شارپرێس: وەرگێران: لوقمان حاجی قادر سەرچاوە: ئەحوال توركیا لە 20ی یەنایەردا، ساڵێك بەسەر داگیركردنی عفرین لە لایەن توركیاوە تێدەپەڕێت، ئەو شارەی دەكەوێتە باكووری ڕۆژئاوای سوریا و پێشتریش لەژێر ڕكێفی یەكینەكانی پاراستنی گەلدا بوو. گفتوگۆكردن لەبارەی دۆخی عفرینەوە لە توركیا یاساغە، تەنیا ڕێگە بە پێداهەڵگوتنی ئەو داگیركارییە دەدرێت و بەس، كە پێش چەند ڕۆژێكیش داواكاری گشتی توركیا لیستێكی تۆمەتباری دژ بە "نەجلا دیمیر" و پێگە هەواڵییەكەی "جازیت كارینگا" ئامادە كرد، بەو پاساوەی ڕاپۆرتێكی لەبارەی دۆخی ڕاستەقینەی عەفرینەوە بڵاوكردۆتەوە، ڕژێمی توركیاش هۆ‌شداری داوەتە خەڵك لە باسكردنی دۆخە ئەو شارە داگیركراوە. لە ڕاستیدا، پێویستییەكی ئەوتۆ نییە بۆ ئەو جۆرە هۆشداریدانەی توركیا، چونكە ئەو داگیركارییە بۆ زۆرینەی چین و توێژەكانی خەڵكی توركیا جێگەی شانازی پێوەكردنە، جگە لە پارتی گەلانی دیموكرات نەبێت كە دژیەتی . ئێستا ئەفسانەی سەركەوتنەكانی "توركیای تازه" لەسەر خاكی سوریا دەنوسرێنەوە! ئێستا عفرین شارێكی داخراوە، جگە لە ئەفسەری سوپا و فەرمانبەرانی دەوڵەتی توركیا و مدیایی توركی ، كەس ناتوانێت بچێتە ناوییەوە. زانیارییەكان لە سەرچاوە سەربەخۆكانەوە بەردەست نین، كە ئاخۆ لە كاتی داگیركارییەكەی عەفرین چی ڕوویداوە، ئەی لە مانگی مارسەوە چی ڕوویداوه، كاتێك ئەنقەرە بە پاڵپشتی سەربازی ڕوسیا ئەو شارەی داگیر كرد. ئەو زانیارییانەی پێشمان دەگەن لەسەرچاوەی لاوەكییەوەن. دوو دامەزراوەی نێودەوڵەتی ووردبینی لەو هەواڵانە دەكەن كه تاوانی دژ بە خەڵكانی مەدەنی و پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ لەوشارەدا ئەنجام دراون. ڕاپۆرتی یەكەم لە یۆلیۆی ڕابردوو لە لایەن كۆمیسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكان بڵاوكراوەتەوە. ڕاپۆرتی دووەمیش لە سێبتێمبەری ڕابردوو بڵاوكراوەتەوە كە لە لایەن كۆمیسیۆنی ناوبراوەوە و لەژێر ناونیشانی "دۆخەكە پێویستی بە چاودێری ئەنجومەن هەیە"، دراوەتە ئەنجومەنی مافەكانی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكان. واش باوە كە ڕێگە بە بڕیاردەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان نادرێت، كارە مەیدانییەكانی خۆیان ئەنجام بدەن، بەڵام هەرچۆنێك بێت، لە ڕێگەی زانیارییە بەردەستەكان ، زۆر لێكدانەوەی بابەتییان سەبارەت بە دۆخەكە پێشكەش كردووە. دوو ڕاپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەدەن كە هیچ گۆمانی تیدا نییە لەوەی هێزە داگیركەرەكان پێشێلی مافی دانیشتوانی عەفرینیان كردووە، جا چ لە ئان و سات یان لە دوای كردە سەربازییەكە. جگە لەو ڕاپۆرتانە ، لە سەرچاوە توركییە فەرمییەكانیشەوه، چەند زانیارییەك بەردەستن سەبارەت بە دۆخی عەفرین، زانیارییەكان وەسفی ژیانە تازەكەی خەڵكی عەفرین دەكەن كە پڕۆژەی ئیداری و مرۆیی لەو شارەدا لە جێبەجێكردندان، لقێكی تازەی نووسینگەی پۆستەی توركی یان بانكی كشتوكاڵی توركی كە دەوڵەت بەڕێیەوە دەبات لە عەفرین كراوەتەوە، باس لەو پێخەف و ماددە خۆراكییانەش دەكەن كە بەسەر دانیشتوانی شارەكەدا دابەشكراون. دووەم ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەیاننامەیەكی لە خۆگرتووە كە ڕژێمی توركیا لەسەر داوای بڕیاردەرە تایبەتەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان كە باس لە پڕۆژەكانی شاری عەفرین دەكات زانیاری داوە ، لە خاڵی 17 ی بەیاننامەكەدا هاتووە: "ئێستا 7 ئەنجومەنی لۆكاڵی هەن كە لە دانیشتوانی ناوچەكە پێكهاتوون، ئەنجومەنەكەی شاری عەفرین كوردێك سەرۆكایەتی دەكات كە لە 11 ئەندامی كورد و 8 عەرەب و توركمانێك پێكدێت". تەنیا قەدەغەكردنی ڕۆژنامەنووس و چاودێرە سەربەخۆكان لە چوونە ناو شاری عەفرین لە لایەن توركیاوە، بەسە بۆ ئەوەی گۆمان لە جوغز و سرووشتی ئەو داگیركارییە بكەین. خۆ ئەگەر لەو شارە هەموو شتێك باش و سرووشتییە، ئەدی بۆچی ناهێڵن جیهان هەواڵەكانی بزانێت و لە جیهانیان دابڕیووە؟ وڵامەكەش ئەوەیە كە دۆخی عەفرین تەواو شپرزە و پڕ كارەساتە! ڕێككەوتننامەی لاهای ساڵی 1907 ی تایبەت بە ڕێزگرتن لە یاسا و نەریتەكانی جەنگ كە هێشتا بەركارە، بە دەق ئاماژەی بەوە كردووە كە دەوڵەتی داگیركەر ئەركە لەسەری پابەند بێت بە دەستەبەری پاراستنی گشتی و پاراستنی گیانی خەڵكانی مەدەنی ئەو شوێنانەی داگیریان دەكات. كۆت و بەندی دیكەش هەن كە بەسەر دەوڵەتی داگیركەردا سەپاون، وەك ئەوەی بۆی نییە دەسەڵاتی سەروەری خۆی لەو شوێنە داگیركراوانەدا پیادە بكات. ئەنقەرە هەر تەنها لەوە شكستی نەهێناوە كە گیانی مەدەنییەكانی عەفرینی نەپاراستووە، بەڵكو ڕێگەشی بۆ جیهادییەكانی سوریا خۆشكردووە مامەڵەیەكی زبر لەگەڵ دانیشتوانەكەیدا بكەن، بێ ئەوەی هیچ كەس و لایەنێك لێیان بپرسێتەوە. ئەنقەرە وا ڕەفتار دەكات وەك ئەوەی خاوەن سەروەری بێت بەسەر عەفرینی داگیركراوەوە. چەمكی بەرگری لە خود كە ئەنقەرە بەكاریدێنێت وەك پاساوێكی یاسایی بۆ كردەی داگیركارییەكەی، تەنها بۆ ماوەیەكی سنورداری كاتییە. سەرباری ئەوەی ئەنقەرە بە پاساوی بوونی مەترسی ئەمنی نەیتوانیووە باوەڕ بە جیهان بهێنێت كە توركیا وەك هۆكارێك بۆ داگیركارییەكەی ترش و خوێی دەكات، بەڵام لەبەر زۆر هۆكار دەوڵەتان چاویان لە ڕەفتارەكانی پۆشیووە، هەندێك دەوڵەتێش پێیان وایە توركیا كەوتۆتە قوڵایی ململانێ لە عەفرین و تێوەگلاوە. بەهەرحاڵ، بەو پێیەی كردە سەربازییەكەی ئەنقەرە لە عەفرین بە پاساوی چەمكی بەرگری لە خود بوو كە بەندی 51 ی بەڵگەنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕێگەی پێداوه ، بەڵام نابێت لە سنوری دیاریكراوی خۆی دەرچێت. سەرباری ئەوەی باسكرا، كەچی ئەوە ساڵێك بەسەر ئەو داگیركارییەدا تێدەپەرێت و پێناچێت ئەو داگیركارییەش كۆتایی بێت. هەر بە هەوای عەفرینیش توركیا گەرەكیەتی ئەو كردەیە لە داگیركردنی ناوچەی دیكەی ڕۆژئاوای كوردستان كۆپی پەیست بكات، ئەمەش كردەوەیەكی دیكەی قێزەوونی بێزراوە. توركیا هەندێك ڕەفتاری دیكەش لە عەفرین و شارە داگیركراوەكانی دیكەی سوریا دەكات كە نیشانەن بۆ ئەوەی دەیەوێت لییان بمێنێتەوە و نەچێتە دەرەوە. لەسەر ئاستی مەدەنیش، لە ڕێگەی دانانی فەرمانڕەوای ناوچەكانەوە كە سەر بە ئیدارەی مەدەنی توركیان، ئەنقەرە دەسەڵاتی سەروەری خۆی لە سوریادا پیادە دەكات. نەخۆشخانە و نووسینگەی پۆستە و قوتابخانە و بنكەی پۆلیش و بانكەكان دروست دەكات، ئەمەش دامەزراندنی سیستەمێكی هاوشێوە و هاوتای ئیدارەی دەوڵەتی سوریایە. بۆیە كاتێك لە سوریا كاتیان بۆ كاتژمێرك دواخست، كات لە عەفرین وەك خۆی مایەوە و نەگۆڕا، واتە كاتی ئەو شارەیان وەك كاتی توركیا لێكرد. سەبارەت بە بازرگانیش، جیهادییەكان دەستیان بەسەر زەیتوونی عەفریندا گرتووە كە خاوەن ناو ناوبانگێكی جیهانییە و گرنگترین سەرچاوەی داهاتی ناوچەكەشە، ئێستا بەرهەمەكانی زەیتوونی ئەو ناوچەیە لە ڕێگەی توركیاوە هەناردە دەكرێت و لە بازاڕەكانی ئەوروپادا دەفرۆشرێت. لەسەر ئاستی مرۆییش، شەپۆلی كۆچی جیهادییە عەرەبەكان و خێزانەكانیان بۆ نیشتەجیبوون لە عەفرین بەردەوامە، ئەمەش دەچێتە خانەی گۆرانی دیموگرافییەوە. ماڵ و سامانی ئەو عەفرین – یانەش دزرا و تاڵانكراوە كە لە ترسی گیانی خۆیان هەڵاتوون و شارەكەیان چۆڵكردووە. لەسەر ئاستی ئاینیش، مەزهەبی سونه لە لایەن فەرمانگەی كاروباری ئاینی توركیاوە بەسەر دانیشتوانی عەفریندا دەسەپێنن. لەسەر ئاستی زمانەوانیش قوتابیەكان ناچار دەكەن فێری زمانی توركی بن. لە هەمان كاتیشدا كەلەپۆری دێرینی ناوچەكە وێران دەكەن كە بۆ هەموو جیهان گرنگییەكی تایبەتی هەیە، ئەمەشمان بینی كاتێك لە هێرشێكی ئاسمانی توركیادا، پەرستگای "عەین دارە" یان وێران كرد كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوەبۆ 300 ساڵی پێش ئێستا. ئەنقەرە گەرەكیەتی مۆركێكی توركی بەسەر ناوچەی عەفریندا بسەپێنێت كە زۆرینەیان كوردن، ئەوەی دەستیشی پێڕاناگات ، بە سوك ئاسانی وێرانی دەكات. ئێستا لە سوریا سەربازی ئێرانی و لوبنانی و ڕوسی و ئەمریكی هەن، ئەمە جگە لە بوونی ژمارەیەك جیهادی شیشانی و یگۆری، هیچ كام لەو هێزانە ئاڵای خۆیان بەسەر خاكی عەفرین و ناوچەكانییەوە بەرز نەكردۆتەوه، تاكە هێزێك ئەو كارەی كردووە توركیایە كە ئاڵای خۆی هەڵداوە. سەرباری ئەوەش، ئەنقەرە ئەو كارە بە شانازییەوە ئەنجام دەدات وەك ئەوەی ئەركی گواستنەوەی شارستانی خۆی بێت بۆ دانیشتوانە كورد و عەرەبەكانی ئەو ناوچەیە. لە ڕووی پراكتیكیشەوە، ئەو سیاسەتە ناودارە بە سیاسەتی ((ئیمپریالیزم)). ئەویش ئەوەیە كە گەلێكی دیاریكراو، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، هێز و هەژموونی سیاسی یان ئابووری یان بارزگانی یان زمانەوانی یان ئاینی بەسەر گەلێكی دیكەدا دەسەپێنێت، وەك ئەوەی ئێستا توركیا لە سوریادا دەیكات ، ئەمە كتومت كۆك و تەبایە لەگەڵ پیناسەی ئیمپریالیزمدا. مامەڵەی توركیا لەگەڵ عەرە‌بە جیهادییەكان و هەندێك گروپی كوردی ناوچەكە، كارێكی دیكەی سازاوە لەگەڵ ئیمپریالیستیدا. خەڵكی توركیاش ئەو ڕەفتارانەی ووڵاتەكەیان وەك ئیمپریالیزمێك نابینن، لە ڕاستیدا بە لەبلەبانی چەمكی سیاسی ئەو ووشەیان گۆڕیووه، بەوەی كردویانەتە سەرچاوەیەك بۆ بینینی ڕۆڵی قوربانی ، بەوەی توركیا قوربانی دۆخەكەیە! هەمیشەش پاساوی مێژوویی هەرە‌سهێنانی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی- یان بەدەستەوەیە و ساز و ئامادەیە وەك پاساوێك بۆ ئەو هەڵوێستەیان. ئەوانە هەمیشە بانگەشەی برایەتی كورد و تورك- یان كردووە، بەڵام ئەو داگیركاریەی توركیابۆ خاكی سوریا(خاكی كوردەكان) و ئارەزووی توركیا بۆ فراوانخوازی و پەلهاویشتن بۆ ناوچەكانی دیكە، ئەو ئەفسانەی توركیای تێكوپێك شكاند و نیازە ئیمپریالییەكانی ئەنقەرەی بە ڕوون و ئاشكرای دەرخستن. سەرباری ئەوەش كە ساڵێك بەسەر داگیركاری عەفریندا تێدەپەڕێت، جگە لە پارتی گەلانی دیموكرات و هەندێك دەنگی كەمی ئۆپۆزسیۆنی توركیا، هێشتازۆرینەی هەرەزۆری توركەكان شانازی بەو پڕۆسەی داگیركارییەوە دەكەن. لە باشترین حاڵەتیشدا، ئەوان چاویان لەو كردەوە قێزەون و بێزراوانە دەپۆشن كە لەو پڕۆسەیە كەوتنەوە. هەتا ئەوانەش كە خۆیان بە بەرهەڵستكاری ئەردۆگان دەزانن، شانازییان بە ووتار و قسەكانی ئەردۆگانەوە كرد كاتێك ووتی: "ئەو كۆششەی لە عەفرین كردمان، شێنێكی تایبەتی دەبێت لە یادەوەریماندا".