شارپرێس:
 وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا
پاش ماوەیەكی كەم لە كۆتایی هاتنی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بەشێوەیەكی فەرمی لە كۆتایی جەنگی جیهانی دووەم، زۆر بە خێرایی جوڵانەوەی بەرگری نیشتمانی توركیا بە شێوەیەكی چالاك سەری هەڵدا و پاڵپشتییەكی نێودەوڵەتی گەورەشی لێكرا، لەنێویاندا گرنگترینیان بریتی بوو لەحكومەتی بەلشەفی لەمۆسكۆ.

توركە نەتەوەییەكان‌و بەلشەفییەكان وایان دانا رووبەرووی هەڕەشە بوونەتەوە لەلایەن هێزە سەركوتكەرەكانی رۆژئاواوە. 

بیستەكانی سەدەی رابردوو ترۆپكی شۆڕشی دژی چەوسانەوە و سەركوتكردن بوو، بەلای بەلشەفییەكانەوە و چەمكی هاوپەیمانی لەگەڵ زۆرینەی موسڵمانەكان بابەتێكی نمونەیی بوو، لەهەمان كاتدا بە هەلێك دادەنرا یەكبگرن دژی رۆژئاوای سەركوتكەر لەجیهانی ئیسلامی، سەرەرای پێكهێنانی كۆمەڵگەیەكی ئیسلامی بۆ دانانی بنەمایەكی باش بۆ فیكری بەلشەفی. 

بەلشەفییەكان لە رۆژی 7ی كانونی یەكەمی ساڵی 1917، پاش ئەوەی گەیشتنە دەسەڵات یەكسەر بانگەوازێكیان بۆ موسلمانە خەباتگێرەكانی رۆژهەلات كرد، پاشان ئەوەیان بۆ موسلمانەكانی روسیا دووپات كردەوە كە بیروباوەڕ و كەلتورو دامەزراوە نیشتمانی و رۆشنبیریەكانتان ئازادەو نابێ پێشێل بكرێت، و داوایان لە موسلمانەكانی رۆژهەلات كرد دزو سەركوتكەرو ئەوانەی دەیانكەنە كۆیلە بیانروخێنن. 

لە كۆنگرەی كۆمنترنی دووەم لە ساڵی 1920، لینین لەو سنورەش تێپەڕی كرد و پێشنیاری كرد هاوكاری چینی كرێكاران بكرێت لە ولاتە پێشكەوتوەكاندا، بۆ ئاسیاش دەكرێ قۆناغی سەرمایەداری جێ بهێڵێ و راستەوخۆ بەرەو سیستەمی سۆڤیەتی هەنگاو بنێن، پاشان بەرەو سیستەمی شیوعی، ئەویش لە میانی چەند قۆناغێكی دیاركراو لە پەرەسەندن. 

لەم ژینگە چاوەڕوانكراوەدا بۆ هاوڕێتی نێوان بەلشەفی و توركە موسلمانەكانی بەرهەڵستكاری رژێمە سەركوتكەرەكان، ژمارەیەكی زۆر لە گروپە راسترەوەكان لە بیستەكانی سەدەی رابردوو لەگەل ئەم تەوژمە كەوتن، گرنگترینیان كۆمەلەی سوپای سەوز بوو؛ ئەمەش جولانەوەیەكی جەماوەری خاوەن بنكەی فراوانی توندرەو بوو، ئەمە جگە لە حزبی شیوعی توركی بە سەرۆكایەتی مستەفا سۆفی لە سالی 1920.  

ترسی هێزە رۆژئاواییەكان لە ناوچەكەدا لە نێوان حكومەتی سۆڤیەتی و حكومەتی نەتەوەیی نوێی توركیا هەبوو، لەو كاتەدا پەیماننامەی مۆسكۆ لە 16ی ئازاری 1921 دا مۆركرا و لە دیباجەكەیدا هاتوە، هەردوو لا پابەندن بە خەباتكردن دژی سەركوتكردن. بەم شێوەیە  چاخێكی درێژ لە هاورێتی نێوان سۆڤیەت و توركیا دەستی پێكرد، و بە شێوەیەكی فەرمی لە كانونی یەكەمی ساڵی 1925 تەئكیدی لێ كرایەوە لەگەڵ گەڵالە نامەی دەست درێژی نەكردنە سەر یەكتری.
 
هاوكاری یاخود هاوپەیمانی لە گەڵ حكومەتی ناوخۆیی یان بزوتنەوەی نیشتمانی لە چینەكانی ناوەراست –بۆرجوزای- كە سەركوتكەرە ئیمپریالیەكانی دەكردە ئامانج، مەترسیەكی بەردەوام بو بەوەی ئەوانەی شیوعی نین دژی شیوعیە ناوخۆیەكان ببنەوە. لە راستیدا هیچ دەربازبونێك نەبو لەم كێشەیە، بە شێوەیەك سۆڤیەت چەندین جار لایەنی حكومەتی هاوڕێی دەگرت لە جیاتی هاوڕێكانی هاوسەرفەرە شیوعیەكانی لە توركیا و شوێنەكانی تریش. لەگەل ئەوەی لەسەرەتادا حزبی شیوعی لە توركیا پاڵپشتی سیاسی و دارایی دەكرا لەلایەن مۆسكۆوە ، بەلام رون و ئاشكرا بو كاتێ بابەتەكان ئالۆز دەبون، ئەو پەیوەندیە گرنگی كەمتری هەبو لە مەترسیە ستراتیژیە گەورەكان بەلای سۆڤیەتەوە.

تاوانی كوشتن لە دەریای رەش
پاش ماویەكی كەم لە دامەزراندنی حزب، لە مانگی ئەیلولی ساڵی 1920 مستەفا سۆفی و ئەندامە دیارەكانی بریاریاندا ناوەندی چالاكیەكانیان بگوازنەوە بۆ توركیا. بۆیە باكۆیان بەجێهێشت و لە كۆتایەكانی ساڵی 1920 لە دەریای رەش پەرینەوە، بەلام لە ترابزۆنی سەر كەناری توركیا دورنەكەوتنەوە، پاشان  سۆفی و 15 شیوعی دیار دەستگیركران و كرانە ناو بەلەمێك و نێردران بۆ شاری باتۆم لە جۆرجیا لە 28 كانونی دووەمی ساڵی 1921. لەگەڵ دەرچونی ئەم بەلەمە لە بەندەرەكە دانەیەكی تریش بەدوایدا رۆیشت، لەدوای ئەم روداوە كەس نازانێ چی رویداوە،  ئەوە نەبێ كە كەسی نێو بەلەمی یەكەم رزگاریان نەبوە. 

بەڵگەنامە بەردەستەكان دووپاتی ئەوە دەكەنەوە حكومەتی نەتەوەیی ئەنقەرە رۆلێكی گەورەی هەبوە لەم روداوەدا، و وا دەردەكەوێت حكومەتی بەلشەفی گەشبین نەبوە لە شیوعیەكانی توركیا. كاتێك هەواڵەكەش گەیشتۆتە مۆسكۆ، مەكتەبی سیاسی شۆڤیەتی بەیاننامەیەكی فەرمی دەركردوەو ئەندامانی حزبی شیوعی شۆڤیەتی ئاگاداركردۆتەوە و هۆشداری پێداون خۆیان لە مەترسیەكانی دەستپێشخەری راسترەو بپارێزن و سەركێشی نەكەن. 

لە كۆتاییدا، بە شێوەیەكی سانا ئەم رووداوە تۆماركراو لەلایەن هەردوو حكومەتەوە پشتگوێ خرا. مانەوەی پەیوەندیەكە سەرەرای كوژرانی شیوعیە دیارەكانی توركیا بەڵگەیە لەسەر چۆنیەتی دەركەوتنی قۆناغی زووی شۆڤیەتی لە رۆژهەڵاتی نزیك. لە دیارە حكومەتی مۆسكۆ روبەروی كێشەیەكی تایبەت بوەوە ئەویش چۆنیەتی پاڵپشتی كردنی هەریەك لەو جولانەوانەی ئازادی خوزای نیشتمانی بەرهەڵستكاری شیوعیەت كە شەڕی دوژمنی هاوبەشیان دەكرد، كەچی لەهەمان كاتدا گروپە شیوعیە ناوخۆیەكانی رێكدەخست دژی حكومەتە نەتەوەییەكان. 

لە كۆتاییدا، دەبینین لە زۆربەی كاتەكاندا پالپشتی لە ریزی پراگماتیكی ستراتیژیەوە دێت لە جیاتی پاكێتی ئایدۆلۆجی.  لە كاتێكدا سەركردایەتی كەمالی لە توركیا – ئاماژەیە بۆ مستەفا كەمال ئەتاتورك دامەزرێنەری كۆماری توركیای نوێ- سەرجەم چالاكیەكانی شیوعیەتی لە رەگەوە لەناو دەبرد، و كۆمەڵە شیوعیە جیهانیەكان نارەزایەتیان دەردەبڕی، كەچی لەگەڵ هەموو ئەمانەدا مۆسكۆ و ئەنقەرە پەیوەندیەكانیان وەك خۆی مایەوە تاكو سەرەتای دەست پێكردنی جەنگی سارد.

سەرچاوە: میدان الجزیرە