شارپرێس:
وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر
ئاستی ململانێی نێوان توركیا و شانشینی سعودیە بەڕادەیە‌ك زەقبووەتەوە، كە لە هیچ كەس و لایەنێك شاراوا نییە، پرسی كوشتنی رۆژنامەنووس جەمال خاشقچی-یش تەنیا بابەتێكی بچوكی زۆرێك لەو بابەتانەیە، كە ململانێی ئەو دوو وڵاتە نیشان دەدەن.
تاكە لێكدانەوە سادە و ساكارەكەی ئەو ململانێیە ئەوەیە، ئەو دوو وڵاتە لەسەر ڕووبەر و جوغزی هەژموون و كاریگەری مل بەملەیانە لەناوچەیەكی پڕ تەنگژە و پڕ گیروگرفت، بێگومان ئەمە لایەنێكی ڕاستییەكەیە، بەڵام هەموو ڕاستییەكە نیی.
توركیاو سعودییە وەك دوو وڵاتی پاشكۆی چالاك، لە لاگیری مێژووییان بۆ جەمسەری ڕۆژئاوا هاوبەشن، یان دەكرێت بڵێین دوو پاشكۆی خاوەن سەنگ، كە جۆرێك لە سەربەخۆییان هەیە، كە دەبێت جیاكاری لە نێوان پلەی پاشكۆیەتی نێوانیاندا بكرێت، كە پاشكۆیی سعودیە سوك و ئاسانە، ئەمەش بەهۆی بەردەوامی دواكەوتوویی ئابووری، كە بە شێوەیەكی نیمچە تەواو پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت‌و هاوكاتە لەگەڵ قەدەغەكردنێكی تەواوی ژیانی سیاسی لە كۆمەڵگادا.
لەبەرانبەریشدا ملكەچپێكردنی توركیا لەسەدەی ڕابردوودا، پێویستی بەوە بوو، نزیكەی هەر 10 ساڵ جارێك هەڵگەڕانەوەیەكی سەربازی تێدا ڕووبدات، واتە، سرووشتی زاڵبوونی ڕۆژئاوا بەسەر توركیادا، هەمیشە پێویستی بەگرتنەبەری ڕێوشوێنی زیاتر هەبووە بۆ زاڵبوون بەسەر سوپادا... پەرەسەندوویی زیاتری ئابووری توركیا، ڕێگە بە سەربەخۆییەكی زیاتر دەدات.
بۆچی ئێستا كێشەكەیان لە چڵەپۆپەدایە؟
لەماوەی چەند دەیەی ڕابردوو، هێزە ئەمریكییەكان بەرزەفتكەری سەرەكی سروشتی ئاستی كێبركێ و ململانێی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە پاشكۆ بووە... لەگەڵ پاشەكشەكردنی ڕۆڵی ئەمریكا بارودۆخەكە ئاوەژوو بووەوە، خودی پاشەكشەی ئەمریكا، كاركردنی واشنتۆن بۆ تەقاندنەوەی باردۆخی ناوخۆی توركیا( نموونەی زەق و دیاریش هەڵگەڕانەوە سەربازییەكە بوو دژ بە ئەردۆگان) و سعودیە ( پاڵنان و هاندانی بۆ تێوەگلان لە زەلكاوی جەنگی یەمەن و تەنگژەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ قەتەر)، ئەمەش ئەو ڕەووتانەی جۆشدا كە پێیان وایە تاكە ڕێگەی مانەوەی ئەو دوو دەوڵەتە پەیوەستە بە سەربەخۆ بوون لە ئاست سیاسەتەكانی ئەمریكا، ئەمەش پیكدادانی لە نێوان دوو بەرەدا دروستكرد كە یەكەمیان دژ بە پاشكۆبوون بوون بۆ ئەمریكا، دووەمیشیان پشتیوانی مانەوەی ووڵاتە وەك پاشكۆیەكی واشنتۆن.
ئاستانە
فاكتەرێكی دیكە كە ڕۆڵێكی یەكلاییكەرەوە لەو پرسەدا دەگێڕێت: بوونی توركیایە وەك یەكێك لە سێ دەوڵەتە بەشدارەكانی لوتكەی ئەستانە، بەو پێیەی سیستەمێكی هەرێمی – نێودەوڵەتی تازەیە كە بە بەردەوامی پەرەی پێ دەدرێت، ئەمەش ئەنقەرەی كردە خاڵی یەكتربڕی ئاگربارانی نێوان خودی ئەمریكا و پاشكۆكانی، وە هەموو ئەو دەوڵەتانەش كە هێمنی و سەقامگیرییان بۆ ناوچە و جیهان گەرەك نییە.
سەرباری ئەوەش، لەو ماوەی چەند دەیەی ڕابردوودا، میسر تاڕادەیەك ڕۆڵێكی هاوسەنگی هەبوو كە پشكدار بوو لە گێڕانەەی جۆرێك لە هاوسەنگی هێز لە نێوان سعودیە و توركیادا، بەڵام بۆ چەند ساڵێكە، میسر لە پرسە جۆراوجۆرەكاندا، تەنها ڕۆڵێكی سیمبولی دەگێڕێت، لەو كێشمەكێشمەشدا بە زەق و ئاشكرایی لاگیر و بگرە پاشكۆی سعودیە بوو لە بەرەنگاربوونەوەی توركیادا، ئەمەش بە ڕۆڵی خۆی ململانێكەی قوڵتر كردەوە.
بە تەنیشت میسرەوە، ڕۆڵە تەوەرییەكەی سوریا لە ناوچەكە فاكتەرێكی گرنگ لە هاوسەنگی یەككێشكردنە هەرێمییەكاندا، ڕۆڵەكە بە هەندێك ئاراستەشدا مۆركێكی نەرێنی وەرگرت؛ واتە خودی سوریا بووە شوێنی ململانێ و گۆڕەپانێك بۆ ململانێی نێوان هێزە هەرێمییەكان.
دۆسیەی باكوری ڕۆژهەڵاتی سوریا
لە سایە و سێبەری هەموو ئەو فاكتەرنەی باسكران، واپێدەچێت ئێستا پێكدادانی نێوان ڕیاز و ئەنقەرە لە چڵەپۆپەدایە، پرسی باكوری سوریاش خاڵی ململانێی سەرەكییە لەو ماوەیەدا، لێرەدا دوو تێز خۆیان قوت دەكەنەوە:
پێشدەستی توركیا سەبارەت بە زۆنی ئارام یان زۆنی ئەمنی، كە ئەو گوزارەیە لە دەمی خودی تڕمپەوە وەرگیراوه، پشت ئەستورە بە ئارەزووی مۆسكۆ بە گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتننامەی ئەدەنەی ساڵی 1998...ئەو پێشدەستییە لە توركیا دوو لێكدانەوەی بۆ دەكرێت، ئەمەش بە گوێرەی دوو ڕەووتە سەرەكییەكەی سەر گۆڕەپانەكە:
یەكەم/ ڕەووتێكی تاڕادەیەك سەربەخۆ لە هەژموونی ئەمریكا پێی وایە ڕێككەوتننامەی ئەدەنە بەربەستێكی ڕێگرە لە‌وانی دیكە (ئەمریكا و بە تایبەتیش كەنداوییەكان) لەوەی نزیك نەبنە‌وە، بۆ یەكلاییكردنەوەی پرسەكان لەگەڵ حكومەتی دیمەشق تا مەودایەكی مامناوەند بەشێوەیەك بەژەوەندی توركیا لە پرسی سنوردا لەخۆ بگرێت، سەنگێكی باڵاتریش لە كەنداوییەكان بە توركیا ببەخشێت لە قۆناغەكانی ئایندەی سوریادا.
دووەم: ڕەووتی پاشكۆی ئەمریكا : دەیەوێت لە ڕووی ڕوخسارەوە، بە شێوەیەكی فەرمی لەگەڵ مۆسكۆدا ڕێ بكات سەبارەت بە ئەدەنە، نەك بۆ پراكتیزەكردنی ڕێككەوتننامەكە، یان دووبارە چاوپێداخشاندنەوەی لەسەر بنەمای یاسای نێودەوڵەتی و ڕێزگرتن لە سەروەری سوریا، بەڵكو وەك دەروازەیەك تاوەكو دۆخی سوریا بە پشێوی و بارگرژی بمێنێتەوە و بەهەمان شێوەش دۆخی توركیا سەقامگیر نەبێت، ڕادەی بارگرژییەكەش بەرزكەنەوە بۆ ئاستێك بەشێوەیەك ئەوە بەدەست بێنن كە هەڵگەڕانەوه سەربازییەكە سەركەوتوو نەبوو لە بەدەستهێنانیدا.، واتە: جومگەكانی دەسەڵات لە توركیا بە تەواوی بكەوێتە بن دەستی فاشییەكان، وە لەباربردنی تەواوی ئاراستەی ئێستای دەوڵەتی توركیا ڕووەو سەربەخۆییەك لە هەژموونی ئەمریكی لە ڕێگەی كۆسیستەمی ئەستانەوە.
ڕەچەتەی پاشاگەردانییەكە
پێشدەستی كەنداوییەكان بۆ پرسەكە بە شێوەیەكی فەرمی هێرش ناكاتە سەر گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتننامەكە، بەڵكو لە ڕێگەی میدیا و هۆكاری دیكەی جۆراوجۆرەوە هێرشی دەكاتە سەر ، لە هەمان ئان و ساتیشدا به شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆ، زەمینە خۆش دەكرێت بۆ جوانكردنی ڕووكاری چارەسەرێك كە بەند بێت لەسەر پەرش و بڵاوكردنی باكوری فوڕات لە نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات و هێزەكانی هۆزە عەرەبییەكان! هەموو ئەمانەش لەژێر سایەی بوونێكی سیمبولی واشنتۆندا ئەنجام دەدرێت لە سوریا، ئەمە سەرباری بوونێكی فەرمی حكومەتەكەی دیمەشق كە لە ئێستادا تەنها لە سەنتەری شاری قامیشلی قەتیسكراوە...
لەولاشەوە بگرە و بەردە هەیە سەبارەت بە گەرانەوەی سوریا بۆ ئامێزی كۆمكاری عەرەبی و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵیدا، ئەم پرسەش جێگەی ناكۆكییە لە نێوان ڕەووتە جیاوازەكاندا، لە چوارچێوە و جوغزی دیاریكراویشدا كاری لەسەر دەكرێت:
لە لایەكەوە، بە واتایەكی بابەتییانە ڕوون و ئاشكرایە كە لە ماوەیەكی نزیكدا دەگەڕێتەوە ئامێزی كۆمكاری عەرەبی ، بۆیە پێشدەستی لەو جۆرە و پێدانی غەمزە و تیلەچاو بەوەی ئەو ئاراستەیە دەستیپێكردووە، هەر بە ڕاستیش دەستی پێكردووە، لە لایەكەوە ووڵامدەرەوەی دۆخە بابەتییەكەیە، لە لایەكی دیكەشەوە بەدەنگەوەهاتنە - ئەگەر لە ڕووی ڕوخساریشەوە بێت – بۆ ئارەزووی ڕوسیا بەو ئاراستەیە...
لە لایەكی دیكەوە، هەوڵەكانی خستنەگەڕی ئەو گەڕانەوەیه، ئێستا كاری لەسەر دەكرێت لە بەرامبەر سەوداو مامەڵەیەك (بۆ وەدەرنانی ئێران نییە هەروەك دەڵێن) ، بەڵكو لە دیدی سعودیەوە ئەوەی گرنگە كەمكردنەوەی سەنگی توركیایە و بگرە هی ڕوسیاشە بە گوێرەی توانا، چونكە سعودیە ئەوە دەزانێت كە هەر كاریگەرییەكی گریمانە بۆكراوی خۆی لە سوریا، لەسەر هەگبە و كەوڵی ئێران نابێت، بەڵكو لەسەر هەگبە و كەوڵی توركیا دەبێت...
ئایا دەكرێت سازانێك لە نێوان ئەو دژیەكانە بێتەكایەوە؟
بەڵێ ئەمە تەنها لە یەك دەروازەوە دەكرێت كە ئەویش ڕێزگرتنی گەلی سوریایە لەسەر خاكەكەی خۆی: سوپای سوریا تاكە هێزی ڕێگەپێدراوە لەسەر سنورەكانی خۆی بنگە و بارەگا دابنێت، هەموو لایەنە سیاسییەكان دەبێت بەشداری پڕۆسەی چارەسەرێكی سیاسی بن بەشێوەیەك یەكیەتی سوریا بپارێزێت و بواری ئەوەشی پێ بدات لەو كێڵگەی مینە بێتە دەرەوە كە ئێستا تێیكەوتووە... ئەمەش تاكە ڕێگەیە بۆ سەقامگیری هەموو ناوچەكه، دواتریش ڕێگە بەوە دەدرێت پەیوەندییە سرووشتییە ئابووری سیاسییە و ئەوانەش كە پەیوەستن بە دانیشتوانی ناوچەكە، وە بە كەمكردنەوەی باڵادەستی قۆڵبڕییەكانی ئەمریكا وەك ڕێخۆشكردنێك بۆ كۆتایی پێهێنانی...
بە واتایەكی دیكە، لێكتێگەیشتن بە گوێرەی سێ لایەنەكەی ئەستانا، وەك كاكڵە و ناوەرۆكی كۆسیستەمی نێودەوڵەتی تازە، تاكە دەروازەییەكە بەرە و سەقامگیری ناوچەكە و دەوڵەتەكانی، هەر پشتبەستنێكیش بە ئەمریكا، جگە لە زەرەرمەندبوون و بە هەموو لایەنەكان هبچی دیكەی لێ شین نابێتەوە.
