شارپرێس:
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
لە سایەی ئاڵۆزی سیستەمی نێودەوڵەتی ئێستا و پاشەكشەكردنی ئەمریكا بەسەرۆكایەتی ئیدارەكەی دۆناڵد ترامپ لەخۆدزینەوە لەپابەندبوونە نێودەوڵەتییەكانی، كە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە و بۆ ماوەی 70 ساڵ واشنتۆن پێیان هەڵدەستێت، هەروەها زیادبوونی هەژموونی زلهێزەكانی وەك چین و ڕوسیا لەسەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتی و هەڕەشەكردنیان لەیەكجەمسەری سیستەمی نێودەوڵەتی بەسەرۆكایەتی ئەمریكا گۆڕانی گەورە بەرێوەیە.

ئەمەی سەرەوە ئەو بابەتە بوو، كە گۆڤاری "ئیكۆنۆمیست" ی ساڵی 2018 لەژێر ناونیشانی "چ دەبێت ئەگەر.."، كە تیشكی خستووەتەسەر، هەوڵیداوە چەند پرسێكی جیهانی گرنگ شەن‌و كەو بكات‌و وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە.

لەو پرسانەش باسی كردووە، هەڵكشانی هەژموونی چین‌و گریمانەكانی هەژمووندارییەتی بەسەر سیستەمی جیهانییەوە، بەگوزارەیەكی دیكە، هەڵەكانی پەكین–ە بۆ پێكهێنانی سیستەمێكی نوێی جیهانی، كە لەگەڵ دیدگا و بەرژەوەندییەكانیدا كۆك‌و تەبا بێت، هەروەها پرسی گریمانەكانی ئاڵۆزبوونی گرفتەكانی یەكێتی ئەوروپا بەجیابوونەوەی چەند چەند وڵاتێك لەو یەكێتییە، بە تایبەتیش وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات.

ڕاپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەدات، كە چین لە ساڵی 2024  گوێ بەسیستەمی نێزدەوڵەتی ئێستا نادات، كە لەهەوڵی دروستكردنی یاساو رێسای دیكەدا دەبێت، كە لەگەڵ بەر‌زەفڕی و ئامانجەكانی خۆیدا بگونجێن، ئەگەری ئەوە هەیە دەزگا ڕازگرییە چینییەكان كاری سیخوری زەبەلاح ئەنجامبدەن، كە كار لەسەر ئەوە دەكات لەگەڵ كۆمپانیای تەكنەلۆجی دروستكردنی ئۆتۆمبیلەكان لە هەوڵی ئەوەدا دەبێت بەهۆی بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای نەوەی پێنجەمەوە، ملیونەها ئۆتۆمبیل بكاتە ئامێری سیخوڕیكردن‌و لەدوورەوە كۆنتڕۆڵیان بكات، ئەمەش ڕێگەی ئەوەی پێدەدات زانیاری زۆر سەبارەت بەجیهان كۆبكاتەوە، كە واتای ئەوەیە چین پابەندی ڕێسا نێودەوڵەتییەكان نابێت، تەنیا ئەوانە نەبن، كە لەگەڵ ئامانج و بەرژەوەندییەكانیدا گونجاون.

ڕاپۆرتەكە ئاماژە بەوەش دەدات، كە لە ساڵی 2024 ئابڕووچوونە سیخوڕییەكەی چین ئابڕوومەندی زۆر حكومەتی دیكە دەخاتە مەترسییەوە، لەسەرووی هەمووشیانەوە حكومەتی بەریتانیایە، كە هەوڵی پەردەپۆشكردنی ئەو تاوانەی چین دەدات، چونكە بەرزەفڕی ئەوەی هەیە ببێتە ناوەندیكی دارایی و یاسایی كۆمپانیا چینییەكان دوای ئەوەی بەچوونەدەرەوەی لە یەكێتی ئەوروپا هێزی خۆی لەنیویۆرك و فڕانكفۆڕت لە دەستد، بۆیە لەندەن ئومێدی ئەوەی هەیە میوانداری مونتەدایەكی وەبەرهینانی جیهانی بكات و ببێتە ناوەندیك بۆ ئەوەی پێی دەوترێت "دەستپێشخەری پشتینە و نەخشەڕێگا"، كە پرۆژەیەكی چینییە بۆ بەستنەوەی چین بە ئەوروپا و ئەفریقیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە لەرێگەی بەندەر و هێلەكانی ئاسن و بەستەری تەكنەلۆجی.

راپۆرتەكە باسی ئەوەش دەكات، دوای ئەوەی چین یاسا و رێسا و پێودانگەكانی دارایی دانان، واتە سیاسەتی بەخشش‌و قەرزەكان، بەریتانیا ئومێدەوارە وڵاتەكەی شوێنی دڵخوازی وەبەرهێنانی سەرمایەی جیهانی بێت جا بە هەر نرخێك بێت، لە راستیدا لەندەن تاكە وڵات نییە لەگەڵ چین بچێتە ناو ئەو گەمەیەوە و بەپێودانەكانی سیستەمی تازەی نێودەوڵەتی ڕازی بێت، بەڵكو دەوڵەتی دیكەی وەك كەنەداش هەن، كە پەیوەندییە بازرگانییەكانی لەگەڵ چیندا پاڵنەری دەبن‌و ئەو جۆرە ڕێسا و پێودانگانە قبوڵ بكات، بەتایبەتیش كە ئۆتاوا دەیەوێت پارێزگاری لە ڕێككەوتنی گواستنەوەی دەریایی بكات، كە لەگەڵ چین واژووی كردوە.

ئەو ڕێككەوتننامەیە ڕێگە بە چین دەدات بارهەڵگرە نەوتگوێزەرەوەكانی و كەشتییەكانی دیكەی گواستنەوەی دەریایی بەئاوی كەرتەی جەمسەری باكوردا تێپەڕن.

بەگوێرەی ڕاپۆرتەكە توركیا بە دوور نییە لەو هاوكێشەیە، ئەویش هەوڵ دەدات پارێزگاری لەپەیوەندییەكانی بكات لەگەڵ چین، بە تایبەتیش دوای ئەوەی ڕێككەوتننامەی ئەمنیان بەیەكەوە واژووكرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندڕەووی ئیسلامی لەهەرێمی شینگ یانگ، كە كەمینەیەكی موسوڵمانی ئیگۆر- ی بە ڕەچەڵەك تورك لێی نیشتەجێن.

ئەمریكاش بەو  پەرش و بڵاویەیەوە، ڕەخنەگرتنی لە چین بە دەرچوون لە سیستەمی نێودەوڵەتی سوودێكی ئەوتۆی نەماوە. كۆشكی سپی یەك دەنگ نین لە هەڵوێستیان بەرامبەر بە چین، هەیه دەیەوێت سزای پەكین بدات و هەشە گەرەكیەتی كێشەكانی لەگەڵ چارەسەر بكات.

چەند فاكتەریك یارمەتیدەری چینن بۆ پێكهینانی ئەو سیستەمی نێودەوڵەتییە تازەیە، پێدەچێت پێكۆڵكردنی (تحدی) پەكین سوودێكی ئەوتۆی نەما بێت‌. سزاكانی تڕەمپ بۆ سزادانی ئەو بانك و كۆمپانیایانەی كالا ئێرانییەكان و بە تایبەتیش نەوتی ئێران بە دۆلار دەكڕن، چینی بەهێزتر كرد. پەیكن ئەو هەلەی قۆزتەوەبۆ دوزینەوەی سیستەمێكی پێدانی (مدفوعات) جێگرەوەی نێودەوڵەتی دۆلار كە "یوان- ی چینی و یۆر و ڕۆبڵی ڕوسی"ڕۆڵی تێدا دەگێڕن. ئەو سیستەمە كە پشتئەستورە بە تەكنەلۆجیای چینی بالادەستی دۆلاری كەمكردەوە لە مامەڵە بازرگانی و بانكییە نێودەوڵەتییەكان. ڕوسیاش ئەو سیستەمەی تازەی بۆ دامەزراندنی بانكەكان بەكارهێنا كە پارێزراون لە سزا ئەمریكییەكان و مامەڵەشی پێ لەگەڵ هەر یەك لە ئێران و سوریا سودان و كۆریای باكور پێ دەكات.

هەندێك پێیان وایە هێشتا ئەمریكا كارتی فشاری هەن دژ بە چین و بە تایبەتیش بوونی واشنتۆن لە دەریای چینی باشوور، بەلام ئەم بووچونە لە شوێنی خۆی نییە، چونكە چین توانی سەركەوتنی دبلۆماسی تۆمرا بكات دوای ئەوەی فشاری خستەسەر هاوسێكانی كە هیچ مانۆڕێكی سەربازی لەگەڵ هیچ هێزێكی دەرەكی لەو دەریایە ئەنجام نەدەن. خۆ ئەگەر ئەو دەوڵەتانە مل بۆ فشارەكانی چینیش نەدەن، هێشتا ملمبەملەی چینیان پێ ناكرێت لەو ناوچەیەدا، چونكە تێچوونی سیاسی و ئابوروی ئەم هەنگاوە گرانبەهایە، لەم دۆخەشەدا ئەمریكا لەوانەیە‌ بە تەنیا بمێنێتەوە لە بەرامبەر چیندا.

زیادبوونی پەرتەوازەیی ئەوروپا
ڕاپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەدات كە یەكیەتی ئەوروپا لەوانەیە ئەمساڵ تەنگژەیەكی گەورەی تووش بێت بە هۆی زیادبوونی گریمانەی چوونەدەرەوە لە یەكیەتییەكە لە ئاكامی ڕووداوەكانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و بە تایبەتیش پۆڵەندا و هەڵكشانی توانست و هێزی ڕاستڕەووە توندڕەووەكانی ئیتاڵیا. لە پۆڵەندا و دوای ئەوەی دەستەی دادوەری بالای ئەوروپا دانی بە ناشەرعی بوونی هەندێك سیستەمی دادوەری دەوڵەتانی ئەوروپای ڕۆژهەلاتیدانا، ە پۆڵەندا زۆر كەس باوەڕیان بەوە هێناوە كە یاساكانی یەكیەتی ئەوروپا زیانی بە سەروەری یاسا گەیاندووە و بە تایبەتیش لە دەوڵەتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات.

ڕاپۆرتەكە ئاماژە بەوەش دەدات كە لە دەوڵەتانی ڕۆژئاوای ئەوروپا ترس لەوە هەیە ەو دەوڵەتانەی ئەوروپای ڕۆژهەڵات كە تازە هاتونە پاڵ یەكیەتی ئەوروپاوە بەرەو دەسەلاتخوازی هەنگاو بنێن. ئەمەش لە پۆڵەندا ڕوویدا بە هاتنەسەركاری پارتی دادپەروەری و یاسا لە ساڵی 2015 كە گۆڕانكاری لە پێكهاتەی دادگای دەستوری كرد و دەسەڵاتەكانی حكومەتیشی زیاد كردن. ئەمەش وای كرد كۆمیسیۆنی ئەوروپی لە سالی 2017 چەند ڕێوشوێنێكی لە دژ بگرێتەبەر بە هۆی ئەو پێشێلكارییانەی لە بواری مافەكانی مرۆڤ ئەنجامیداون.

یەكێتی ئەوروپا بە زۆر ڕێگە هەوڵیدا فشار بخاتەسەر پۆڵەندا، بەلام هەنگاریا هەڕەشەی بەكارهێنانی ڤیتۆی كرد بە ڕەتركدنەوەی بڕیارەكە كە پێویستی بە كۆدەنگی هەیە. هسەرانی یەكیەتی ئەوروپاش لە رێگەی فشاری داراییەوە هەوڵی هێنانەژێرباری پۆڵەندا دەدەن بە پابەندبون بە بەهاكانی یەكیەتی ئەوروپا.

یەكێتی ئەوروپا گرفتی لەگەڵ ئیتاڵیاش هەیە، دوای ئەوەی هاوپەیمانی جەماروەی لەساڵی 2018 دەسەڵاتی گرتەدەست، لەسەر پرسی كۆچبەر‌ان ناكۆكی توندیان هەیە. ڕۆما لە ساڵی (2015-2016) 500 پێشوازی لە 500 هەزار پەنابەر كردووە، بۆ ئەوەی وەك پێویست لە لایەن یەكیەتی ئەوروپاوە یارمەتی بدرێت، ئەمشە ناڕەزایی ئیتالیای لێكەوتەوە و ڕۆما داوای كرد بارگرانییەكەی لەگەڵ بەش بكەن، هەڕەشەی ئەوەشی كرد كە ئەگەر بارگرانییەكەی لەگەڵ هەڵنەگرن، ئەوا كۆچبەران بەرەو باكور ئاراستە دەكات و بارگرانییەكی زۆر دەخاتە سەر بودجەی یەكیەتی ئەوروپا.

كاتێك یەكێتی ئەوروپا وەڵامدەرەوەی ئەو داواكارییە نەبوو، دەنگەكان بەرزبوونەوە بە تایبەتیش لە لایەن ڕەووتە توندڕەووەكانی‌ وەك جولانەوەی پێنج ئەستیرە بۆ چوونەدەرەوە لە یەكیەتی ئەوروپا. سەرباری ئەوەی ئەو بانگەشانە فەرمی نەبوون، بەڵام حكومەتی ئیتالیا زۆر لە داواكردنی نزیك ببۆوه و برەو‌یشی پێ دەدان.