شارپرێس: نیقاش
شاری بەسرە تەنیا بەوە ناسرابوو، كە شارێكی شیعەنشینە‌و بە گرنگترین شاری بەرهەمهێنانی نەوت لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دادەنرا، تا قەیرانە سیاسی‌و ئابوورییە كەڵەكەبووەكان توڕەیی دانیشتووانەكەیان.

هەفتەی رابردوو سێیەكی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگای بەسرە بڕیاریان دا ئەسعەد عیدانی پارێزگاری شارەكە بگۆڕن كە كورسییەكی پەرلەمانی عێراقی فیدراڵی بەدەستهێناوە‌و هێشتا پۆستە خۆجێییەكەشی بەدەستەوەیە كە ئەوەش سەرپێچی دەستوورە، بەڵام ئەندامانی ئەنجومەن تووشی شۆك بوون بە بینینی دەیان كەس لەبەردەم بینای پارێزگا بۆ رێگرتن لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنەكە.

ئەندامانی ئەنجومەن توانیان بچنە ژوورەوە‌و نەیانتوانی پارێزگارێكی نوێ دەستنیشان بكەن، كاتێكیش چوونەدەرەوە بینییان بە سەدان خۆپیشاندرە دەرگاكانی بیناكە دادەخەن‌و بەرپرسانی خۆجێیی نەیانتوانی بچنە دەرەوە تا هێزەكانی سوپا‌و هێزەكانی بەرەنگاربوونەوەی ئاژاوە هاتن، دواتریش دەركەوت سیاسییەكان هەوڵدەدەن خۆپیشاندەران بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاربهێنن كە تا پێش چەند هەفتەیەك لەدژیان بوون.

هاوپەیمانی "سائیرون" بە رێبەرایەتی موقتەدا سەدر‌و "حیكمە" بە رێبەرایەتی عەممار حەكیم رێككەوتنێكیان كردووە بۆ دابەشكردنی پۆستەكانی هەردوو حكومەتی خۆجێیی لە بەغدا‌و بەسرە، "سائیرون" پۆستی پارێزگاری بەغدا وەردەگرێت كە دوو هەفتە لەمەوبەر روویدا، هاوكات "حیكمە" پۆستی پارێزگاری بەسرە وەردەگرێت كە ئەمەش تا ئێستا رووینەداوە.

وەك محەمەد حەجاج چالاكوانی مەدەنی دەڵێت سەرەتا ژمارەیەك لە لایەنگرانی پارێزگار كۆبوونەوە بۆئەوەی رێگە نەدەن ئەندامانی ئەنجومەن دانیشتنی لەسەركارلابردنەكە ئەنجام بدەن، ئەو بە "نیقاش"ی وت: "ئەو خۆپیشاندەرانەی داوای خزمەتگوزارییان دەكرد دواتر لەنزیك دەگاكانی ئەنجومەنی پارێزگا چوونە پاڵ ناڕەزاییەكان، سەرەتا دەیان كەسی لێبوو كە سەر بە حزبەكانن".

حەجاج روونیشی كردەوە "ئەوەی ئەسعەد عیدانی پارێزگار وتوویەتی كە گوایە ئەو خۆپیشاندەرانەی داوای خزمەتگوزارییان دەكرد لەپاڵیدا وەستاون لەدژی ئەنجومەنی پارێزگا، راست نییە، ئێمە دژی پارێزگار‌و ئەنجومەنی پارێزگاین، هەموویان تێوەگلاون لە شكستی بەڕێوەبردنی شارەكە‌و بارودۆخی خراپی ئابووری‌و خزمەتگوزاری، دوای سەركەوتنی ناڕەزاییەكانی هاوینی رابردوومان‌و كە ترسی خستە نێو دڵی سیاسییەكان، ئێستا دەیانەوێت بەسیاسی بكەن بۆ بەرژەوەندی خۆیان، ئەمەش روونادات".

دوای ئەوەی ئەو خۆپیشاندەرانەی داوای خزمەتگوزارییان دەكرد چوونە پاڵ ناڕەزاییەكان‌و هێلەكی زەردیان پۆشی‌و دروشمیان لەدژی حكومەتی خۆجێیی بەرزكردەوە، چەند حزبێك رایانگەیاند خۆپیشاندانەكە لەدژی ئەسعەد عیدانی پارێزگارە.

لە تەمموزی رابردوودا گەورەترین ناڕەزایی جەماوەری لە باشووری عێراق كە زۆرینەی دانیشتووانەكەی شیعەن، سەری هەڵدا، پزیسكی خۆپیشاندانەكان لە بەسرەوە دەستیپێكرد‌و پەلی هاویشت بۆ پارێزگاكانی باشوور وەك ناڕەزاییەك بەرامبەر بە خراپی خزمەتگوزارییەكان‌و پیسبوونی ئاوی خواردنەوە‌و نەبوونی كارەبا، دواتر خۆپیشاندانەكان لە كۆنترۆڵ دەرچوون‌و بارەگای حزب‌و گرووپە شیعەكانی نزیك لە ئێران سووتێندران‌و لە دیمەنێكیشدا كە بۆ جیهان چاوەڕواننەكراوبوو، كۆنسوڵگەری ئێران لە شارەكەدا سووتێندرا، چونكە دەمێكە بەسرە لانكەی حزبە شیعە فەرمانڕەواكان‌و گرووپە چەكدارەكانی نزیك لە ئێرانە‌و گرنگترین سەرچاوەی مرۆیی جەنگاوەرەكانیانە، كەواتە بۆچی وا لەناكاو بووە دژی دەسەڵاتی فەرمانڕەوا؟

بەدرێژایی ساڵانێك چەند فاكتەرێك پێكەوە كۆبوونەوە تا دواجار رەوشەكەیان تەقاندەوە‌و بەسرە بووە سەرقاڵكەری سیاسییەكان‌و حكومەت‌و پەرلەمان، دوای هەفتەیەكیش لە راوەستانی ناڕەزاییەكانی بەسرە سیاسییەكانی عێراق لەژێر گوشاری ناڕازیاندا ملیان دا‌و بە پەلە سەرۆكی پەرلەمانیان دەستنیشان كرد كە دوای یەك رۆژ لە هەڵبژاردنیشی، لەگەڵ وەفدێكی گەورەی پەرلەماندا، چووە بەسرە بۆ هێوركردنەوەی دانیشتووانەكەی، هەروەك سەرۆك كۆمار‌و سەرۆك وەزیرانیش بەسرەیان لە پێشینەی بایەخپێدانەكانیان دانا.

بایەخی بەسرە لەوەدایە نزیكەی 80%ی ئەو نەوتە لەخۆ دەگرێت كە عێراق هەناردەی دەرەوەی دەكات‌و لە ئێستادا بڕی نزیكەی 4 ملیۆن بەرمیلی رۆژانەیە، داهاتی نیشتمانی عێراق‌و خەرجییەكانی بودجە بەڕێژەی نزیكەی 97% پشت بە نەوت دەبەستن كە ئەمەش بەسرە دەكاتە ئەو مریشكەی هێلكەی ئاڵتونی بۆ عێراق دەكات.

هەروەها بەسرە بە تاكە دەروازەی دەریایی عێراق دادەنرێت‌و گرنگترین بەندەرەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیشی تێدایە لەوانە "ئوم قەسر"، "خۆر زوبێر"، "فاوی گەورە"، "مەعقەل"‌و "ئەبو فلوس"، لەم بەندەرانەشەوە عێراق نەوتەكەی هەناردە دەكات‌و داهاتی دەرەكی بۆ وڵات پەیدا دەبێت.

لەڕووی مرۆییشەوە، بەسرە بە سێیەم گەورەترین شاری عێراق دادەنرێت لەڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە لەدوای بەغدا‌و موسڵ كە ژمارەیان 2.7 ملیۆن كەسە، سەرەڕای ئەم سەرچاوە سروشتی‌و ئابووری‌و مرۆییانەش، بەڵام دانیشتووانەكەی لە هەرلومەرجێكی خراپدا دەژین، بەمدواییانەش رەوشەكە ئاڵۆزتر بوو پاش پیسبوونی ئاوەكەی بەهۆی هاتنی ئاوی سوێری كەنداو بەرەو شارەكە لەئەنجامی كەمبوونەوەی ئاستی هەردوو روباری دیجلە‌و فورات كە پێشتر پاڵی بە ئاوی دەریاوە دەنا‌و شارەكەی لە پیسبوون دەپاراست.

ناڕەزاییەكانی بەسرە
لە ناڕەزاییەكاندا لەدژی دەسەڵات هاوپەیمانییەكی دەگمەنی بەرنامەبۆدانەڕێژاو لەنێوان سێ توێژی كۆمەڵایەتی دژبەیەكدا دروستبوو، پێكەوە بەشداری ئەو خۆپیشاندانانەیان كرد كە نزیكەی دوو مانگی خایاند تا شارەكە بۆ ماوەی چەند رۆژێك لە كۆنترۆڵی حكومەت دەرچوو، ئەویش لە سیناریۆیەكی هاوشێوەی كەوتنی موسڵدا، بەڵام ئەوەی كۆنترۆڵی شارەكەی كرد جەماوەر بوو نەك توندڕەوان.

 توێژی یەكەم هەژاران بوون كە زۆرینەن‌و سەر بە هۆز‌و عەشیرەتە گەورە‌و ناسراوەكانی بەسرەن، ئەمانە پزیسكی ناڕەزاییەكانیان هەڵگیرساند كاتێك یەكەم گرووپی خۆپیشاندەران بەرەو دەروازەی ئەو كۆمپانیا نەوتییە جیهانیانە رۆیشتن كە لە بەسرە كاردەكەن‌و لە سیناریۆیەكی مەترسیداریشدا كە خەریك بوو هەڕەشە بۆ هەناردەكانی عێراق دروست بكات، هەڵیانكوتایە سەر دەروازەكان.

توێژی دووەم چالاكوانانی مەدەنی‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی بوون كە لە ساڵی 2015وە بەشێوەیەكی فراوان چالاكییان دەستپێكردووە‌و بەسەدان هەڵمەتی هۆشیاركردنەوە‌و وۆركشۆپی راهێنانیان لەبارەی مافەكانی مرۆڤ كردووەتەوە، ئەوانیش چوونە پاڵ خۆپیشاندانەكان‌و ئەركی هاشتاگ‌و بڵاوكردنەوەی وێنەی خۆپیشاندانەكانیان گرتبووە ئەستۆ‌و بارودۆخی خۆپیشاندانەكانیان لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە دەگواستەوە، ئەمانەش توێژە میانڕەوەكە بوون كە لە پرۆسەكانی سووتاندندا تێوەنەگلابوون‌و هەوڵی ئیدانەكردنی ئەوكارەشیان دەدا.

توێژی سێیەمیش كە نوێنەرایەتی توێژی مامناوەندی دانیشتووانی شارەكە دەكات، لەو بازرگان‌و بزنسكارە سەربەخۆیانە پێكدێت كە چاویان لەوەیە بەشداری لە ئاوەدانكردنەوەی بەسرەدا بكەن لەڕێی وەبەرهێنانی شەفاف‌و بێگەردەوە، بەڵام نیگەران بوون بە دەستوەردانی حزبە فەرمانڕەواكان لەو سەودانامە‌و بەڵێندەرایەتیانەی بە یەكسانی بەسەر نووسینگە ئابوورییەكانی نێو حزبەكاندا دابەش دەكران، ئەركی ئەو نووسینگانەش دابەشكردنی بەڵێندەرایەتییەكان بوو كە هۆكاری گەندەڵی پرۆژەكان‌و ناتەواوییانە.

ئەم توێژەش بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەشداربوو لە پشتیوانیكردنی خۆپیشاندانەكان لەڕێی تەبەنیكردنی داواكارییەكانی ناڕازییان‌و دیالۆگی هێمنانە لەگەڵ حكومەت بۆ گواستنەوەی كێشە راستەقینەكان‌و چارەسەركردنیان.

ترس لە ئایندە
دوای پاشەكشەكردنی ناڕەزاییەكان، چەندین چالاكوان‌و بەشداربووی خۆپیشاندانەكان رووبەڕووی تیرۆركردن‌و دەستگیركردن بوونەوە‌و ئەوەش ترسی خستە دڵی خۆپیشاندەرانەوە، بەڵام هەفتەی رابردوو رووكاری خۆپیشاندانی نوێ دەركەوت‌و حزبە سیاسییەكانیش هەوڵی پشتیوانیكردنی دەدەن لەترسی دووبارەبوونەوەی رووداوەكانی هاوینی رابردوو.

بەسرە‌و لەگەڵیشیدا پارێزگاكانی باشوور، رووبەڕووی ئاڵنگاری سیاسی‌و ئابووری‌و ئیداری گەورە دەبنەوە كە دیارترینیان شكستی سیستمی ئیدارە خۆجێییەكانە لەو پارێزگایانەدا، چونكە ئەو پارێزگایانە داوای جێبەجێكردنی سیستمی لامەركەزی دەكەن لەكاتێكدا حكومەتی فیدراڵی لە بەغدا خۆی لە قبوڵكردنی دەزێتەوە، بەڵام ئیدارە خۆجێییەكان شارەزایی ئیداری پێویستیان نییە بۆ ئیداردانی دەسەڵاتی زۆر.

بۆ نموونەش لە كاتی جێبەجێكردنی هەندێك بەندی یاسای دەسەڵاتی پارێزگاكاندا چەند كێشەیەك لە ئیدارە‌و گەندەڵی ئیداری‌و دارایی سەریان هەڵدا، هەروەك راهێنان‌و ئامادەكردنی كادری خۆجێیی‌و رۆشنبیركردنی دانیشتووان سەبارەت بە سیستمی لامەركەزی فاكتەرێكی گرنگ‌و سەرەكییە بۆ سەقامگیری لە باشووری وڵات.

كێشەیەكی دیكەش ململانێی هۆزەكانە بەهۆی داب‌و نەریتی ژنهێنان‌و بازرگانیەوە، هەوەها بەهۆی ململانێ لەسەر زەوی كشتوكاڵی یان ئاوی كەمبووەوە، چونكە ئەو عەشیرەتانە لە بنەڕەتدا پشت بە كشتوكاڵ دەبەستن، بۆ یەكەمین جاریش لە مێژووی عێراقدا هاوینی رابردوو عەشایرەكان ناچاربوون بەدوای ئاودا بچنە ناوچەی دیكە كە ئەوەش بووە هۆی پێكدادانی چەكداری، بەم دواییانەش حكومەت بڕیاری دا بەپێی یاسا ململانێ عەشایرییەكان بە تاوانێكی تیرۆریستی دابنێت.