رێژەی هەژاری لەسەر ئاستی جیهان ژمارەی گەورە تۆماردەكات

جیهان

30/01/2019‌ 4464 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
وەرگێران: ئاكۆ عەبدوڵڵا
دەوترێت لەژێر حكوومەتێكی باش هەژاری عەیبەیەو لەژێر سایەی حكومەتی خراپ دەوڵەمەندیی عەیبەیە.

پێناسێكی زۆر كراوە بۆ هەژاریی لەوانە، كاتێك داهاتی خێزان ناگاتە ئەو ئاستەی كە پیداویستییە بنەڕەتییەكانی ئەندامانی خێزانەكەی  دابین بكات.

بانكی نێودەوڵەتیی , وڵاتە هەژارەكانی وا ناساندووە بەوەی " ئەو دەوڵەتانەن، كە داهاتی ساڵانەی تاك كەمترە لە ٦٠٠ دۆلاری ئەمەریكی " و ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی، كە لەو بارودۆخەدان ژمارەیان ٤٥ وڵاتە، بەشی هەرەزۆریشیان لە قارەی ئەفریقیدان ، تەنەنەت ١٥ دەوڵەت داهاتی تاك تێیدا ناگاتە ٣٠٠ دۆلار . 

هەروەك ٤٥% هەژارانی جیهان دەكەونە ئەو وڵاتانەی بە وڵاتی داهات كەم دادەنرێن ، واتا لە وڵاتانی دەوڵەمەندیش هەژاری هەیە ، بۆ نموونە لە وڵاتێكی وەك ئەمەریكا  نزیكەی ٣٠ ملیۆن كەس لەژێر هێڵی هەژارییدا دەژین ، كە بەرێژەی ١٥% ی دانیشتوانی ئەو وڵاتە دادەنرێت.

ئێستا لەجیهاندا یەك ملیار كەس لەنیو بازنەی هەژاریدان ، لەوەش ٦٣٠ ملیۆنیان بەهەژاری لە راددەبەدەر دادەنرێن ، بەجۆرێك داهاتی تاك تێیدا ساڵانە ٢٧٥ دۆلاری ئەمەریكاییە .

ئەگەر بەگوێرەی ستانداردەكانی رێكخراوی پەرەپێدانی مرۆیی سەر بەنەتەوە یەكگرتووەكان سەیری هەژاری بكەین ، ئەوە لەكۆی شەش ملیار كەس دوو ملیار كەس بە هەژار دادەنرێت.

لەو رێژەیەش یەك ملیاریا توانای خوێندنەوە و نووسینیان نییە ، ١.٥ ملیاریان دەستیان بە ئاوی خواردنەوەی پاك ناگات ، هەر لە سێ مندال یەك منداڵیان تووشی بەدخۆراكیی بووە ، یەك ملیار كەس برسیانە و رۆژانە ئەوەندە خواردنیان دەست ناكەوێت پێی تێر بخوات ، ساڵانە ١٣ ملیۆن منداڵ بەهۆی خراپی چاودێریی تەندرووستیی  و لاوازی باری تەندرووستی منداڵەكە و بەدخۆراكییەوە یان بەهۆی هەژاریی یان نەخۆشییەوە ،دەمرن ، بەر لەوەی بگەنە تەمەنی ٥ ساڵی.
لەبەر رۆشنایی یاسای نێودەوڵەتیی مافەكانی مرۆڤ ، دەتوانرێت پێناسەی هەژاریی بكرێت بە " بێبەشبوونێكی بەردەوام ودرێژخایەنی داهات و تواناداری ، توانای هەڵبژاردن ، ئاسایش ، توانای بەهرەمەند بوون لە ئاستێكی شیاو لە گوزەران ، لەلایەكی ترەوە  لە مافە مەدەنی و سیاسیی و ئابووریی و كۆمەڵایەتیی و كولتوورییەكان .

هۆكارەكانی هەژاریی زۆر و جۆراوجۆرن گرنگترینیان ؛ گەندەڵی و خراپ دابەشكردنی داهاتەكان ، كارەسات و لاوازی سیستەمی پەروەردە ، پشتبەستن بە خەڵكانی تر ، كەمتەرخەمیی لە كار ، نەبوونی هاوكووفی كۆمەڵایەتی  لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە ، ئەوە جگە لە شەڕ و شۆڕ و نائارامییەكان .

هەژاری بە جۆرێك لە جۆرەكانی دەستدرێژی دادەنرێت بۆ سەر مافەكانی مرۆڤ ، نەوەك تەنیا مافە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان پێشێل دەكات ، تەنانەت دەستدرێژییە بۆسەر مافە سیاسیی و ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكان ، هەر لەبەر ئەوە هەژاری بە پێشێلكردنێكی زەقی كەرامەتی مرۆڤ دادەنرێت.

لەئێستادا هەژاری بۆتە خەمی بەشیك لە دەسەلاتداران و رۆشنبیر و پیاوانی خاوەن كار و ئەندامانی رێكخراوە ناحكومییەكان ، سەندیكا و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ، ئەوە جگە لە هەموو ئەو هاوڵاتیانەی كە خەمی گرفتەكانی كۆمەڵگایانە. چونكە ناكرێت باس لە پەرەپێدانی مرۆیی بكرێت بێ باسكردن لە بابەتی هەژاری ، تەنەنەت نێڵسۆن ماندێللا لە لوتكەی كۆپنهاگن  گوتی كە ئەو پێیوایە هەژاری "جۆرێكی نوێی كۆیلایەتییە" , ئەوە دوای ئەوەی لە سەدەی نۆزدەدا كۆیلایەتیی هەڵوەشێنرایەوە و بە تاوان دانرا ، بۆیە دەبێت داواكاری ئەمرۆش بۆ نەهێشتنی هەژاری و بەتاوان دانانی بێت ، چونكە دەبێتە هۆكاری درووست بوونی شێوازی جۆراوجۆری كۆیلایەتی . 

پەیوەندی هەژاری بە مافەكانی مرۆڤەوە لە روانگە یاساییەكەیەوە ، دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو ، دوای دەرچوونی جاڕنامەی مافەكان بۆ پەرەپیدان لە ساڵی ١٩٨٦ ، كە رەگ و ریشەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ مادەی ٢٥ لە جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ (١٩٤٨) كە دەڵێ (( هەموو كەسێك مافی ئەوەی هەیە كە لەئاستێكی ژیان و گوزەران بەهرەمەند ببێت ،كە بەس بێت بۆ پارێزگاریكردن لە تەندرووستی و خۆشگوزەرانی خۆی و خێزانەكەی ، وە دەستەبەری خواردن و جلوبەرگ و شوێنی نیشتەجێبوون چاودێریی تەندرووستی بكات ، هەروەها  خزمەگوزاریی كۆمەڵایەتی پێویست ، وە مافی ئەوەی هەیە زامنی ژیان و گوزەرانی بكرێت لەحاڵەتی بێكاری و نەخۆشیی و بێتوانایی و هاوسەرمردن و پیربووندا ، وە لە حاڵەتی لەدەستدانی هۆكارەكانی ژیانی ، بەرئەنجامی بارودۆخێك لەدەرەوەی ویستی خۆی)).

هەردوو پەیماننامەی نێودەولەتیی بۆ مافە مەدەنیی و سیاسییەكان و مافە ئابووریی و كۆمەڵایەتیی و كولتوورییەكان لە ساڵی (١٩٦٦) زیاتر جەختیان لەو پاریزگارییە كردۆتەوە و  هەژارییان لەسەر ئاستی تاك و لەسەر ئاستی كۆمەڵگە جیاكردۆتەوە.

دوای ئەمە چەندین بریار و بەڵگەنامەی نیودەوڵەتی بەخێرایی بڵاوكرانەوە كە دەرخەری ئەوەیە هەژاری بۆتە خەمێك لە خەمەكانی مرۆڤایەتی  ،  هەر بۆیە خرایە ناو بەرنامەی كاری كۆنگرەی  ڤییەننا (١٩٩٣) وە لوتكەی جیهانیی بۆ پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی  (١٩٩٥) ، وە ئامانجەكانی پەرەپیدانی مرۆیی تا ساڵی (٢٠٣٠) ، ئەوەش بە ئەركیكی ئاكاریی و كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابووری دانراوە.

بەڕوونی لە بەڵگەنامەی كرداریی (٢٠٠٣) لە بەرنامەی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەرەپیدان دەردەكەوێت كە پەیوەندییەكی راستەوخۆ هەیە لەنێوان هەژاریی و مافەكانی مرۆڤ و پەرەپیدانی مرۆیی و دەسەڵاتدارێتی باش .