شارپرێس: حلمی رەسول رەزا ئیمزای رێككەوتننامەی شینگنی بەناوبانگ سەبارەت بە جۆڵەی نێوان ولاتانی ئەوروپی لە گوندێكی بچوكی باشوری رۆژهەلاتی لۆكسمبۆرگ، سیمبولی زۆری لەگەل خۆیدا هەڵگرتووە. لەماوەیەكی كورتدا گەشتیاران ولاتە بچوكەكانی ئەوروپا دەبڕن بەبێ ئەوەی هەستی پێ بكەن، لەوانە لۆكسمبۆرگ، ئۆتومبیلیك بۆ ماوەی كاژێرێك دەتوانێ لەمسەرەوە تا ئەوسەر بڕوات و شۆفێرەكە دەروانێ چەند وڵاتێكی بڕیوە لەوانە فەرەنسا یان ئەلمانیا یاخود بەلجیكا بەبێ ئەوەی هەست بكات سنوری نێوان وڵاتانی بڕیوە. ئەم ئاسان رێكردنە بە پێچەوانەی روبەری لۆكسمبۆرگی بچوكەوەیە و پاڵشتە بە پەیماننامەیەك كە 30 ساڵ لەمەوپێش واژو كراوە لە گوندی شینگن لە دورترین شوێن لە باشوری رۆژهەلاتی وڵاتەكە، ئەم پەیماننامەیەی ناوی گوندەكەی هەڵگرتوە سروشتی جێگۆڕكێی بە ئەوروپادا گۆڕی و تا ئێستاش گۆرانكاری لەسەر دەكرێت. لۆكسۆمبۆرگی بچوكی گەورە یەكەمجار ئەم شوێنە ناوەندێكی ساردی بازرگانی بو، لەلایەن خاوەن كارەكانی ئەوروپاوە داراییەكانیان تێدا بەرێوە دەبرد، لەسەر نەخشەش جێگایەكی بچوكی داگیركردوە و زۆر جار گەشتیار روی تێناكات و دەچێتە وڵاتێكی گەورەتری دراوسێی، بەڵام ئەم وڵاتە بچوكە ئەندامی دامەزرێنەری یەكێتی ئەوروپایە، پایتەختەكەی –سیتی- یەكێكە لە سێ پایتەختەكانی یەكێتیەكە لەگەل برۆكسل و ستراسبۆرگ و رۆلێكی گەورە دەبینێ لە ئیدارەدانی كاروباری یەكێتی ئەوروپا. سیستەمی دەسەڵات لە لكسمبۆرگ پاشایەتی دەستوریە لە نیوان دوو كۆماری گەورەدا كە فەرەنساو ئەلمانیان، ئەم شوێنە بچوكە بەهۆی شوێنە جوگرافیەكەیەوە باجێكی گەورەو بەنرخیدا لە هەردوو جەنگە جیهانیەكەدا، مێژو شایەتی ئەم دۆخەی بۆ دەدات. ئەم وڵاتە بەناوبانگە لە دروست كردنی شەراب و چیشتخانە گەورەكان و مۆزەخانەكانە زۆرەكانی، هەروەها قەڵایەكی پێچاوپێچی بەناوبانگی تێدایە كە لە لیستی یۆنسكۆدا تۆماركراوە، ناهیك شارە كۆنەكەیەتی، هەروەها گۆری جنراڵ –جۆرج ئیس باتۆن جۆنیۆر- ی تێدایەو خەلكەكەی شەیدای خواردنە دەریایەكان و جۆرەها پەنیرن. لە ساڵی 1985 لۆكسمبۆرگ رۆڵێكی بنەرەتی هەبو لە واژۆ كردنی رێككەوتننامەی شینگن وەك رێكەوتننامەیەكی یەكلایەنە بۆ زەمانی ئازادی جێگۆركی لە نێوان وڵاتانی ئەندامدا. شینگن گوندێكی بچوكەو دەكەوێتە نێوان كرۆم لە كەناری رۆژئاوای روباری مۆزیل، ژمارەی دانیشتوانەكەی كەمترە لە 520 كەس، لەگەل ئەوەی نەكەوێتە نێوان شارە گەورەو ناودارەكان، كەچی رێككەوتننامەیەكی تێدا واژو كرا رووكەشی گەشتكردنی لە كیشوەری ئەوروپادا گۆری. لەو گوندەدا نوێنەرانی بەلجیكاو فەرەنساو لۆكسمبۆرگ و ئەلمانیای رۆژئاواو هۆلەندە كۆبونەوەو لە ساڵی 1985 دا رێكەوتن لەسەر سنوری كراوە. باكگراوندی مێژویی گۆرەپانی ئەوروپی پەیماننامە و رێككەوتننامەو هاوپەیمانێتی دژی لە ماوەی نیوەی دوەمی سەدەی رابردوەوە بەخۆوە بینیوە، بەڵام جێگرەوە نەبوە بۆ تێگەشتنی رەهەندەكانی دیمەنی گەیشتن بە رێككەوتننامەی شینگن. كاتێك جەنگی جیهانی دووەم گەیشتە ساڵی 1944، بەلجیكا و لۆكسمبۆرگ و هۆلەندە هاوپەیمانیەتێكی سێ قۆڵییان واژو كرد بەناوی – پنیلۆكس- بە مەبەستی لادانی بەربەستەكانی نێوانیان و بەهێز كردنی بازرگانی لە رێگەی رێكەوتنێكی گومرگیەوە. پاشان پەیماننامەی رۆما هات لە ساڵی 1957 بۆ پشت راستكردنەوەی پنیلۆكس و دامەزراندنی كۆمەلەیەكی ئابوری ئەوروپی بۆ فراوانكردنی یەكیتی گرمرگی بۆ لە خۆگرتنی شەش ئەندامی دامەزرێنەر كە پنیلۆكس لەگەل ئەلمانیای رۆژئاواو فەرەنساو ئیتالیا بگرێتەوە. لەسەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردو كۆمەلەكە 10 ئەندامی دەگرتەوەو سنوری نێوانیان كردەوە بەڵام نەگەیشتە هەڵگرتنی سەرجەم كۆت و بەندەكان، چونكە رێكخستنی سنور هەوڵێكی مرۆیی زۆری دەویست و بە كۆت و بەندیان لە قەلەم داو كە پێویستە لێی رزگار بن. وڵاتانی ئەندام لەم بارەیەوە دابەش بوون، نیوەیان داوای كورتكردنەوەی ئازادی جوڵاندنیان دەكرد لەسەر هاولاتیانی یەكیتی ئەوروپا و پاشان بەردەوام بونی سنوری ناوخۆیی، ئەمەش بە مەبەستی جیاكردنەوەی هاولاتیانی یەكیتیەكەو بیانیەكان بوو. بە گوێرەی قسەی –مارتینا نیب- بەرپرسی مۆزەخانەی شینگنی ئەوروپی، بیرۆكەی سنوری كراوە لە ساڵی 1985 دا " شتێكی باوەڕپێنەكراو بو، بەوەی بابەتێكی نمونەییەو كەس گومانی ئەوەی نەدەكرد رۆژێك لە رۆژان ببێتە واقیع". پاشان ئازادی تەواوەتی بۆ مرۆڤ و كەرەستەكان بەجێهیڵرا بۆ كۆمەلەی پنیلۆكس و فەرەنساو ئەڵمانیای رۆژئاوا، ئەمانە سەركردایەتی دامەزراندنی ناوچەكەیان كرد و پاشان بە ناوچەی شینگن ناسرا. شینگن بۆ ؟ لەكاتی سەرۆكایەتی كردنی كۆمەڵەی ئابوری ئەوروپی لەلایەن لۆكسمبۆرگەوە ئەم شوێنە بچوكە هەڵبژێردرا بۆ واژو كردنی رێكەوتنەكە، چونكە شینگن تەنها شوێن بو ئەڵمانیاو فەرەنسای لێوە نزیك لەگەل یەكێك لە ئەندامانی پنیلۆكس. بەم شێوەیە شینگن بوە شوێنی پێكگەیشتنی سێ وڵاتەكە و نوێنرەكان رێكەوتنەكەیان لەناو كەشتیەكدا واژو كرد لە شوێنی پێكگەیشتنی سنوری هەرسێ لا لە رووباری مۆزیل. واژو كردنەكە لەكاتی خۆیدا نەبوە جێگای سەرەنج و پاڵپشتی كردن ، سەرەرای پێنج ئەندامە بەرهەلستكارەكە لە كۆمەلەی ئەوروپی زۆر كەس لە هەردولا بروایان وانەبو رێكەوتنەكە كاریگەری دەبێت و سەر دەگرێت، تا ئەو رادەیەی لە واژۆ كردنەكەدا هیچ یەكێك لە سەرۆكەكانی پێنج لایەنەكە ئامادەنەبون. بەڵام رێكەوتنی شینگن لەسەروی پێشبینیەكانەوە بو، ئەزمونێك كە شكستی نەهێنا، ئەوەشی زیاتر ئاستەنگی دروست كردبو ئەو رۆتینیاتانە بو كە پێویست لێی دەرباز بن بۆ هەلوەشانەوەی سنوری ناوخۆیی بەتەواوەتی لە نێوان پێنج ولاتە دامەزرێنەرەكەدا، ئەمەش تاكو ساڵی 1995 كۆتایی نەهات. ئەمرۆی ناوچەی شینگن ئەمرۆ ناوچەی شینگن 26 ئەندام لە خۆ دەگرێت، 22 وڵاتیان لە یەكێتی ئەوروپادان و چوارەكەی تریان بریتین لە ئایسلەندا، سویسرا، نەرویج و لیشتنشتاین. هەروەك لە پێشدا دۆخی شینگن چۆن بو، لە ئەمرۆشدا رێكەوتنەكە روبەروی رەخنە دەبێتەوە، بەهۆی زۆربونی كۆچهێنەرەكان و هێرشەكانی پاریسی ساڵی 2015، ئەمەش رێگەی خۆش كردوە بۆ ئەوانەی بیرۆكەی سنوری كراوە رەت بكەنەوە بە بەمەبەستی لێدانی ئەو دەسكەوتانەی لە شینگن بەدەست هاتون. لەگەڵ ئەوەشدا تاكو ئێستا ناوچەی شینگن لەپەرەسەندندایە، لەگەل بونی رێگری زۆر بۆ بونە ئەندام تیایدا و پێوستە بونە ئەندام لەو رێكەوتنە رەزامەندی هەمویانی لەسەر بێت. هەروەك دەبینرێ چەند جارێك بونە ئەندامی بولگاریاو رۆمانیا رەتكراوەتەوە بەهۆی بونی گەندەڵی لەو دوو ولاتەداو ئاسایشی سنورەكانیان لە دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا، لە ساڵی 2011 ەوە هیچ وڵاتێك نەچۆتە ناو یەكێتیەكەوە تەنها لیشتنشتاین نەبێت. سەرەرای ئەمانەش سودەكانی شینگن كێماسیەكانی دادەپۆشێت بە لایەنی زۆربەی خەڵكەوە، بەوەی رێكەوتنەكە رۆژانە كاریگەری لەسەر ژیانی 400 ملیۆن كەس هەیە تیایدا. لە چوارچێوەیەكی تەسكدا، ئەمەش مانای ئەوەیە دانیشتوانی شینگن و دەروبەرەكەی دەتوانن سەردانی یەكتری بكەن و بەمەبەستی كار سەردانی وڵاتانی تر بكەن و سود لە نزمی باجی سەر سوتەمەنی وەربگرن لە لۆكسمبۆرگ بەتایبەتی گاوایل بەبەراورد لەگەل وڵاتانی دراوسێ. شینگن رێگا بە گەشتیاران دەدات ئازادی تەواویان هەبێت لە نێوان سەرجەم وڵاتەكانیدا لە دەریاو زەوی، ئەمەش كات هەولەكان كەمدەكاتەوە، و هەركەسێ ڤیزای شینگن لە دەرەوەیدا بەدەست بهێنێ دەتوانێ لەناو وڵاتانی ناوچەكەدا بۆ ماوەی 90 رۆژ گەشت بكات.