شارپرێس: وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا چی وا لە بەریتانیا دەكات بەرهەڵستكاری سیاسەتەكانی ئەمریكا بێت لەبەرانبەر ئێران بە رادەیەك كاریگەری لەسەر وڵاتە ئەوروپییەكانیش هەبێت بۆ ئەوەی تاران لەسزاكانی واشنتۆن بپارێزێت؟ كە ئەمە گرنگی ستراتیژی ئێران دەردەخات بۆ بوریتانیا و وڵاتانی رۆژئاوا بەگشتی، هەروەك بەڵگەنامە نهێنییەكانی بەریتانیا ئاشكرایدەكەن. بەڵگەنامەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن جیاوازی لە دیدگای بریتانیا و ئەمەریكادا هەبوە بەرانبەر ئێران لە ماوەی جەنگی هەشت ساڵەی عێراق –ئێراندا. جەنگەكە پاش رەزامەندی "ایە الله الخمینی" كۆتایی هات لەسەر بڕیارێكی نێودەولەتی بە وەستاندنی جەنگ و دەست پێكردنی دانوستان و لە 18 تەموزی 1988 قسە بەناوبانگەكەی كرد " مردن و شەهید بونم لەمە پێ باشتر بوو، من چەندە دلتەنگم، لەبەرئەوەی پەرداخێك ژەهرم خواردەوە كاتێ لەسەر ئەم بڕیارە رازی بووم". بەڵگەنامەكان ئاشكرای دەكەن ئەمەریكا نەیویستوە ئێران لە جەنگەكەدا سەركەوتن بە دەست بهێنێ بۆیە بە رێگای سیاسی و سەربازی هەوڵی بۆ ئەو مەبەستە داوە. مەترسیەكانی كاركردنی خێرا پێش كۆتایی هاتنی جەنگ بە دوو ساڵ ئەمەریكیەكان ویستویانە پێنوێنەكانیان بۆ ئەو خولیایە بكەن بە راستی، لە گرنگرترین ئەو پێنوێنانە دەست گرتنی ئێران بو بەسەر نیمچە دورگەی فاوی عێراقی لە مانگی ئازاری ساڵی 1986. بە گوێرەی بەلگەنامەكان، ئەمەریكیەكان وایان بینیوە ئەم پەرەسەندنە هێزێكی دەرونی بە ئێران دەبەخشێت و وادەكات واز لە جەنگ نەهێنێت. ئەم دۆخە بەردەوام بو تاكو سوپای عێراقی دورگەكەیان لە مانگی نیسانی 1988 دا گەراندەوە، واتە پێش چەند مانگێكی كەم لە وەستانی جەنگەكە بە بڕێارێكی نێودەوڵەتی. لە 19 و 20 ئازاری 1986، بریتانیا و ئەمەریكا دەربارەی جەنگ قسەیان كردوە لە واشنتۆن، لە میانەیدا بۆ بریتانیەكان رون بۆتەوە ئەمەریكیەكان قلان دادەنەن بۆ دەستێوەردان بە چەندەها رێگە، لەوانە رێگەی سەربازی بۆ رێگرتن لەسەركەوتنی ئێران. لە هەمان كاتدا هەڵوێستی وەزارەتی بەرگری بریتانیا رون بوە بە گوێرەی بەڵگەنامەكان و ئەو ئاراستەیەی ئەمەریكایان رەتكردۆتەوە. لە راپۆرتی گفتوگۆكاندا هاتوە بەوەی وەزارەتی بەرگری بریتانیا دەڵێت " سەردانەكە زۆر بەسوود بو، خزمەتی ئامانجەكانمانی كرد لە دووپاتكردنەوەی بەشداركردنی بنەرەتیمان بۆ سیاسەتی ئەمەریكیەكان لە كەنداو، بەڵام گوزارشتمان لەو دڵەراوكێمان كرد لە مەترسیەكانی هەر پرۆسەیەكی سەربازی خێرا یان زێدەڕۆ"، و ئامۆژكاریشی كردوە بەوەی نابێت پشتگیری پرۆسەی سەربازی بكەین، بەوەی ناتوانین كۆنترۆڵی بكەین و بەناچاری ئەمەریكا بێ ئومێد بكەین لە بەشداری كردنمان، دیارە وەزارەتی دەرەوەی بریتانیاش پشتگیری ئەم ئامۆژگاریەی كردوە. هۆكاری كێشەكە دوای ئەمە بەمانگێك، وەفدێكی ئیدارەی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە وەزارەتی دەرەوە سەردانی واشنتۆنی كردوە، و سەرۆكی ئیدارەكە (جی ئێچ . بویس) دەڵێ: ئەمەریكیەكان داوایان كرد لێكۆلینەوەیەكی سەربازی هاوبەشیان كرد بۆ بردەنە رێوەی ململانێ لە كەنداودا بۆ داهاتو.. سەرەرای هەماهەنگی ئەمنی بۆ وڵاتانی كەنداو. لە گفتوگۆكاندا بریتانیەكان ئەوەیان زانیوە ئەمەریكیەكان بڕوایەكی زۆریان هەبوە بەوەی هەرچەندە جەنگەكە درێژە بكێشێ ئێران سەردەكەوێ، بۆیە سیاسەتی ئەمەریكا بە ئاراستەی ئەوەبو هەرچی دەكرێت بكرێـت بۆ پاڵپشتی كردنی عێراق، چونكە لە دیدگای ئەمەریكاوە دۆخی سیاسی و سەربازی عێراق هۆكاری كێشەكەبوون. سەرەرای ئەوەی ئەمەریكیەكان پێیان وابوه عێراق هەمو ئەو چەكانەی هەیە كە پێوستی بوە، بۆیە گرنگی زۆربەوە دەدەن ئێران بشكێنن. ئەمەریكیەكان چۆن ویستویانە ئەم ئامانجە بپێن؟ راپۆرتەكەی بویس دەڵێ: ئاماجهی سەرەكی ئەمەریكا ئەوەبو رێگا لە هاتنی چەك بگرێت بۆ ئێران، لەگەڵ ئەوەی لەو بوارەدا هەندێ سەركەوتنیان بە دەست هێنا، بەلام ئەمە هەربەردەوام بو لە رێگەی ئەوروپای رۆژهەلات و كوریای باكورو سوریا و لیبیا و چین بە تێكرایەكی زیاتر بۆ ئەو ولاتە. بویس نوسیویەتی : لەلایەنی سەربازیەوە بڕوای ئەمەریكیەكان وابو هێرشێكی گشتی و لێزانانەی ئاسمانی بۆسەر دامەزراوە حەیەوی و ئابوریەكانی ئێران هەڵس و كەوتی ئەو وڵاتە دەگۆڕێ، بەڵام بەهۆی نەبونی ئیرادەو هێلكاری سەربازی عێراق و عینادی سیاسی ئێرانەوە ئەم بژاردەیە مژدەبەخش نەبو. پاشان بویس باسی ئەو جیاوازیە زۆرە دەكات لە بیرۆكەی ئەمەریكی و بریتانیەكاندا و دەڵێ: ئەمەریكیەكان نەیاتوانی سیناریۆیەكی رێك و پێكی باوەڕپێكراو بدۆزنەوە بۆ ئەوەی گرەنتی رزگاربونی عێراق بكات بە پشت بەستن بە قورشاییەكی سەربەخۆ بۆ ئەوەی روبەروی هێزی ئێران بوەستێتەوە. وەڵامنەدانەوەی كەنداو ... و بێ هیوایی ئەمەریكا لەبەرنبەر ئەم كێشە ئالۆزەدا بویس پێشبینی كردوە ولاتەكەی بكەوێتە ژێر فشارێكی زۆری ئەمەریكاوە بۆ ئەوەی واز لە میتۆدە هاوسەنگەكەی بهێنێ لە چوارچێوەی هەوڵەكانی ئەمەریكا بۆ لە قاڵبدانی ئێران و دانانی سنورێك بۆ ئەوەی بەسەر عێراقدا سەرنەكەوێ. دوای مانگێك، وەفدێكی سەربازی ئەمەریكی بەسەرۆكایەتی ئەفسەرێك بە پلەی جنراڵ و چوار لە هاوكارەكانی سەردانی وەزارەتی دەرەوەی بریتانیایان كردوە، بەمەبەستی خستنە روی ئەنجامەكانی ئەو سەردانی درێژەی كە ماوەی 28 رۆژی خایاندبو بۆ ناوچەكەو بەسەر كردنەوەی هەریەك لە قەتەرو عومان و ئیمارات و بەحرەین و سعودیەو كوەیت و ئوردنی گرتبوەوە. راپۆرتەكە ئەوە ئاشكرا دەكات ئەمەریكیەكان توشی بێ هیوایی بوبون لە ئامادەیی وڵاتانی كەنداو دەربارەی ئەوەی هاوكاری واشنتۆن بكەن بۆ بەرگری كردن لێیان و هەڵوێستیان بریتی بوە لەوەی گەروی هورمز بە كراوەیی بمێنێتەوە. بەلام ئەمەریكیەكان بە وڵاتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداویان راگەیاندبو، ئەگەر زیاتریان دەوێ ئەوا پێویستە پاڵپشتی رۆڵیان بكەن بە خستنەسەرپشتی بنكەكانیان لە بەندەرەكان و رەزامەندییان لەسەر مانۆر و پلانی هاوبەش بۆ حالەتی لەناكاو، بۆ ئەگەری دەستێوەردانی سەربازی ئەمەریكا. بەلام لەگەل ئەوەی ولاتانی كەنداو لە دڵە راوكێدابونە، كەچی هیچ وەڵامێكیان نەبوە. لەهەمان كاتدا راپۆرتێكی تری ئیدارەی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە وەزارەتی دەرەوەی بریتانیا باس لەوە دەكات لێكدانەوەی ئەمەریكیەكان بۆ هەڵوێستی سەربازی لە نێوان عێراق و ئێراندا تا ئەوپەڕی رەش بینی پێوە دیار بوە. كورتەی راپۆرتەكە، كە لەدوای سەردانیكردنی وەفدی بریتانیا بۆ واشنتۆن نوسراوە، ترسەكانی ئەمەریكا بەم شێوەیە دەخاتە روو: " یەكەم: توانای هێزی ئاسمانی عێراقی چالاك نیە، لەگەڵ ئەوەی لە روی گریمانەوە بەسەر توانای هێزی ئاسمانی ئێراندا زاڵتر دیار بو، سەرەرای ئەوەش پێدەچێ سەدام حسین ئامادەیی تێدا نەبوبێت بۆ هێرشی چالاك و گشتی، دووەم: تۆپباران كردنی ئامانجەكانی ئێرانی لەلایەن عێراقەوە لە فاو بەهەمان شێوە چالاك نەبوە، و ئێران تونێلی باشی لەو شوێنانە كردبو، سێیەم: زۆربونی هێز لە نزیك هۆری حوێزە مەترسی هێرشی ئێرانی زیاد كردبو لە مانگەگانی داهاتودا". بۆیە ئەم سەردانە دووپاتی دڵەراوكێی ئەمەریكا دەكاتەوە لە ئەگەری سەركەوتنی ئێران، وشانتۆن ویستویەتی بریتانیا رازی بكات بە تێكەڵبونی لە پلانێكی لەناكاو بۆ دەستتێوەردانی سەربازی تاكو نەهێڵێ ئەم جۆرە سەركەوتنە روو بدات. بەلام بریتانیا هەڵوێستی خۆ نەگۆریوە و وای داناوە لەگەل ئەوەی دەیەوێ پەیوەندی ستراتیژی نێوان خۆی و واشنتۆن بپارێزێ، بەلام ئەم جۆرە تێكەڵ بونە دژی بەرژەوەندیەكانی دەبێت لە ناوچەكەدا. پێگەیەكی ستراتیژی بەگوێرەی بەڵگەنامەیەك بەناونیشانی "ئێران- عێراق- پلاندانانی لەناكاو لە نێوان شانشینی یەكگرتو و ویلایەتە یەكگرتوەكان"، وەزارەتی دەرەوەی بریتانیا سەرلەنوێ دووپاتیدەكاتەوە پێویستە خۆی بەدووربگرێت لە هەر پلانێكی سەرباز ئەمەریكی بۆ دەستوەردان لە رێرەوی جەنگ. بەڵگەنامەكە دەڵێ : لەگەڵ ئوەی بەرژەوەندی بەهێزمان هیە لە پاراستنی نزیكایەتیمان لە ئەمەریكا – دەربارەی ئەم كێشەیە (جەنگی عێراق و ئێران)، بە چاودێری كردنی بیرۆكەی ئەمەریكی و هەوڵدان بۆ نەرمبونی میتۆدەكەیان- سیاسەتی حكومەتی بریتانیش ئەنجامدانی گفتوگۆی جدی زیاد لە پێویستە لەگەڵ سوپای ئەمەریكا دەربارەی پلانی پرۆسەكان لە كەنداوی عەرەبی. كورتەی بەڵگەنامەكە ئەوەیە ئامانجی كۆتایی دەربارەی ئەم هەلویستە، واتە ئەگەری دەستێوەردانی ئەمەریكا بۆ ئەوەی ئێران سەرنەكەوێ، گوتویەتی : خزمەت كردنی بەرژەوەندیەكانمان لەناوچەكە باشترە بەوەی ولاتانی هەرێمایەتی وەها تەماشامان بكەن بەوەی بەشداری كردنمان زیاترە لە پلانی ئەمەریكا. وەزارەتی بەرگری لە راپۆرتی گەڕێكی تری گفتوگۆكردندا لەگەڵ واشنتۆن دەلێت: پالپشتی كردنمان بۆ ئەمەریكا زیان بەبەرژەوەندیەكانمان دەگەیەنێت و باشترین خزمەت بەخۆمان لەناوچەكە ئەوەیە ولاتانی ناوچەكە لەم لایەنی بەشداری كردنەمان لە پرۆسەی سەربازی ئەمەریكا نەمان بینن. لە راپۆرتێكی تردا كە لە تەموزی 1986 دا نوسراوە، ئیدارەی رۆژهەڵاتی ناوەراست دەڵێت: بەوەی ئێران گرنگی توانای مەزنی هەیە بۆ ماوەیەكی درێژ، باشترین سیاسەت خۆی لە میتۆدێكی لەسەرخۆدا دەبینێتەوە بۆ ئەوەی چاو لەسەرمان نەبێت، بێ لایەن بین بەرانبەر ئێران و عێراق، ئەمەش وا دەكات تا ئەوپەڕی رادە دەستمان لە تایبەتمەندێتی بازرگانی سەرجەم ناوچەكەدا دەست بكەوێت. لەپاش دانیشتنێكی تری نوێ لە نێوان وەفدی هەردوو وڵاتدا لە لەندەن دەربارەی هەلسەنگاندنەكانیان بۆ ململانێكان، هەردوو لا رێكەوتن لەسەر ئەوەی : ئێران وڵاتێكی گەورەو گرنگە و پێگەی ستراتیژی هەیەو بۆ ماوەیەكی درێژخایەن گرنگە بۆ رۆژئاوا پەیوەندی باشیان لەگەڵیدا هەبێت. بەلام هەڵسەنگاندنی ئەمەریكا بە گوێرەی راپۆرتە بریتانیەكە ئەوەبوە: بڕوایان وابوە رژێمی بەعس بەیەكجار هەرەس دەهێنێت بەهۆی بەهێزی ئێرانەوە وەك رژێمی شا، لە ئاماژەیەكدا بۆ روخانی رژێمی شای ئێران بەدەستی شۆرشی ئیسلامی. بریتانیەكان وەها لە ئەمەریكیەكان گەیشتن بەوەی بروایان وایە ئەگەری كەوتنی عێراق زۆرە، و وا دەكات ئێرانیەكان سەركەوتو بن، هەرچی پێشبینی هەیە لەدوای ئەمە مایەی دلتەنگی دەبێت. ئێرادەی ئێرن و پێگەی سعودیە بەلام هەڵسەنگاندی بریتانیا بریتی بوە لە -بەردەوام بونی ململانێی خوێناوی بەبێ یەكلایی كردنەوە. لە میانی گفتوگۆكاندا ئەمەریكیەكان پێیان وابوە، هیچ بەربەستێك نیە لەنێوان سیاسەتە مەودا كورتەكانیان بۆ دەست پێكردنی گوشار خستنە سەر ئێران بۆ خۆلادان لە سیناریۆی یەكەم، و لە نێوان بڕوایان بەوەی لە بەرژەوەندی رۆژئاوا نیە پەیوەندی ئاساییان لەگەڵ ئێران هەبێت. كەچی بریتانیەكان سوور بون لەسەر رونكردنەوەكانیان بەوەی هەلوێستی بێ لایەنییان هەبێت لە ململانێكەدا، و پێوستە پەیوەندیەكی ئاساییان لەگەل سەرجەم لایەنەكاندا هەبێت، هەتا بكرێت. دیارە هێزی سەربازی تاكە ئامرازی دەستی ئەمەریكیەكان نەبوە بۆ ئەگەری سەركەوتنی ئێران بەسەر عێراقدا، بەڵكو ستراتیژیەتی ئەمەریكا ئەوەبو كە دەیویست تێچوی قورس بكەوێتە ئەستۆی ئێرانیەكان لەم جەنگەدا. وەزیری دەرەوەی بریتانیا –جیفری هاو- لە راپۆرتێكی تردا دەلێت: دوای ئەوەی دەیانویست هێنانی چەك بۆ ئێران بوەستێنن، ئەمەریكا لە ئێستادا (1986) فۆكەس دەخاتە سەر سنورداركردنی چوارچێوەی ئاسانكاری متمانەی ئێران، كە هاوكاری ئێرانی دەكرد چەك لە دەرەوە هاوردە بكات. هەرلەم بارەیەوە ئەمەریكا پەیوەندی كردبو بە حكومەتەكانی ئەوروپای رۆژئاواو یابان و سەنگافورەو توركیا. لە بارەی ئەم فشارە ئابوریەی ئێرانەوە، وەزارەتی دەرەوەی بریتانیا ئامۆژگاری دابو بە لەندەن بەوەی فشار خستنە سەر ئێرانیەكان وایان لێناكات بیر لە دانوستان بكەنەوەو ئەمەش زیان بە هەلوێستی دوور مەودای رۆژئاوا دەگەیەنێت. بەڵگەنامەكەی –هاو- دەلێت: ئەمەریكیەكانمان ئاگاداركردەوە كە سیاسەتی ئێمە بێ لایەنیە، پاساویشمان ئەوەیە، هەبونی ئێران لە ناوچەكە راستەیەكی ژیانە، واتە واقیع وای كردوە مامەڵەی لەگەڵ بكەین و ئەوەش تێگەیشتین –هەبونی ئێران و هەڵس و كەوتەكانی- زۆربەی ولاتانی كەنداو دانی پێدا دەنەن. هەرچی سعودیەیە، بریتانیەكان وایان بینیوە خولیای پێگەی خۆیەتی، بەلام ئەوانی تر بڕوایان وابوە پێویستە بگەنە چارەسەرێكی كاتی لەگەڵ ئێران. هاوكات ئاماژە بۆ پاسەوەكانی تری هەلوێستی بریتانیا دەكات و دەڵێت : سیاسەتی ئەمەریكا ئیرادەی ئێرانیەكان بەهێز دەكات لە بەردەوام بون لە جەنگ، چونكە ئێران نەرمە (واتە توانای هەستانەوەی هەیە دوای شكست) لە روی سیاسی و ئابوری و لەسەر دەستپێوەگرتن راهاتوە. سەرچاوە: BBC