شارپرێس: لوقمان حاجی قادر
ترامپ دەڵێت: "سیستەمەكە بۆ ئەمریكا دادپەروەر نییە"، ئەردۆغان هاوار دەكات و دەڵێت: "جیهان لەو پێنجانە گەورەترە"، هەروەها پۆتین بانگەشەی ئەوە دەكات: "سیستەمی ئێستای جیهانی دادپەروەر نییە" ، هەرسێك سەرۆكەكە لۆمە و گازندەیان لە سیستەمی جیهانی ئێستا هەیە، كە لە جەنگی دووەمی جیهانییەوە دامەزراوە، هەر سەرۆكەو لە دیدی خۆیەوە پێی وایە سیستەمەكە داڕزاوە و پێویستی بە گۆڕانكارییە.
هەرسێك سەرۆكەكەش لەسەر ئەوە كۆكن كە لارولەوێری سیستەمی جیهانی لەوەدایە كە ڕێگرە لە بەدەستهێنانی بەرژەوەندی نەتەوەیی ووڵاتەكانیان، هۆكاری یاخیبوونی هەر سەرۆكێكیان لە سیستەمی جیهانی لەوەی دیكە جیاوازە.
دۆناڵد ترامپ
فاكتەر و هۆكارەكانی ڕەخنەی تڕەمپ لە سیستەمی جیهانی ئێستا جۆراوجۆرن، گرنگترینیان بریتین لە:
سیستەمی جیهانی ئێستا ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای دادۆشیووە كە لە كۆتایی جەنگی دووەمی جیهانییەوە ڕۆڵی "پۆلیسی جیهانی" دەگێڕێت، تڕەمپ گەرەكیەتی پارێزگاری لە ڕۆڵی سەركردایەتی ئەمریكا بكات، بەڵام نەك بە شێواز و تەرزی ئێستا، ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گەورەترین و زۆرترین خەرجی ئابووری و سەربازی لە ئەستۆدایە ئەگەر بەراورد بكرێت بە ووڵاتانی دیكە و بە تایبەتیش دەوڵەتە ئەوروپییەكان كە تڕەمپ پێی وایە ئەمریكا و پێگە جیهانییەكەیان كردۆتە سەرەنێزە بۆ هێنانەدی بەرژەوەندییەكانیان بێ ئەوەی هیچ خەرجی و تێچوونێكیش لە ئەستۆ بگرن ، بۆیە داوایان لێدەكات دادپەروەرانە تێچوون و خەر‌جییەكان لە ئەستۆ بگرن.
هزر و ئیدارەكەی تڕەمپ ، واتە هەندێك لە باڵی هەڵۆكانی ئیدارەی تڕەمپ بێ لەبەرچاوگرتنی هیچ بنەماكانی لیبڕاڵیەت یان دیموكراسی، باوەڕیان بە واقعیەتی ئەمنی پراگماتی هەیە و تەنها بە پاڵنەری بەرژەوەندی ئەمریكا دەجوڵێن ، كشانەوەی ترەمپ لە ڕێككەوتننامەی پاریس بۆ كەشوهەوا، بڕینی هاوكاری دارایی لە یونسكۆ (ڕێكخراوەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پەروەردەو ڕۆشنبیری) بەر‌جەستەكەری ئەو ڕاستیەیەی سەرەوەن، ئەمەش لە پێناو گرنگیدان بە بەرژەوەندی ئابووری و سیاسی و ئەمنی گەلی ئەمریكا.
هزر و ئیدارەكەی تڕەمپ كە باوەڕیان بە بوونی هیچ هاوپەیمانێكی هەمیشەیی نییە و بە چاوی ململانێی ڕووتیشەوە تەماشای جیهان دەكەن، پێیان وایە ڕەگەزی مرۆیی شایستەی متمانەپێكردن نییە، بۆیە بەرەو تازەكردنەوەی تواناكانی سەرجەم هێزەكانی ئەمریكا و بناغەیەكی پتەو هەنگاو دەنێن و دروشمی "ئەمریكا لەپێش هەموو شتێكەوه" یان هەڵگرتووە، لە هەوڵی ئەوەشدان بگەنە دارشتەی "ئاشتی ئیمپڕاتۆڕیانه" كە واتای برەودانە بە هەژموونی ئەمریكا تاوەكو بتوانێت وویستی خۆی بەسەر دەوڵەتانی جیهاندا بسەپێنێت بێ ئەوەی كۆششێكی دبلوماسی و سەربازییەكی ئاستبەرز خەرج بكات.
هەر ئەمەش وای لە واشنتۆن كردووە باوەڕی بە هاوپەیمانییەكی ستراتیژی نەبێت، بەڵكو باوەڕی بە "هاوبەشبەندییەكی تەواوكاری" هەیە كە لەسەر سەوداو مامەڵەیەكی كاتی بەندە یان لە پێناو گەیشتن بە ئامانجێكی هاوبەشی ڕوون و ئاشكرا و بێ ئەوەی ئەمریكا خەرجی دوورمەودای بكەوێتە ئەستۆ، ڕەنگە زیندووترین نموونەش لەوبارەوە ئاراستەی ئەم دوایەی واشنتۆن بێت كە بەرژەوەندی ووڵاتە ئەوروپییەكانی فەرامۆشكردووە لە سوریا و بەرەو "هاوپەیمانییەكی تەواوكاری" لەگەڵ ئەنقەرە هەنگاوی ناوە و دوور نییە لەگەڵ بەغداش هەمان شت بكات، هەموو ئەمانەش لە پێناو پارێزگاریكردن لە سەقامگیری ناوچی باكوری ڕۆژهەڵاتی سوریا بە شێوەیەك كە دەستەبەری كەمكردنەوەی خەرجییەكانی ئەمریكا بكات و بەرژەوەندییەكانی ئەو ناوچەیەش مسۆگەر بكات.
هزری تڕەمپ بۆ پارێزگاری ئابووری كە پێی وایە پێویستە ئابووری ناوخۆی ئەمریكا بخرێتە سەرووی ئابووری ئازادی جیهانگیری كە لە جەنگی دووەمی جیهانییەوە زۆرێك لە دەوڵەتانی جیهان پەیڕەوی لێدەكەن، ئەمەش ئاماژەیە بە گریمانەی دووبارە سەرهەڵدانەوەی كێبڕكێی جیهانی كە لە ماوەی هەردوو جەنگی یەكەم دووەمی جیهانی بازاڕی گەرم بوو، چونكە بەرزبوونەوەی تێكڕای مزەو باجە گومرگییەكان، سنورداركردنی بەشە هاوردەكانی دەرەوە لە كاڵاو كەلوپەل بۆ نزمترین ئاست، توندكردنی ڕێوشوێنە ئەمنییەكانی سەر سنور بۆ قەدەغەكردنی ئابووری قاچاخ، هەروەها گرتنەبەری میكانیزمی دیكەش لە كۆتایدا دەبنە هۆی پاشەكشەكردنی قەباری ئاڵوگۆڕی بازرگانی جیهانی، ئەمەش كێبڕكێی جیهانی دێنێتەوە سەر گۆڕەپانی ئابووری، دووریش نییە بگۆڕێت بۆ كێبڕكێیەكی ئەمنی و دبلوماسی، دیارترن نموونەش بۆ ئەم ئاراستەیەی تڕەمپ كشانەوەیەتی لە ڕێككەوتننامەی هاوبەشبەندی ئابووری ستراتیژی لە زەریای هێمن كە لەسەر كەمكردنەوەی باجە گومرگییەكان بەندە.
ڤلادیمیر پۆتین
ڕەنگە هۆكار و ئامانجەكانی پۆتین زۆر جیاواز تر‌بن لەوەی تڕەمپ بۆ یاخیبوون لە سیستەمی جیهانی، ئامانجی سەرەكی ئەو دەستەبەركردنی بەرژەوەندی نەتەوەیی ڕوسیایە بۆ تێپەراندنی ئەو بنەمایانەی سیستەمی جیهانی ئێستا سەپاندوونی، بە تەنیشت ئەمەشەوە ئەم فاكتەرانەی خوارەوە هۆكاری یاخی بوونی پۆتینن لە سیستەمی جیهانی ئێستا:
باوەڕبوون بە فەلسەفەی دۆگینیزم (بەناوی جیوپۆڵیتكناسی ڕووسی ئەلیكسەنەدەر ناونراوە) بۆ دامەزراندنی ئۆڕۆئاسیاییەك كە بتوانێت جیهانی یەكجەمسەری ئێستا بڕوخێنێت: بە ووردبوونەوە و تێڕامان لە جوڵەكانی پۆتین ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە بەرەو دامەزراندنی ئۆرۆئاسیایەكی گەرەنتیبەخش هەنگاو دەنێت كە دەتوانێت جیهانی فرە جەمسەر دابمەزرێنێت كە جێگرەوەی جیهانی تاك جەمسەری ڕۆژئاوایی لیبڕاڵی (ناتۆ) ئێستا بێت كە لە ئێستادا بەركارە، ئەمەش لە ڕێگەی كۆششەكانی بۆ دامەزراندنی یەكیەتییەكی بێسنوور لەگەڵ دەوڵەتانی ئاسایی ناوەڕاست كە پێشتر ویلایەتی یەكیەتی سۆڤیەتی جاران بوون، هەروەها لە ڕێگەی هاوپەیمانی لەگەڵ جەمسەرە هەرێمییە گەورەكان یان گرنگە ستراتیژییەكانی وەك هندستان و توركیا و ئێران و چین و هەندیك دەوڵەتی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتی.
ئینجا وێرانكردنی ماڵی تاكجەمسەری لەناوەوە لە ڕێگەی پشتیوانیكردنی ڕاستڕەوەكانی فەڕەنسا و ئەڵمانیا بە دیاریكراوی كە دوو جەمسەری دەوڵەتە ڕۆژئاواییەكانن بەوەی بەرەو ڕوسیا كێشیان بكات، بەمەش مۆسكۆ دەتوانێت چۆنی بوێت ئاوا قۆرتوقولاپ و تەراتێن لە جیهاندا بكات.
باوەڕبوونێكی قوڵ بە واقیعیەت، نەبوونی بنەما چەسپاوەكان و باوەڕبوونیش بە بنەمای "نیاز پاكانە بۆ هۆكار" دەكات: لە جیهانی بەرژەوەندییەكاندا شوێنپێیەك نییە بۆ بەها و ئاكار، بەڵكو كەڵكەلەی (نزعە) بەكارهێنانی هەموو شێواز هۆكارەكان – چ چاك و چ خراپ – هەیە لە پێناو گەیشتن بە بەرژەوەندی ئەمنی و سەقامگیر دەوڵەت.
پۆتین لەو ساوەی هاتۆتەسەر حوكم كاری لەسەر چاكسازی سوپا و پڕكردنەوەی هەموو كەموكوڕییەكان كردووە، ئینجا بەكارهێنانی هێزی زبر و بە دروشمی ئاڵێنگاریكردنی هەمووان بەرەو بەدەستهێنانی ئامانجە دەرەكییەكانی ووڵاتەكەی هەنگاوینا، یەكەم جوڵەشی هەڵگەڕانەوە بوو لە سیستەمی جیهانی ئێستا كە لە دوای نەمانی یەكیەتی سۆڤیەتی جاران پێگەی ڕوسیای لاواز كرد و شەرمو شكۆشی لەكەدار كرد، هەروەها لە 2008 ڕاستەوخۆ لەگەڵ جۆرجیا پێكیدادا و بەمەش سەربەخۆی خودی بۆ هەردوو هەرێمی ئەبخازیا و ئۆسیتیای باشور دەستەبەر كرد، ئینجا ڕووی كردە ئۆكڕانیا لە 2014 و دوورگەی قەرمی خستەسەر ڕوسیا.
ئەو هەنگاوانە كە پڕاوپڕبوون لە بێبنەمایی یاسایی و شێوازی نائاكارییانە لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندی نەتەوەیی ڕوسیا، بۆ بەرگرتن بوو لە مەترسی فراوانخوازی ناتۆ و هەروەها سڕینەوەی پرۆگرامەكانی ئازادی لیبڕالیزم لە ووڵاتەكەی كە تاكە درز و كەلێنی دەوڵەتانی ڕۆژئاوایە بۆ هاتنەناوەوە و دەستخستنەناو كاروباری ڕوسیا و دواتریش جڵەوگیری ئابووری دەوڵەتان و ڕێشمەگرتنیان، دووبارە كاری لەسەر كڕێن و خۆماڵیكردنەوەی نەوت و گاز و كارەبا كرد، سەرجەم ڕێكەوتننه بەتایبەتكردنەكانی (خصخصە) كەرتی گشتی هەڵوەشاندنەوە، مافەكانی ئەو دامەزراوە تایبەتانەی خستەپشتگوێ بەو ئامانجەی دەستی بگاتە پشتیوانییەكی ئابووری خودی كە پاشكۆی هیچ ووڵاتێكی بیانی نەبێت كە واباوە دەوڵەتە ڕۆژئاواییەكان نادادگەرانە كار بۆ بەپاشكۆكردنی ئابووری ووڵاتان دەكەن.
باوەربوون بە میتۆدی پێشبڕی و خۆپارێزی كە وا لە دەوڵەت دەكات هەمیشە لە هێرشدا بێت نەوەك هەر خەریكی چنگەكڕێی بەرگریكردن بێت لە ئاسایش و سەقاكگیری و مانەوەی خۆی، ئەمەش یاخیبوونێكی ڕاستەقینەیە لە سیستەمی جیهانی ئێستا كە جوڵەی سەربازی دەوڵەت لە چوارچێوەی بەرگریكردن لە خودا قەتیس دەكات، لەوانەیە بیردۆزەكانی "ئەلكسەندەر دۆگین" ی پۆڵیتكساز و ستراتیژی بە تایبەتیش بیردۆزەی " ئۆڕۆئاسیای تازە" كە داوای دامەزراندنی پێگە و هەژموونی ڕووسیا دەكات لە دەرەوەی سنوری نەتەوەیی خۆی بۆ گەیشتن بە باڵادەستی لە ڕێگەی گڕێدانی هاوپەیمانی لەگەڵ هێزەكانی ووشەكانی لە بەرامبەر هێزی ئاویدا (هێزی ناتۆ) ، بزوێنەری سەرەكی پۆتینبن كە بە هێرشێكی سەربازی پێشبڕی لە جۆرجیا و ئۆكرانیا كرد بۆ چوونەناو باوەشی ناتۆوە، هەمان میتۆدیشی لە سوریا دووبارە كردەووە.
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان
ئەردۆگانیش لە هەوڵی بەدەستهێنانی بەرژەوەندی و بەرزەفڕییە نەتەوەییەكانی ووڵاتەكەی دایە، بەڵام بنچینەكانی سیستەمی جیهانی ڕێگری لێدەكەن بگات بەوەی گەرەكیەتی، ئەمەش وای لێدەكات یاخی بێت، ئەو خاڵانەی خوارەوەش هۆكاری سەرەكی یاخیبوونی ئەردۆگانن:
پڕۆژەی "عوسمانی تازە" : لای چاودێران شاراوە نییە كە سەرۆك ئەردۆگان دەیەوێت ووڵاتەكەی بەرەو باڵا بەرێت، هەر بەلایەنی كەمەوە گەرەكییەتی لەسەر ئاستی هەرێمی ئەوەی بۆ مەیسەر بێت، سەرچاوەی ئەمەش ڕووكردنە پڕۆژەی "عوسمانی تازەیە" كە لە ڕێگەیەوە ئەردۆگان دەیەوێت تەوەربەندییەكی "دەستبارێكی هەرێمی ئابووری سیاسی ئەمنی" پێكبێنێت كە بتوانی شانبەشانی هێزە جیهانییەكان ڕێبكات ، ڕۆڵی گرنگی جیوستراتیژی و تەوەربەندی توركیا لە هەمبەر دەوڵەتانی جیهان بگێڕێتەوە، پڕۆژی عوسمانی تازەش كار لەسەر یەكبوونی ڕایەڵە نەتەوەكانی دەڵەتی عوسمانی دەكات لە ناوچە عەرەبییەكان و بەلقان و ئاسیای ناوەڕاست.
هاوسەنگی هێزە جیهانییەكان كە مەیلی بەلای دەوڵەتێكی دیاریكراودایە: ئەنقەرە پێی وایە كە هاوسەنگی هێزی جیهانی لە ئێستادا تا ڕادەیەكی زۆر ڕێگرە لە هەوڵەكانی بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی، ئەمەش وای لە ئەردۆگان كردووە وەك"یاخیبوویەك دژ بە سیستەمی جیهانی" دەركەوێت، ئەنقەرە وای دەبینی كە مەبەست لە هاوسەنگی هێز لە جیهاندا سیستەمەكەی ئەنجومەنی ئاسایشە كە 5 دەوڵەت تیایدا مافی بەكارهێنانی ڤیتۆیان هەیە كە زۆر جاران دژ بە بەرژەوەندی نەتەوەیی توركیا بووە.
كاتێك جوڵەی توركیا بەرەو قوبڕس لەلایەن دەوڵەتانەوە ڕەتكرایەوە، ئەنقەرە لە ساڵی 1975 تووشی گەمارۆ بوو، چونكە وویستی بۆ ڕزگاركردنی توركەكانی ئەوی بكەوێتە جوڵە، بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانیشی كەوتنە مەرتسییەوە كاتێك ڕوسیا و هەندێك جاریش چین لە ئەنجومەنی ئاسایش ڤیتۆیان بەكارهێنا دژ بەو بڕیارانەی دژ بە رژێمی سوریا بوون، ئەمە جگە لە بەركاهێنانی ڤیتۆ لە لایەن ئەمەریكاوە دژ بەو بڕیارانەی لە بەرژەوەندی ئیسڕائیلیدا نین كە كێبڕكێكارە زەبەلاحەكەی توركیایە لە ناوچەكە.
جا بۆ تێپەڕاندنی ئەو خاڵەی سەرەوە، ئەردۆگان و ڕاوێژكارەكانی وایدەبینن كە لەژێر سایەی پشێوی و بێسەرەوبەرەیی دۆخی هەرێمی ئێستا، پێویستە هاوسەنگییەكی نێودەوڵەتی لە نێوان دەوڵەتە گەورەكاندا ( ڕوسیا و ئەمریكا و چین و ئەڵمانیا و فەرەنسا) بێتەكایەوە، ئەمەش بۆ ئەوەی ئەنقەرە بتوانێت بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی بێنێتەدی و چوارچێوەی ئەو هاوسەنگییە نێودەوڵەتییەی جیهانی ئێستاش تیپەڕێنێت بە شێوەیەك و بە پێی توانا بتوانێت بەرژەوەندییەكانی توریكا دەستەبەر بكات.
لە كۆتایدا، سیفەتی یاخیبوون كۆلكەی هاوبەشی نێوان ئەو سێ سەرۆكەیە بەوەی هەر یەكێكیان بە شێواز و ڕێبازی ناباوی دەرەوەی سیستەمی جیهانی ئێستا، ئارەزووی هێنانەدی بەرژەوەندی ووڵات و نەتەوەی خۆیان دەكەن، لەژێر سایەی ئەو داڕشتە "تڕەمپییە - پۆتینییە - ئەردۆگانییەدا" كە بۆتە میتۆدێكی سیاسی، وا پێدەچێت كە سیستەمی جیهانی ئێستا بەرەو "سیستەمی جەماوەری كاریزمایی" هەنگاو دەنێت كە دەیەوێت سیستەمی بنەماكانی ئەقڵانی و یاسایی داپۆشێت كە تا ڕادەیەك گەمەی كێبڕێكاری جیهانی هاریكاریانەی پاراستبوو، بەڵام لەژێر سایەی سیستەمی سەركردە جەماوەرییەكاندا وا پیدەچێت كە كێبڕكێكە بەرەو پێكدادان هەنگاو دەنێت.
