هەمواركردنەوەی دەستوور.. ئەو رێگا دیموكراتییەی سەركردە عەرەبەكانی كردە دیكتاتۆر

جیهان

04/01/2019‌ 2543 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: حلمی رەسول رەزا
دەستووری میسر بە نییەتی باش نووسراوەتەوە، بەڵا وڵات تەنیا لەسەر بنەمای نییەتی باش بنیاد نانرێت، بەم گوزارشتانە سەرۆكی میسر عەبدولفەتاح سیسی لە میانی دیدارێكیدا لەهەفتەی گەنجانی زانكۆكان لە زانكۆی – كەناڵی سوێس- لە ئەیلولی 2015، سەرەداوێكی دەرخست بەوەی بە دەستوور رازی نییە و دەكرێت هەمواربكرێتەوە بۆ ئەوەی دەسەڵات و ماوەی درێژتر بدرێت بە سەرۆك.

قسەكانی سیسی زۆر دوورترە لە لێدوانە تیورییەكان، بەوەی خۆی و دارودەستەكەی كار دەكەن لە پێناو هەمواكردنەوەی دەستوور، بۆ مانەوەی لەو دەسەڵاتەی بە كودەتا پێی گەیشت لە 3ی تەموزی 2013 بەسەر یەكەمین سەرۆكی هەڵبژێرداو لەمێژووی هاوچەرخی میسردا.

دەستووری میسر... رێگای مانەوەی دەسەڵاتی هەتا هەتایی
بۆ یەكەمجار نییە دەستووری میسر هەمواردەكرێتەوە بۆ مانەوەی ماوەی درێژتر بۆ سەرۆك، لە سەرەتاكانی ساڵی 1980 سەرۆكی كۆچكردوی میسر – محەمەد ئەنوەر سادات- مادەی 77 ی لەدەستووری ساڵی 1971 هەمواركردەوە، كە درێژترین تەمەنی هەبوو لە دوای شۆڕشی ساڵی 1952، لەگەڵ پێدانی ماوەی مانەوە بۆ سادات بۆ كاتێكی نادیار، لە جێگای مانەوەی بۆ ماوەی دوو خولی  سەرۆكایەتی.

كاركردن بەم مادەیە بەردەوام بو لەسەردەمی سەرۆكی لەسەر كارلادراو – محەمەد حوسنی موبارەك-، لە ساڵی 2005 دا موبارەك هەمواركردنەوەی لە سیستەمی كاندیدكردندا ئەنجامدا و رێگادرا بەچەندین كاندید لە جێگای سیستەمی راپرسی لەسەر تاكە كاندیدێك، كە لە ساڵی 1952 ەوە كاری پێدەكرا، بەڵام وەها وەسفی كرد كە داڕشتنێكی ئامادەیەو كۆت و بەندی زۆری تێدایە و ئەم هەموارە رێگەی لەكاندیدە سەربەخۆكان دەگرێت، ئەمەش بەمانای رێگە گرتن لەكاندیدەكانی ئیخوان موسلمینی قەدەغەكراو دەهات لە ساڵی 1954 ەوە، و بەشێوەیەك داڕێژرا بۆ ئەوەی هەلی سەركەوتنی –جەمال موبارەك- مسۆگەر بكات.

لە سەردەمی سیسی-دا، قسە دەربارەی هەمواركردنەوەی دەستوور دووبارە بووەوە، لە ماوەی نیوەی یەكەمی ساڵی داهاتوو، بۆ مسۆگەركردنی درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی دووەمی ، كە تەنیا شەش مانگی لێ رۆیشتبوو بۆ ماوەی دوو ساڵی تر بەلای كەمەوە و پێدانی هەل بۆ دووبارە خۆكاندیدكردنەوەی زیاتر لە جارێك و بەوەش سیسی لە پۆستەكەی دەمێنێتەوە لەسەر لوتكەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و لوتكەی دامەزراوەی سەربازی بۆ دوای ساڵی 2022، واتە ئەو كاتەی ماوەی دووەم و كۆتایی سەرۆكایەتیەكەی كۆتایی پێ دێت بە گوێرەی ئەو دەستوورەی ناوبراو سوێندی خواردووە، كە رێزی لێ بگرێت لە حوزەیرانی 2014 دا و پاش دووبارە هەڵبژاردنەوەی لە حوزەیرانی رابردوو.

بەڵام مەترسیدارترین پرۆژە وەك لە دزەكردنە رۆژنامەوانیەكانەوە زانراوە‌، بریتییە لە پێشنیارێك بۆ دانانی مادەیەكی راگوزەر لەدەستووردا بۆ دروست كردنی ئەنجومەنی باڵا بۆ پاراستنی دەستوور بەسەرۆكایەتی سیسی " تا مردن"، بە شێوەیەك لە دەسەڵاتدا بێت یاخود نا، دەسەڵاتی فراوانی پێ بدرێت بۆ پارێزگاری كردن لە ناسنامەی دەولەت و پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی وڵات لە كاتی هاتنە سەردەسەڵاتی سەركردایەتی سیاسی نوێ.

دەستووری سوریا 
دەستوری ساڵی 1973 ی سەرۆكی پێشوی سوریا – حافز ئەسەد- رێگە دەدات سەرۆك دادوەری رەهای سوریا بێت  و چەندین جار بۆی هەیە خۆی كاندید بكاتەوە، بەلام مەرجی داناوە بەوەی تەمەنی سەرۆك لە 40 ساڵ كەمتر نەبێت.

دەستوری سوریا دوو جار هەمواركراوەتەوە، یەكەمجار لە ساڵی 1981، لە سەردەمی حافز ئەسەدی باوك و لە 10 یۆنیۆی ساڵی 2000 و پاش چەند كاژێرێك لە كۆچی دوایی ئەسەدی باوك؛ ئەنجومەنی گەلی سوریا لە دانیشتێكی نائاساییدا و لەماوەی نیو كاژێردا و بەراستەوخۆ مادەی 83 ی دەستور هەمواركرایەوە، بەمەبەستی دابەزاندنی تەمەنی سەرۆك لە 40 ساڵەوە بۆ 34 ساڵ، ئەویش تەمەنی عەقید بەشار ئەسەد كوڕی سەرۆكی سوریا بو، بۆ ئەوەی دەسەڵات وەربگرێت.

ئەم هەمواكردنەوەیە یەكەمجار بو روبدات بۆ ئەوەی دەسەڵات بكرێت بە پشتاو پشت لە وڵاتێك كە سیستەمەكەی كۆماری بو لە ناوچەكەدا، تاكو قازی -مەرسومی 94- لە شوباتی 2012 دا دەركرد بە پشت بەست بە دەستوری ساڵی 2012، تیایدا سەرجەم دەسەڵاتەكان دەدات بەسەرۆك، و سەرۆكایەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و دادوەری و پەرلەمان بە رەهایی دەكەوێتە ژێر دەستی سەرۆكی وڵات.

لەم دواییەشدا، ئاراستەی درێژی پێكهێنانی لیژنەی دەستوری سوریا گەیشتە قۆناغێكی جومگەیی، بەڵام تاكو ئێستا گفتوگۆكان دەربارەی دەسەڵاتەكانی سەرۆك بەردەوامە، بۆ جیاكردنەوەشی دیارترین قەبارەی راستەقینەی دەسەڵاتەكانی دەستور لە ویژدانی گەلدایە، ئەویش گوزارشتی لێكرا لەلایەن ئەكتەری سەر بە رژێم – درید لحام- لە شانۆگەری – چیعە  تشرین- كاتێ گوتی " كەرەكە دەستوری خوارد".

لوبنان.. دەستورێك بۆ دیكتاتۆرییەت
دەستوری بڕیارلێدراوی لوبنان كە لە 23ی ئایاری 1926 ەوە نوسراوەتەوە چەندین وێستگەی هەمواركردنەوەی بەخۆیەوە بینیوە، سێ لە هەمواركردنەوەكان بۆ پاراستنی هاوسەنگیەكان بوە، یەكەمیان لە ئۆكتۆبەری ساڵی 1955، تیایدا ماوەی سەرۆكایەتی –ئیلیاس هواری- بۆ سێیەم جار درێژكرایەوە و پەرلەمان بریاری هەمواكردنەوەی دەستوریدا بە درێژكردنەوەی سەرۆكایەتیەكەی و بەوەش ماوەكەی بوە نۆ ساڵ.

بەهەمان شێوە لە ساڵی 1998 دەستور هەمواركرایەوە لە هەڵبژاردنی سەركردەی سوپا – العماد ئەمیل لحود-، لە هەنگاوێكدا مەبەست لێی شەرعیەتدان بو هەلبژاردنەوەی سەرۆك كۆمار بۆ ماوەی شەش سال، پاش ئەوەی رێككەوتن لەسەر دیاریكردنی كرا لە دیداری لوتكەی نیوان سەرۆك –ئیلیاس هەراوی – و سەرۆكی سوریا – حافز ئەسەد- لە دیمەشق، چونكە دەستور رێگەی نەدەدا سەرۆك باكگراوندی سەربازی هەبێت.

لە ساڵی 2004 –لحود- نیازی ئەوەی هەبو سێ ساڵ سەرۆكایەتی بۆخۆی درێژ بكاتەوە بە رەزامەندی سوریا، دیارە 10 چركە بەس بو بۆ ئەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە دانیشتنێكی نائاسایدا بڕیار لەسەر پرۆژە یاسای هەمواكردنەوەی مادەی 49 ی دەستور بدات بۆ درێژكردنەوەی ماوەكەی، ئەمەش ناكۆكیەكی سیاسی توندی بەخۆوە بینی لە لوبنان و لەو كاتەشدا سەرۆك وەزیران –رەفیق حەریری- چوە پاڵ بەرهەڵستكارەكان، بڕواش وایە ئەمە هۆكاری تیرۆركردنەكەی بێت.

جەزائیر .. دەستوور بۆ سەرۆك "پاشا"
ساڵی 2008، سەرۆكی جەزائیر عبد العزیز بۆتفلیقە بنەمای بنەڕەتی دەستاودەستكردنی دەسەڵاتی هەڵوەشاندەوە، بەوەی رێگەی پێدرا بۆ دوو خول خۆی كاندید بكاتەوە، بە شیوەیەك مادەی 74 ی دەستوری هەمواكردەوە، بە گوێرەی هەمواكردنەوەكەی كاندیدكردن بۆ سەرۆكایەتی كراوە بێت دوای ئەوەی تەنها بۆ دوو خول بو، ئەمەش هەلكردنی چرای سەوز بو لەكاتی خۆیدا بۆ كاندید كردنی لە ساڵی 2009 دا بۆ خولی سێیەم، پاشان بۆ چوارەم خول لە ساڵی 2014، لەگەل ئەوەی نەخۆش بو نەیدەتوانی بەشداری هەڵمەتی هەلبژاردن بكات، و هەندێ لە بەرهەلستكارە سیاسیەكان ناویان لێنا – پاشای جەزائیر- .

لەگەل نزیك بونەوەی كۆتایی خولی چوارەم، بۆ ئەوەی كۆتایی نەیەت، بۆتەفلیقەی 81 سال لە ساڵی 2016دا دەستوری هەمواركردەوە بۆ بەهێز كردنی دەسەڵاتەكەی بەبێ ئەوەی بە گشتپرسی میللیدا بڕوات، گرنگترین ئەو خاڵەی لە هەمواكردنەوەكەدا هاتبو گەڕانەوەی وڵات بو بۆ دیاریكردنی ماوەی سەرۆكایەتی تەنها بۆ دوو خول و زمانی ئەمازیغیش بكریتە زمانی رەسمی لەدوای عەرەبی.

هەروەها لە پرۆژە یاسای دەستورە نوێیەكەدا مەرجی تازە دانراوە، بەوەی كاندید بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار نابێ هەلگری رەگەزنامەی دووەم بێت، و پێویستە بۆماوەی دە ساڵ لە جەزائیر نیشتەجێ بوبێت بە بێ دابڕان پێش خۆ كاندیدكردنی، ئەم مەرجەش تەنها لە خۆیدا هەیە، و بەم پێودانگەش دەبێتە تاكە سەرۆك لە مێژوی جەزائیردا كە بۆ ماوەی چوار خول بەلای كەمەوە تا ئێستا لە دەسەڵات بەردەوام بوبێت.

دەستوری تونس.. دەسەڵاتی هەتا هەتایی
لە 26ی مایۆ ساڵی 2002، سەرۆكی پێشوی تونس –زین العابدین بن علی- هێمای بۆ دەستپێكردنی هەلمەتی گشتپرسی كرد بۆ یەكەمجار لە وڵاتدا بۆ هەمواكردنەوەی دەستوری تونسی ساڵی 1959، بە مەبەستی كۆتایی هێنان بە سنورداركردنی خولەكانی سەرۆكایەتی سێیەم، و رێگای پێبدرێت خولی چوارەمیش لە دەسەڵات بمێنێتەوە.

دەقی هەمواكردنەوەكە باس لە دیاریكردنی ژمارەی خولەكانی سەرۆكایەتی ناكات، وەك لە دەستوری پێشودا ئاماژەی پێكرابو، تیایدا تەنها رێگەی بە سێ خول دەدا، ئەمەش ئەو قۆناغە بو كە سەرۆك بن عەلی پێی گەیشتبو لە ساڵی 2004، سەرەرای ئەوەی بەربەستی تەمەنی شكاندبو بەبەرزكردنەوەی تەمەنی خوكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك لە 70 ساڵەوە بۆ 75 سال.

مشت و مڕی هەمواركردنەوەی دەستور بەشۆڕش لەسەر زین العابدین كۆتایی نەهاتبو، سەرۆكی تونس الباجی قائد السبسی لە ساڵی 2016 نیازی خۆی بۆ هەمواركردنەوەی دەستور راگەیاند، بەمەبەستی پشت بەستن بە شێوەیەكی نوێی سیستەمی دەسەڵات، وەك ئەوەی بەرهەڵستكارەكان وای دەبینن " كۆكردنەوەی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لە دەستی یەك كەسدا".

سودان .. هەمواكردنەوەی دەستوری تاكڕەوی
ساڵی 2018 ئەنجومەنی راوێژكاری سودانی رەزامەند بو لەسەر هەمواركردنەوەی دەستور لەسەر پێشنیاری حزبی سەرۆك عمر البشیر – حزبی كۆنگرەی نیشتمانی-، كە تیایدا رێگا بەسەرلەنوێ كاندید كردنەوەی سەرۆك دەدات بۆ هەلبژاردنەكانی 2020، بەڵام حزبە بەرهەلستكارەكان هەمواركردنەوەی مادەی -57- ی دەستور رەت دەكەنەوە كە رێگا بە بەشیر دەدات خولێكی تر لەسەر دەسەڵات بمێنێتەوە پاش ئەوەی دەسەڵاتەكەی لە سێ دەیە نزیك دەبێتەوە.

 بە گوێرەی دەستوری ساڵی 2005، سەرۆكی سودان تەنها بۆی هەیە دوو خول لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە و ماوەی هەر خولێكیش 5 ساڵە، ئەگەر بێت و گۆرانكاری لە دەستوردا نەكرێت ئەوا دەتوانێ جارێكی تریش خۆی كاندید بكاتەوە، لە ساڵی 2010 دا بە شێوەیەكی فەرمی عمر البشیر بوە سەرۆكی كۆمار، هەرچەندە حزبە بەرهەڵستكارەكان بایكۆتی هەڵبژاردنیان كرد و لە ساڵی 2015 بۆ خولی دووەم هەڵبژێدرایەوە، لەم سەروبەندەشدا یەكێتی ئەوروپا دەربارەی هەڵبژاردنەكان پێی وابو پرۆسەكە نەگەیشتبوە پێوانە نێودەوڵەتیەكان.

لەپاش 29 ساڵ حوكمڕانی ئێستا بەشیر یەكەم ناوەندی بڕیارە لەو وڵاتەدا، و هەمواركردنەوەكانی دەستوری ساڵی 2015ی قۆستەوە بەوەی سەرجەم دەسەڵاتەكانی بە شیوەیەكی رەها لای خۆی هێشتەوە.

یەمەن.. دەسەڵاتی فراوانتر بۆ سەرۆك
سەرۆكی پێشوی یەمەن علی عبد الله صالح لە ساڵی 2001 دا دەستوری هەمواركردەوە، لەگەل یەكەمین هەڵبژاردنی ناوخۆیی كە یەمەن بە خۆیەوە بینی، بەگویرەی هەمواكردنەوەكە ماوەی سەرۆكایەتی لە پێنج ساڵەوە كرایە حەوت ساڵ، و دەسەڵاتی فراوان بە سەرۆك درا، لەوانە هەڵوەشانەوەی پەرلەمان، سەرەرای درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان لە چوار ساڵەوە بۆ شەش سال.

لەگەل ئەوەی دەستوری ساڵی 1990 و هەمواركراوەی ساڵی 1994 دەسەڵاتی زیاتری بەسەرۆك كۆمار دابو، لەهەمان كاتیشدا سیستەمی یەمەنی لە روی دەستوریەوە نزیك بو لە سیستەمی سەرۆكایەتی، بەڵام دەسەڵاتەكانی سەرۆك لەروی پراكتیكیەوە زۆرتر بو لەوەی لە داڕشتنی دەستوردا هاتبو. لەبەرئەوە دەسەڵات ئارەزوی دەكرد دەستور هەمواربكاتەوە بۆ نزیككردنەوەی ئەوەی تیایدا دیاریكراوەو ئەوەی لە واقیعی پراكتیكیدا هەیە، هەربۆیە لە ساڵی 2003 دەستور هەمواركرایەوە بۆ ئەوەی صالح بتوانێ بۆ خولی دووەم ماوەی حەوت ساڵی تر خۆی كاندید بكاتەوە، و سەركەوتوبو لە بردنەوەی خولێكی تری سەرۆكایەتی هەرچەندە لەسەرەتادا رایگەیاند نایەوێ لەهەڵبژاردندا خۆی كاندید بكاتەوە.