شارپرێس: حلمی رەسول رەزا
ئایا دیكتاتۆری پێشوی چیلی " ئۆگۆستۆ بینوشیت زیونا" لەلایەن كۆمپانیاكانی ئەڵمانیاوە بە قبولكراو دادەنرێت؟ ئەم پرسیارە لە ساڵی 1980 دا مشت و مڕێكی زۆری لە ئەلمانیا لێكەوتەوە. كاتێ راوێژكار هلمۆت شمیت ویستی هەناردەی دوو ژێر ئاوی بۆ سیستەمی دەسەلاتی سەربازی چیلی رابگرێت، سەدان كرێكار لە كارگەی دروستكردنی كەشتی مانیان گرت، چونكە له شوێنی كارەكانیان دەترسان و داوایان دەكرد دوو ژێر ئاویەكە تەواو بكەن و بۆ ولاتی چیلی بنێرن.

ئەم ناكۆكیە لە نمونەی ئەو پەیوەندیە قورسەی ئەلمان دەچوو لەگەل هەناردەی چەكدا. لە پاش كۆتایی هاتنی چەنگی جیهانی دووەم ئەوە دەستی پێكرد كە نابێ كۆمپانیا ئەڵمانیەكان سەرلەنوێ دەست بكەن بە بەرهەم هێنانی چەك و فرۆشتنی بەدەرەوە، بەلام ئەمە گۆرانكاری بەسەردا هات لەگەڵ دووبارە پڕچەككردنی كۆماری ئیتحادی لە ماوەی جەنگی سارددا. هەروەها لە پاش دامەزراندنی سوپای ئەلمانی لە ساڵی 1955 دا دروست كردنی چەكی ناوخۆی گەشەی كرد، تانك و ژێرئاوی و دەمانچە بۆ هێزە چەكدارەكان بەرهەم هێنرا، لەپاش ئەوەی ژێر ئاوی كەوتە خزمەت و تاقیكردنەوەوە لەلایەن وڵاتانی دەرەوە گرنگی پێدرا.

یاسا توندو تیژەكان
بەهۆی باكگراوندی مێژوی ئەڵمانیاوە، هەلس و كەوت كردن لەگەل چەك و تەقەمەنی ئەڵمانی بە شێوەیەكی توند بو، لە یاسا بنەرەتیەكاندا هاتبو كە " چەكی تایبەت بە جەنگ نابێ بەرهەم بهێنرێ تەنها بە مۆلەت و پالپشتی و پەرەپێدانیەوە نەبێت لەلایەن حكومەتی ئەڵمانیاوە". دیارە بەرهەم هێنانی چەك و هەناردەكردنی گرنگیەكی تایبەتی هەیە لە دەستوری كۆماری ئیتحادیدا.

ئەمەش لە لایەن پراكتیكیەوە مانای وابو چاودێری چەكی جەنگ بكرێت لە ساڵی 1961: هەركەسێك بیەوێ چەك بفرۆشێ بە دەرەوە، لەهەمو دۆخێكدا پێویستی بە مۆلەتی حكومەتی ئەلمانیا هەیە. هەرچی بەرهەم هێنانی چەكی ئەتۆمی و بایلۆجی و كیمیاویە بەهەمو شێوەیەك قەدەغەیە، سەرەرای بەرهەم هێنانی مین و تەقەمەنی هێشویی.

تەنیا بە مۆڵەت
مانای وایە هەر كۆمپانیایەكی ئەلمانی یەكەمجار پێویستە حكومەت ئاگاداربكاتەوە پێش ئەوەی تانك و دەمانچە هەناردە بكەن، لیژنەی تایبەتمەند كۆبونەوەی خۆی بە نهێنی دەبەستێ: بە سەرۆكایەتی راوێژكار لیژنە حكومیەكە  واتە ئەنجومەنی ئاسایشی ئیتحادی داواكاریەكان تاوتوێ دەكات.

پێوانەكانی پشكنینیش حكومەتی ئەڵمانیای پێشو بەسەرۆكایەتی راوێژكار گیرهارد شرۆدر لە ساڵی 2000 دیاریكراوە: لە دۆخی هەبونی ململانێی چەكداری لە ولاتێ داهاتو یان تێوەگلاو لە جەنگ؟ ئایە مەترسیدارە چەك لە سەركوتكردنی كەمینەدا بەكاربهێنرێ؟ یان پێشێلی مافی مرۆڤ بكرێ؟ لە حاڵەتی وەڵام بە بەڵێ بۆ یەكێك لەم پرسارانە، ئەوا هەلی بەدەستهێنانی مۆلەتی هەناردە كردن خراپ دەبێ. بیتر فیزمان، شارەزای پرچەككردن لە پەیمانگەی توێژینەوەی ئاشتی سویدی جەخت لەوە دەكاتەوە بەبەراورد كردن لەگەل سەرچاوەكانی چەكە بەهێزەكان، ئەڵمانیا یاساكانی زۆر توند ترن.

هەندێ هەڵاوێری رێگە پێدراو
تەنانەت لە یاسا توندەكانی ئەڵمانیاش هەندێ كۆت و بەند بە كراوەی ماونەتەوە، لەو كاتەی پەیوەندی بە " بەرژەوەندیە دەرەكیەكان یان ئاسایشیەكان"ی ئەڵمانیەوە هەبێت؛ ئەوا حكومەتی ئەلمانیا مۆڵەت بە هەناردەكردن دەدات لەگەل هەندێ خۆلادان، ئەم كارتە بەردەوام لە دۆخی سعودیەدا بەكارهێنراوە، لەگەڵ ئەو پیشێلكاریانەی عەرەبستان بەرانبەر مافەكانی مرۆڤ و دەستێوەردانە سەربازیەكان كردویەتی لە وڵاتی یەمەن.

وەك شوێنێكی سەقامگیر لە ناوچەكەو هاوبەشێكی ستراتیجی گرنگی ئەلمانیا، سعودیە بەلەمی چاودێری و ئامێری رادار و فرۆكەی یۆرۆفاتیری لەو وڵاتە وەرگرتوە. ئەو فرۆكە ئەوروپیانە ئەڵمانیا بە شێوەیەكی گەورە بەشداری لە دروستكردنیدا دەكات و سعودیەش ژمارەیەكی زۆری لێ كریوە. لەوەتەی رۆژنامەنوس جمال خاشقچی كوژراوە، ئەڵمانیا هەناردەكانی چەكی بۆ سعودیە راگرتوە، راپۆرتە هەواڵیەكانیش ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن هەلپەساردنە دوو مانگ زیاتر ناخایەنێت.

هەناردەكردن بۆ ئەو ناوچانەی ناكۆكییان تێدایە
بەلام هەناردە كردن تەنها بۆ سعودیە نەبوە؛ كە رەخنەگرانی پڕچەككردن باسی دەكەن ، بەڵكو ئەو وڵاتانەی تریش كە ململانێ و ناكركی تێدایە لە ساڵانی رابردودا چەكی ئەڵمانییان كڕیوە، لەوانە جەزائیرو مصر و كۆلۆمبیاو نایجیریا. جگە لە توركیاش پاش ئەوەی لە یەنایری 2018 چوە شاری عفرینەوە كەچی چەكی ئەلمانی دەسكەوتوە. ئەڵمانیا یاسای زۆر توندی هەیە دەربارەی هەناردە كردنی چەك بەڵام ئەگەر لەگەل سیاسەتیدا بگونجێت. جێگای باسە نوسەرو رەخنەگری پرچەككردن " ئەندری فاینشتاین" باس لەوە دەكات، حكومەتی ئەڵمانیا لە زۆربەی كاتەكاندا رەچاوی لایەنی سیاسی دەكات لە هەناردەكردنی چەكدا.

كۆمپانیای راینمتال یەكەی بەرهەم هێنانی زرێپۆشی بوما (گوێزەرەوەی سەربازو زرێپۆشی شەڕكەر)

ئایە ئەلمانیا ژوری چەك وچۆڵی جیهانە؟
بازاری جیهانی پێویستی بە چەكی ئەڵمانی هەیە، داواكردن بۆ چەك بە شێوەیەكی تایبەت لەسەر تانكی لیوبارد 2 و زرێپۆش و دەمانچەو ژیر ئاوی و كەشتیە. لە ساڵی 2017 دا حكومەتی ئەڵمانیا مۆڵەتی هەناردەكردنی بە نرخی 6.24 ملیار یۆرۆ بەخشیوە. لە لیستی گەورەترین هەناردەكەرانی چەكدا لە ساڵانی 2013 تاكو 2017 ئەڵمانیا بە پلەی چوارەم هاتوە. بەلام شارەزای بواری سیاسی "یواخیم كراوزە" پێی وایە لە پلەی شەشەمدایە، چونكە چین بۆ نمونە ژمارەی ناردە دەرەوەی چەكەكانی ئاشكرا ناكات.

شارەزایان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن ئەلمانیا شوێنێكی لاوەكی هەیە لە فرۆشتنی چەكی سووك و بچووك، و لە نێوان كۆمپانیا یەكەمەكانی جیهاندا تەنها دوو كۆمپانیای ئەڵمانیای تێدایە.

زۆربەی ئەو چەكانەی كۆمپانیا ئەڵمانیەكان دەیفرۆشن بە سوپای ئەلمانی و وڵاتە دۆستەكان، ئەمەش بە شێوەیەكی ئاسان دەبێت چونكە هەناردە كردن بۆ یەكیتی ئەوروپا و هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی هیچ كۆت و بەندێكی لەسەر نیە، بۆیە بەرهەم هێنەرانی  چەكی ئەڵمان بە دوای بازاری وڵاتانی سێیەمدا دەگەرێن، وەك سعودیەو قەتەر، لە دۆخێكیشدا حكومەتی ئەلمانی ئەم هەناردەكردنە رەتبكاتەوە، ئەوا پەنجەی تۆمەتی بۆ درێژ دەكرێت بەوەی كاری هاوڵاتی پەك دەخات. شایەنی باسە لە ئەڵمانیادا نزیكەی 135 هەزار كرێكار لە پیشەسازی دروستكردنی چەكدا كاردەكەن.