شارپرێس: حلمی رەسول رەزا
وەزارەتی بەرگری ئەمەریكا فشارێكی توند دەخاتە سەر كۆمپانیاكانی بەرهە هێنانی چەك بە هەواڵەكردنی ژمارەیەكی زۆر لە توێژینەوەی تەكنیكی لە بواری رۆكێت و كۆسیستەمی خێراتر لە دەنگ و كردنی بە واقیع، بۆ گەیشتن بە چین و روسیا لە پێشبڕكێی جیهانی نوێ بۆ پڕچەككردن لەم بواره مەترسیدارەدا، مەبەستیش لەم پرۆسانە پێكانی هەر شوێنێكە لە جیهان لە كەمتر لە كاژێرێكدا، ئەمەش بە گوێرەی رۆژنامەی واشنتۆن پۆست.

لە یەكێك لە كۆبونەوەكانی ئەم دوایەی یانەی دەریایی سەر بە سوپای ئەمەریكا لە ئەرینگتۆنی‌ ویلایەتی تەكساس، دوو لە گەورە بەرپرسانی چەك لە پەنتاگۆن نامەیەكی رونیان ئاراستەی ژوری بەرێوەبەرە جێبەجێكاریەكانی بواری دروست كردنی بەرگری كردوە و گوتویانە ئەمەریكا لە پێشبڕكێدایە لەگەڵ روسیا لە پێشخستنی چەكی خێراتر لە دەنگ " هایبرسۆنیك".

لەم بارەیەوە جێگری وەزیری بەرگری –شاناهان- كە بەرپرسی جێبەجێكاری پێشوو بوە لە كۆمپانیای – بۆینگ- لە كاتی خۆیدا گوتی " بابەتەكە پەیوەندی بە دروست كردنەوە هەیە نەك زانست".

هەروەها جێگری وەزارەتی دەرەوە بۆ كاروباری توێژنەوەو ئەندازیاری – مایكل گریڤین- گوتی ئەوانەی لەگەڵ وەزارەتی بەرگریدا گرێبەستیان هەیە پێویستە خۆیان ئامادە بكەن بۆ بەرهەم هێنانی چەكێك كە خێرایەكەی لە دەنگ زیاتر بێت لەماوەی چەند ساڵێكی كەمدا.

گریڤین ئەوەی رون كردەوە، كە ئەم بوارە هەواڵدانی توێژنەوە نیە بە نمرە یەك، بەڵكو هەوڵدانە بۆ بەدەستهێنانی هەزاران لەم كۆسیستەمە لە گۆرەپاندا، بنكەیەكی پیشەسازی نوێش بۆ ئەم كۆسیستەمە دروست دەكرێت. شایانی باسە دەكرێ ئەم كۆسیستەمە لە بەرزایەكی زۆرەوە بە دوو هێندە خێرایی دەنگ بڕوات بە گشتی و زیاتر بێت لە میلێك لە هەر چركەیەكدا، ئەمەش رێگا خۆش دەكات بۆ سوپای ئەمەریكی ئامانجە نەیارەكان لەهەر شوینێكی سەر زەوی بێت لە كاژێرێكدا بپێكێت.

بەرپرسەكان پێشنیاری ئەوەیان كردوە بەكارهێنانی ئەم توانایە بۆ تێكشاندنی خێرا بەكاربهێنرێت دژی ئەو بنكانەی چەكی ئەتۆمییان لێوە هەڵدەدرێت، یاخود بەكاربهێنرێت بۆ لێدانێكی ورد دژی سەركردەكانی رێكخراوە تیرۆریستیەكان. دیارە لای هەریەك لە شوپا و دەریایی و هێزی ئاسمانی بەرنامەی جیا جیا هەیە بۆ پێشخستنی ئەم چەكەو خستنە چوارچێوەی ئەو هەوڵانەی بە - لێدانی خێرای جیهان- دەناسرێت.

روسیا و چین 
بەرپرس و شیكاركارەكان دەڵێن ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا دەیەوێ لە پێشبڕكێی خۆپرچەككردنی خێراتر لە دەنگ بكات، ئەمەش پاش ئەو شانازیە هات كە سەرۆكی روسیا ڤلایدمیر پۆتین كردی بەوەی وڵاتەكەی رۆكێتە كلاوئەتۆمیەكانی پەرە پێداوە و خێراییەكی زۆری هەیە و دەتوانێ ئامانجە زەمینیەكان بپێكێ بە چینەكانی سەرەوەی رۆپۆشی ئاسمانی، ئەم بابەتەش دەبێتە هۆی بێ هیوابون لە كۆسیستەمی بەرگری رۆكێتی.

بڕواش وایە وڵاتی چین توانای پڕچەككردنی خیراتر لەدەنگی لەم ساڵانەی دواییدا پەرە پێدا بێت، هەروەك كۆمپانیای –جۆفینی- بۆ توێژینەوەی بازار باسی ئەوەی كردوە كۆمپانیا بەرگریەكان لە چین زیاتر لە 20 هەزار دۆزینەوەی تۆماركردوە سەبارەت بە توێژینەوەكانی پڕچەككردنی خێراتر لە دەنگ، ئەم توێژنەوەانە 24% لە نێوان ساڵانی 2011 و 2016 زیادیان كردوە، كەچی داهێنانەكان لە روسیا و ئەمەریكا لەو ماوەیەدا دابەزیون.

لە پێناو گەیشتن بەو ئامانجە، بەرپرسە ئەمەریكیەكان ئاماژەیان بەوە كردوە، چەكەكانی خێراتر لە دەنگ بەوەی كارە یەكەم و دووەم و سێیەمەكەیانە لە پرۆسەی پەرەپێدانی سیستەمی پرچەككردن. و وەزارەتی بەرگری داوای پارەی زیاتری كردوە بۆ بەرنامەی سەرەكی پێش خستنی ئەم كۆسیستەمە، لە 201 ملیۆن دۆلار لە ساڵی 2018 بۆ 278 ملیۆن دۆلار بۆ ساڵی 2019.

چەكی دو هێندە
لەبەرانبەردا، شیكاركارەكان و شارەزایانی سنورداكردنی پڕچەككردن هەست بە نیگەرانی دەكەن لە ناسەقامگیری ئاسایش لە بەركارهێنانی ئەم جۆرە چەكانەدا. لەم بارەیەوە -كینگستۆن ریف- بەرێوەبەری سیاسەتی چەك داماڵین لە رابیتەی سنوردا دانانی پڕچەككردن دەلێ ، نیگەرانە لە گریمانەی هەڵەی ئەم جۆرە چەكە، بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەندییان بە توانای ئەتۆمیەوە هەیە، ئەوەشی زیاتر مەترسیەكە زیاد دەكات لێكتێنەگەیشتنی وڵاتە خاوەن ئەتۆمیەكانە، بە بۆچونی ناوبراو بەوەی روسیا و چین دەیانەوێ ئەم جۆرە كۆسیستەمانە به خێرایی پەرەپێبدەن مانای ئەوە نیە ئێمە هەمان رێژكەی ئەوان بگرین لەو بابەتەدا.

هەلی وەبەرهێنان
بەلای وەبەرهێنە بەرگریەكانەوە، وا تەماشای پڕچەككردنی سەروی دەنگ دەكەن، هەلێكی وەبەرهێنانی گەورە بێت. لەم بارەیەوە - لۆرین تۆمسۆن- شیكاركاری بەرگری دیار كە لەگەل كۆمپانیای – لۆكهید مارتن- و – بۆینگ- كار دەكات گوتی: ئەم جۆرە لە چەك پێویستە ملیارەها دۆلاری بۆ تەرخان بكرێت بۆ ماوەیەكی درێژو ئێمە قسە لەسەر جۆرێكی تەواو نوێ دەكەین لە چەك.

پەرەپێدان و تاقیكردنەوەی كۆسیستەمی خێراتر لە دەنگ زانین و ئەزمونی بەرزی پسپۆری دەوێت، ئەمەش مانای ئەوەیە بازار پشت بە ژمارەیەكی كەم كۆمپانیای گەورە دەبەستێت.

لە چاوپێكەوتنێكی لەگەل دەوریەی – ئینساید دیڤینیس- ی بەرگریدا، سەرۆكی لیژنەی خزمەتگوزاری چەكدارەكان لە ئەنجومەنی پیران – جیمس ئیم ئینهۆف- گوتی : ویلایەتە یەكگرتوەكان تەنها تۆنێڵێكی هەوای هەیە و دەتوانێ بە شێوەیەكی تەواو كۆسیستەمی خێراتر لەدەنگ تاقیبكاتەوە.

شیكاركاران دەڵێن تەنها چوار كۆمپانیا كەل و پەلی تەواو زانیاری پێویستیان هەیە بۆ بەرهەم هینانی چەكی خیراتر لەدەنگ، ئەوانیش: (نورسروب گرۆمان، بۆینگ، لۆكهید مارتن ، رایسیۆن) ن، و كۆمپانیای – لۆكهید مارتن- لە پێش ئەو كۆمپانیایانەدایە كە رەنگە خەونی ئەمەریكی لەو بوارەدا بەدی بهێنێت. لەمانگی چواری رابردودا، ‌ گرێبەستێكی بە بڕی  900 ملیۆن دۆلار بۆ  پێشخستنی چەكی دژە كۆسیستەمی ئاسمانی خێرا لە بەرژەوەندی هێزە ئاسمانیەكان مۆركرد، هەروەها هەمان كۆمپانیا گرێبەستێكی بردەوە بە بڕی 480 ملیۆن دۆلار بۆ بەرهەم هینانی چەكی وەلامدانەوەی خێرا. ئەمە جگە لەوەی هەندێ توێژنەوەی هەیە لەگەڵ ئاژانسی پرۆژەكانی بەرگری پێشكەوتوو، كە بەشێكی توێژنەوەی سەر بە پەنتاگۆنە. دیارە ئەم گرێبەستانە دەگاتە 1.5 ملیار دۆلار لە بواری چەكی خێرایی نایاب، ئەمەش بە گوێرەی قسەی سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیای – لۆكهید مارتن- " مارلین هیوسون" لە كۆنگرەی وەبەرهێنەكاندا كردی.

لە 21 ی نۆڤەمبەری رابردودا، هێزە دەریاییەكانی ئەمەریكا رایگەیاند گرێبەست لەگەل كۆمپانیای – لۆكهید مارتن- دەكات بە مەبەستی دروست كردنی بزوێنەری رۆكێت و ئامێرەكانی هاویشتنیان، كە بەكاردەهێنرێت لە گەشتی ئەزمونی بەرنامەی تایبەت بەو چەكانەی بەخێرایی دەنگ كاردەكەن.

تۆماس بۆسینگ جێگری سەرۆكی  كۆمپانیای –رایسیۆن- گوتی : كۆمپانیەكەی ملیارەها دۆلاری وەبەرهێناوە لە كۆسیستەمی خێراتر لەدەنگ لە ماوەی دەیەی رابردودا و ئاماژەی بەوە كرد ئەم كۆسیستەمە رێساكانی گەمەكە دەگۆڕێت.

لەكاتێكدا ئەمەریكا ئامادەی بەدەستهێنانی چەكی خێرایی نایابە، كەچی كۆسیستەمەكانی رۆكێتی كە كاری وەستاندنی ئەم جۆرە كۆسیستەمەیە لە قۆناغە یەكەمینەكانی پێشخستنیدایە. لەلایەكی ترەوە ئاژانسی بەرگری رۆكێتی سەر بە وەزارەتی بەرگری لەم دوایەدا گرێبەستی لەگەل 21 كۆمپانیای جیاوازدا كردوە، بۆ بەردەوام بون لە پێشخستنی پلانەكانی توێژینەوەی زوتر بۆ كۆسیستەمی بەرگری رۆكێتی، كە لەسەروی خێرایی دەنگەوەیە.

توێژنەوەكانی –بۆینگ- لەم بابەتەدا چۆنیەتی بەكارهێنانی وزەی ئاراستە كراو دەگرێتەوە، یاخود چەكی لێزەر بۆ دەركدنی رۆكێتە زۆر خێراكان لە بۆسایی ئاسماندا. بە گوێرەی توێژینەوەكان دامەزراوەی –لۆكیهد مارتن- كار دەكات بۆ هێلكاریەكی كۆسیستەمی بەرگری خێراتر لە دەنگ لە بۆشایی ئاسماندا، ئەمەش بە گویرەی بەلگەنامەكانی گرێبەستی حكومەتی گشتی.

هەریەك لە -رایسیۆن- و –لوكهید مارتن- و نوسروب گرومان- كۆسیستەمی بەرگری ناجوڵەییان ئاشكرا كردوە، ئەمەش زاراوەیەكی سەربازیەو ئاماژەیە بۆ شێوەیەك لە شێوەكانی هێرشكردنی نا مادی، بۆ نمونە جەنگی ئەلیكترۆنی. سەرەرای ئەوەی هەریەك لە رایسیۆن و لۆكهید خەریكی دروست كردنی رۆكێتی خیرایی زۆرن، نمونە تازەكانیشی لەم چوارچێوەیەدا چەندین ناویان هەیە وەك – فالكیری- و – سكای فایر-.

هێرش لە بەرگری كردن باشترە
لەلایەكی ترەوە گریڤن گوتی : ویلایەتە یەكگرتوەكان بە دوری چەند ساڵێك نەوەك چەند مانگ و دەیەیەك، دەتوانێ سیستەمی بەرگری رۆكێتی پراكتێكی بەدەست بهێنێ كە توانای وەستاندنی ئەو رۆكێتانەی هەبێت كە خێرایەكەیان لە سەروی خێرایی دەنگەوەیە. ناوبراو لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا ئاشكرای كرد " توانای بەرگری پراكتیكیمان دەبیت لەناوەراستی ئەم دەیەیەدا".

لەم بارەیەوە، شیكاركارەكان دەلێن زۆربەی پارەداركردنی ئەمەریكی بۆ چەكی خێرای سەروی دەنگ روەو چەكی لێدانی ورد دەچێت، بەمانایەكی تر، چەكی هێرش كردن نەك بەرگری، ئەمەش بە گوێرەی – كریس تایلۆر- سەرۆكی جێبەجێكار لە - جوفینی-. هەر دەربارەی ئەم بابەتە شیكاركارەكان دەڵێن یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم ئاراستەیە ئەوەیە، كۆسیستەمی هێرش بردن لەروی تەكنیكەوە ئاسانترە و تێچوەكەشی كەمترە لە كۆسیستەمی بەرگری.

لە كۆتاییدا –بۆسینگ- جێگری سەرۆكی رایسیۆن دەربارەی ئەم دۆخە گوتی " ركابەرەكانی ئەمەریكا دەتوانن بە تێچویەكی كەم وا لە ئەمەریكا بكەن پارەیەكی زۆر لە روبەروبونەوەیان خەرج بكات".