیوەستبوونە سیاسی و ئەمنی و مێژوویەكەی‌ نێوان ئەنقەرە و جەمسەری ڕۆژئاوا بۆتە ڕەگەزێكی سەرەكی‌ لە چاندنی هۆكاری دەروونی لای سیاسییەكانی ئەنقەرە لەو چوارچێوەیەدا ، جیاوازیش هەیە لە نیوان هەردوو دەسەڵاتی "توركی – عەلمانی" و "ئیرانی – دۆگمایی ئاینی" ، ئەمەش وا دەكات ئێران بۆ توركیا بكەرێكی هاندەر نەبێت بۆ هاریكاری هاوبەش.

- دۆسییەكانی ناكۆكی نێوان ئەنقەرە و مۆسكۆ لە چەند گۆڕەپانێكدا:
لەوانەیە لەسەر ئاستی ئابووری ڕێككەوتنێك لە نێوان هەردوولادا هەبێت ، كەچی ناكۆكییەكی ڕێژەییان هەیە لە پرسی سوریادا لە ڕووی دۆسیەی كورد و دۆسیەی ئامادەكردنی دەستورەوە، ناكۆكییەكیش سەبارەت بە دۆسیەی دورگەی قەرم كە تیایدا ئەنقەرە پشتگیری لە دیدگای ڕۆژئاوا دەكات بە ناڕەوایی داگیركاری ڕوسیا بۆ دوورگەكە ، ناكۆكییەكیش لە دۆسیەی لیبیا كە مۆسكۆ پشتیوانی لە حەفتەر و  ڕۆڵی میسری دەكات لە لیبیا ، كەچی ئەنقەرە پشتیوانی حكومەتەكەی تەڕابلوس دەكات ، تاكۆكییەكیش لەسەر دۆسییەی حەوزی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست كە ئەنقەرە لە پشتیوانی مۆسكۆ بۆ جوڵەی یۆنان دژ بە جوڵەكانی خۆی دەترسێت ، چەندەها ناكۆكی دیكەش. 

- فشاری ئەوروپی: بە گوێڕەی نووسینگەی پشتیوانی وەبەرهێنانی سەر بە دامەزراوەی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا، دەوڵەتانی یەكیەتی ئەوروپا بە ڕێژەی 72% پشكداری لە سەرجەمی وەبەرهێنانە ڕاستەوخۆكانی‌ توركیا دەكەن، ئەو وەبەرهێنانەش واتای پەرەپێدانی ڕاستەوخۆیە كە لە ڕێگەی كارگە و كۆمپانیا بازرگانییە وەبەلاحەكانەوە داهاتێكی زۆروزەوەند دەڕێژێتە ناو توركیاوە كە زۆر سوودبەخشتر و زیندووترن لەو‌ پڕۆژەكانی گواستنەوەی كاڵا بەرخۆرە ڕوسیەكیان كە پێویستی بە دروای دەگمەن هەیە بۆ دەستخستنیان ، فشارەكانی ئەوروپی هەر تەنها لایەنی ئابووری ناگرنەوە، هەرچەندەش‌ ئەو لایەنە كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر ئاراستەی ئەنقەرە، بەڵكو ئەو فشارانە لەسەر پایەی ئەمنی و سیاسی بەندن كە لە ڕێگەی ڕێككەوتننامە و ئاراستەی مێژوویی ڕەگداكوتاوەوە ئەنقەرە بە یەكیەتی ئەوروپاوە گرێدەدەن.

- ئاراستەی ستراتیژی ئەمریكا: 
توركیا لە هەوڵی ڕووبەڕووبوونەوەی قۆرغكاری ڕوسیادایە لە درێژبوونەوەی ووزە ڕووەو دەوڵەتانی یەكیەتی ئەوروپا لە ڕێگەی پشتیوانیكردن لە پڕۆژەكانی گواستنەوەی گازی ئازەری و جۆرجی بەرەو هەمان ڕووگە، بۆیە ڕەنگە واشنتۆن هەوڵی فشارخستنەسەر توركیا بدات بۆ كەمكردنەوەی نزیك بوونەوەی لە مۆسكۆ ، ئەمەش بە گوێرەی ئە پێویستییە ئەمنی و دبلوماسی و ئابوورییەی توركیا بە واشنتۆنی هەیە، بەو پێیەش كە ئەمریكا دەوڵەتێكی مەزنە و جڵەوگیری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەكات ، بەوەش كە ئەنقەرە ڕووەو یاریكردنە لەسەر پەتی دژیەكییەكانی هاوسەنگی هێز ، بۆیە هەموو هێلكەكانی لە سەبەتەیەكدا دانەناوە ، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی قەبارەی كاریگەری ئاراستەی ستراتیژی ئەمریكا بەسەر ئەنقەرەوە.

پێش ماوەیەكیش ئەوە دەركەوت كە سەخت و دژوارە بۆ ئەنقەرە لە ئاراستەی ستراتیژیەتی سیاسەتەكانی ئەمریكا دەرچێت، وەك بینیشمان چۆن واشنتۆن ئەنقەری لاتەریك كرد و خستیە ناو گڕی ئاگری تەنگژەیەكەوە تەنها لەبەر ئەوەی لارەملیكرد لە پرسی ئازادكردنی قەشە ئەمریكییەكەدا. كەواتە دەبێت دۆخەكە چی لێ بێت ئەگەر ئەنقەرە بە قوڵی لە ئاراستەی سیاسەتە ستراتیژییەكانی ئەمریكا دەرچێت؟

- هاوپەیمانییە چۆڕەبڕەكان (استنزافی) :
لە ڕاستیدا ، هاریكاری یان هەماهەنگی مۆسكۆ لەگەل ئەنقەرە لە سوریادا لە بەرژەوەندی ئەنقەرە نەشكاوەتەوە بەو شێوەیەی ئەو دەیەوێت ، ئەو هاوپەیمانێتییە بووە هۆی بەرتەسكبوونەوەی هەژموونی توركیا بۆ ڕووبەرێكی زۆر بەرتەسك، ئەمەش وا دەكات داڕشتەی هاریكاری سیاسی و ئەمنی نێوان مۆسكۆ و ئەنقەرە تەنها داڕشتەیەكی هاوپەیمانێتی بێت نەوەك داڕشتەیەكی قازانج هاوبەشی هاوسەنگ. 

- گرتنەبەری سیاسەتی هاوسەنگی لە لایەن مۆسكۆوە لە هەمبەر دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واتای ئەوەیە تەنها و تەنها هەوڵ نادات پشت بە مۆسكۆ ببەستێت یان لێی نزیك بێتەوە، بەڵكو تەنها ئەوەیە كە نایەوێت هێزی دەوڵەتێكی هەرێمی ئەوانی دیكە داپۆشێت.  

- پاڵنەرە جۆراوجۆرەكانی گەیشتن بە هەندێك ئامانجی هاوبەش.
- ناكۆكی جیوئابووری قوڵ سەبارەت بە چارەنووسی دەریای ناوەڕاست.
- دۆسیەی ڕۆژهەڵاتی فوڕات كە هەردوولا لە پێناو لەبەینبردنی بیرۆكەی دامەزراندنی قەوارەیەكی كوردی سەربەخۆ ، گەرەكیانە بە پێی توانا هەژموونی ئەمریكا لەو ناوچەیە كەمكەنەوە.
- هەلی دەستكەوتنی هەلێكی گەورەتر بۆ یاریكردن لەسەر دژیەكییەكانی هاوسەنگی هێزەكان دژ بە ڕۆژئاوا لە ڕێگەی برەودان بە هەندێك لایەنی ئەمنی و سەربازی ، دواتریش گەیشتن بە مەرامی هاوبەشیان بە شێوەیەكی رێژەیی. 
- برەودان بە هاریكاری ئابووری ووزە كە سوودی هاوبەشی بە هەردوولا گەیاندووە.
لە كۆتایدا هەردوولا هەستیان بە سوودەكانی هەلی هاریكاری یەكتری ‌كردووە بە گوێرەی سوودی هاوبەشی نێوانیان، بە دیاریكراویش لە دوای واژۆكردنی ڕێككەوتننامەی هێڵی"شلەی شین" ، لەمەشەوە ، دەستیان كرد بە پیادەكردنی سیاسەتی "جیاكردنەوەی سیاسەتەكان له ‌یەكتری" كە بەرچاوی هەردوولای رۆشنكردەوە لە خوێندنەوەی ناوەوەی ڕووداوەكان و بەردەوامبوون لە گەیشتن بە هاریكارییەكی هاوبەش لەو بوارانەی كە دەكرێت سوودیان پێ بگەیەنێت، ڕێگەش بەوە نەدەن ناكۆكییە ئەمنی و سیاسییە ستراتیژییەكانیان بە تەواوی باڵبكێشن بەسەر ڕەووتی هەماهەنگكاری هاوبەشی نێوانیاندا.