شارپرێس:
قەوقاز یەكێكە لەگرنگترین ئەو ناوچانەی ڕوسیاو توركیا كێبڕكێی لەسەر دەكەن، ئەمەش بە هۆی جیاوازی بەرژەوەندی ستراتیژی هەردوو دەوڵەت لەو ناوچەیە، كە پێگەی زۆرێك لە هێزە نێودەوڵەتییەكانی‌ وەك، ئەمریكا و روسیایە.

هەروەها ئەو ناوچەیە هێزی هەرێمی وەك، توركیا ، ئێران، ئیسڕائیل-یشە، لە سایەی گرنگی پێگە جوگرافییەكەی ئەو ناوچەیە، كە دەكەوێتە نێوان ئاسیا و ئەوروپاوە و بە هۆی بوونی ڕێژەیەكی زۆری نەوت و گاز و دەرامەتە سرووشتییەكان تێیدا بووەتە موگناتیسێك بۆ ڕاكیشانی ئەو هێزانەو ململانێكردن تێدا.

لەو بارەوە راپۆرتێك لەژێر ناوی "چی دەبێت ئەگەر؟ دۆزینەوەی ئاسۆكان، 12 سیناریۆ بۆ ساڵی 2012" بڵاوكراتەوە، كە پەیمانگای یەكێتی ئەوروپا بۆ لێكۆڵینەوە ئەمنییەكان (EUISS) لە یەنایەری 2019 بڵاویكردووەتەوەو كۆمەڵێك لە شارەزاو و پسپۆڕ ئامادەیان كردووە بۆ توێژینەوەی ئایندەی زیاتر لەپرسێك، لەوانەش وتارێكە بە ناونیشانی: "چی دەبێت ئەگەر ململانێی نێوان توركیا و ڕوسیا لە ناوچەی قەوقازدا ڕووبدات؟"، كە ئەو وتارە ڕۆدیریك باركیز ئامادەی كردووە، كە شارەزایەكی پەیمانگاكەیە.

قەوقاز وەك گۆڕەپانێكی كێبڕكێ
ووتارەكە تیشك دەخاتەسەر كێبڕكێی ڕوسی – توركی لە ناوچەی قەوقاز و بە تایبەتیش ئەو سێ دەوڵەتی لە دوای هەڵوەشانەوەی سۆڤیەتی پێشوو دروست بوون (جۆرجیا، ئەرمینیا، ئازەربایجان)، لە دوای جەنگی ساردەوە، ئەو ناوچەیە بووە جێگەی كێبڕكێی نیوان موسكۆ و ئەنقەرە؛ بەڵام سەركردایەتی سیاسی هەردوو ووڵات، بەتایبەتیش لە ساڵی 2000 ، بە هاتنەسەركاری فلادیمیر پۆتینی سەرۆكی ڕوسیا لە گەری یەكەمی سەرۆكایەتیدا، ئینجا دوای دوو ساڵ و بە هاتنەسەركاری ڕەجەب تەیب ئەردۆگانی سەرۆكی حكومەتی توركیا لە ساڵی 2002 ؛ هەردووكیان لە بری كێبڕكێ، دەستیان دایە پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی هاریكاری ئامێز، چونكە لەوانەبوو كێبڕكێی نیوانیان گەیشتبایە ڕادەی ململانێ، هەردوولا سازان لەسەر بنیاتنانی كۆمپانیاییەكی فرەڕەهەند ی نێواینان لەو ناوچە زیندووە‌دا.

هەردوو دەوڵەت خاوەن پەیوەندی جیاوازن لەگەل ئەو سێ دەوڵەتی پێشوو ناومان هێنان، پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەریەك لە ئازەربایجان و جۆرجیا دانسقەن، بەڵام تا بڵێی شپرەزە و شێواوە لەگەڵ ئەرمینیا ، بە هۆی دوژمنایەتی مێژووییان لەگەڵ توركیادا. لە بەرامبەریشدا پەیوەندی ڕوسیا و ئەرمینیا دانسقەیە، بەڵام پەیوەندی مۆسكۆ بە ئازەربایجان و جۆرجیاوە لە هەڵبەز و دابەزدایه.

ململانیی ڕێڕەووە شاراوەكان
توێژەر ئاماژە بەوە دەدات  توركیا سەركەوتوو بووە لە گەیشتن بە هاریكارییەكی ئابووری لەگەڵ هەندێك لە دەوڵەتانی باشووری قەوقاز، بە تایبەتیش ئازەربایجان و جۆرجیا، لە كۆتایی ساڵی 2017 ، هێڵی ئاسنی (باكو – تبلیسی- قارس) كرایەوە كە درێژییەكەی (846 كم) و بەو بەهەرسێك دەوڵەتدا تێدەپەرێت و ئەوروپا و چین بەیەكەوە دەبەستێتەوە، بەشێكیشە لە ڕێگەی حەریری تازە.

هێڵەكە ڕووبەڕووی  4 تەقینەوەی زەبەلاح بۆتەوە كە هەندێك لە شەمەننەفەرە بارهەڵگرەكانی سەر سنوری جۆرجییای تێكشكاندن، 17 كەسیش بوونە قوربانی، 16 هەزار تەن كاڵایی بەهادار و بەنرخیش تێداچوون. سەرباری ئەوەی تەقینەوەكان لەسەر سنوری جۆرجیا بوون، بەڵام زۆرینەی كوژراوەكان ئازەربایجانی و توركیایی بوون، لەو ئان و ساتەشدا مەسیحییە ئەرسەدۆكسەكان پشووی فەرمیان بوو، ئەمەش ئاماژەیە كە ئەو تەقینەوانە ڕەهەندێكی ئاینی هەیە، بەو پێیەی زۆرینەی كوژراوەكان موسوڵمان بوون.

توێژەر ئاماژە بەوە دەدات كە دەركەوتنی ڕەهەندی ئاینی لەو ڕووداوەدا، نیشانەی ئەوەیە هەندێك لە جۆرجییەكان ئەو داشكاندنانە (تنازلات) ڕەتدەكەنەوە كە تبلیسی بۆ باكۆی كردوون، ڕۆڵێكی شاراوەی ڕوسیاش لە تەقینەوەی ئەو هێڵە ئاسنینانەدا بەدی دەكرێت كە بەشێكە لە ڕێگەی حەریری تازە كە چین چاوەدێری و سەرپەرشتی دەكات، ئەو ڕێگەیە كێبركێكاری ڕێڕەووی گواستنەوەی نێودەوڵەتی نێوان باكور و باشوورە كە مۆسكۆ سەرپەرشتی دەكات، لەمەشەوە، ئەم جۆرە تەقینەوانە لەوانیە متمانەی سەرنشین و كڕیارەكان كەم بكاتەوە لە دەستەبەركردنی فاكتەری ساغ و سەلامەتی لەلایەن هێڵی (باكۆ – تبلیسی – قارس) ەوە.

بۆیە دەركەوتنی ڕەهەندی ئاینی ئەو دووپات دەكاتەوە كە ئاین وەك ئامرازێكی ململانێ خراوەتەگەڕ، لە پێناو گەیشتن بە هەژموون و بەرژەوەندی لە ناوچەی قەوقاز، ئەم خستنەگەڕەش، خراوەتە خزمەت برەودان بە بەرژەوەندییە ستراتیژییە ئابوورییەكان، توركیا ئاینی خستۆتەگەڕ بۆ پتەوكردنی پەیوەندییەكانی بە ئازەربایجانەوە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی موسوڵمانن، لە كاتێكدا زۆرینەی دانیشتوانی ئەرمینیا و جۆرجیا مەسیحی ئەرسەدۆكسن و ڕوسیشا لە هەوڵی ئەوەدایە بە ئاشكرا و بە پەنهانی لە پێناو گەیشتن بە بەرژەوەندییەكانی لە ناوچەی قەوقازدا بیانخاتەگەڕ. 

گرژبوونی پەیوەندییەكان
لە نۆڤەمبەری 2015 ، هێزەكانی بەرگری ئاسمانی توركیا تەقەیان لە فڕۆكەیەكی شەڕكەری ڕوسی كرد، ئەمەش بووە هۆی خستەخوارەوەی فڕۆكەكە لە سەر سنوری سوریا و توركیا، پۆتین ئەو ڕووداوەی بەوە وەسف كرد كە "خەنجەر لە پشت دانە"، ئەمەش‌ ئاماژە بوو بۆ ڕەتكردنەوەی چیرۆكەكەی توركیا كە ووتی گوایە فڕۆكە شەڕكەرە ڕوسییەكە بواری ئاسمانی توركیای بەزاندووە، كاردانەوەی سوپای توركیاش بە خستنەخوارەوەی فڕۆكەكە، ئەركێكی نیشتمانی بووە دژ بەوانەی ئاسمانی توركیا  یان سنورەكەی دەبەزێنن.  

توێژەر ئاماژە بەوەش دەكات كە ئەو ڕووداوە بووە هۆی پاشەكشەكردنی ئەنجومەنی ڕاوێژكاری موفتییەكانی ڕوسیا لە بەشداریكردن لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئیسلامی ئۆڕاسیا كە لە دوای ئەو ڕووداوە لە شاری ئەستەمبوڵ گرێدرا. لە سایەی بارگرژی نێوان ئەنقەرەو مۆسكۆ، گەشتیاری ڕوسیا بۆ توركیا وەستێنرا، مۆسكۆ ڕێوشوێنی سزایی دیكەشی گرتنەبەر وەك قەدەغەكردنی هاوردەكردنی كاڵا توركییەكان و بە تایبەتیش بەرهەمە كشتوكاڵییەكان، ئەمەش‌ پێش ئەوە بوو كە ئەردۆگان لە ناوەڕاستی ساڵی 2016  بە فەرمی داوای لێبووردن لە ڕوسیا بكات لە بەرامبەر خستنەخوارەوەی فڕۆكە شەڕكەرە ڕوسییەكە، ئەوەشی بە ملی ئەردۆگان دادا كە گرنگی بە یەكلاییكردنەوەی دۆخی تایبەت بە خستنەحوارەوەی فڕۆكە شەڕكەرەكە و دووبارە ئاساییكردنەوەی پەیوەندی نێوان هەردوو ووڵات بدات.

ئەرمینیا 
ئەرمینیا یەكێكە لە دەوڵەتەكانی باشووری قەوقاز‌، دەوڵەتێكی گرنگە لە دیاریكردنی پەیوەندییەكانی ڕوسی – توركی لە ناوچەی قەوقاز، ئەمەش بە هۆی پەیوەندی توندوتۆڵی ئەرمینیا لەگەل مۆسكۆ، لەولاشەوە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەنقەرە تا بڵێی لە شلۆقی و بارگرژیدان.

سەرۆكی ڕوسیا وا وەسفی پەیوەندییەكانی نێوان مۆسكۆ و باكۆی كرد كە "هاوپەیمانییەكی تێروتەواوە"، ئەمەش لە ساڵی 2017  و لە پەراوێزی ئاهەنگی یادی 25 ساڵەی گرێدانی پەیوەندییەكانی نێوانیان. دوای ئەو ناڕەزاییانەش كە یەریڤان لە ئیپڕیلی ساڵی 2018 بەخۆیەوە بینی، هەندێك مەترسی خۆیان لەوە دەربڕی كە ئەو ڕووداوانە كاریگەر‌ی نەرێنی هەبێت بۆسەر پەیوەندییەكانی نێوان ئەرمینیا و ڕوسیا. بەڵام هاتنەسەركاری سەرۆكێكی تازەی ووڵات، بە تایبەتیش دوای كۆتاییهاتنی ماوەی فەرمانڕەوایی "سیرج سركیسیان" ی هاوپەیمانە باوەكەی ڕوسیا ، كەچی سرووشتی ئەو پەیوەندییانە هەر نەگۆڕان.

پەیوەندی دوژمنكارانەی توركیاش لەگەڵ ئەرمینیا، دەگەڕێتەوە بۆ هۆكاری مێژوویی پەیوەست بە تۆمەتباركردنی عوسمانییەكان بە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لە جەنگی جیهانی یەكەمدا. سەرباری ئەوەش هەردوو دەوڵەت لە سالی 2009 رێككەوتننامەیەكی ئاشتیان مرۆكردووە، بەڵام یەریڤان لە مارسی 2018 ، ئەو ڕێكەوتننامەی هەڵوەشاندەوە، ئێستاش پەیوەندی دبلۆماسی لە نێوان ئەو دوو دەوڵەتەدا نییە.

توركیا پشتیوانی لە دەوڵەتی ئازەربایجان دەكات كە پەیوەندییەكی زۆر خراپی لەگەڵ ئەرمینیادا هەیە بە هۆی ناكۆكیان لەسەر هەرێمی "ناگۆرنۆ كەرەباغ"  كە ناوچەیەكی جوداخوازە زۆرینەیەكی ئەرمینی تێدا دەژین و دەسەڵات ئازەربایجانیش ڕەتدەكەنەوە، یەریڤان پاڵپشتی لە نەژاردی ئەرمینی دەكات لە هەرێمەكەدا لە ململانێیان دژ بە حكومەتی ئازەری، ئەمەش مایەی ڕووبەڕووبوونەوەی بەردەوامی نێوان ئەو دوو وڵاتەیە.

ئایندەی قەوقاز  
توێژەر بوونی بارگرژی نێوان ڕوسیا و توركیا زەق دەكاتەوە لە سایەی كۆششەكانی ئەنقەرە بۆ برەودان بە میحوەری ئیسلامی لە قەوقاز، هەروەها لە سایەی چوونەناویەكی جوگرافیای سیاسی و فاكتەری ئاینی لەلایەك، وە كێبڕكێی جیۆستراتیژی لەسەر ڕێگەی بازرگانی و ڕێڕەووەكان كە داهاتی ئابووری گرنگیان هەیە بۆ دەوڵەتە هاوبەشەكان لە لایەكی دیكەوە.
توێژەر توانستی برەودان بە هاریكاری نێوان ووڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕوسیا سەبارەت بە بەرزەفڕی (تموح) جیۆستراتیژی لە جیهاندا دەخاتەڕوو، بە ئاسیای ناوەڕاست و قەوقازیشەوە، چونكە هاریكاری مۆسكۆ و واشنتۆن، ئەوەی لێ چاوەڕان دەكرێت وا لەو دوو دەوڵە بكات دەست بەسەر ڕێگاكانی بازرگانی جیهاندا بگرن، هەر دەوڵەتێكی دیكەی وەك توركیاش پەراوێزخەن ‌كە لە هەوڵی برەودانە بە بەرژەوەندییە سترتیژییەكانی‌ لە قەوقاز، ئەمەش ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت ململانێ لە نێوان ڕوسیا و توركیا لە ناوچەی قەوقاز بێنێته ‌ئاراوە .

گرنگە ئاماژە بەوەش بدەین‌ ناوچەی جوگرافی دیكەی زۆر لە جیهان هەن كە بەرژەوەندییەكانی مۆسكۆ و ئەنقەرەی تێدا بەیەكداچوون ، لەوانەش ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وە بوونی هەماهەنگییەكی ئاستبەرزی نیوان هەردوولا لەزۆر دۆسییەی جۆراوجۆردا، ئەم بەرژەوەندییانەش كار لە یەكتری دەكەن، سەركردە ڕوسی و توركییەكانیش پەی به گرنگی خۆلان لە ناكۆكییەكان دەبەن، لە پێناو هاریكارییەكی فراوانتری نێوانیان.

لەمەشەوە، ئەم ووتارە ڕووكاری ململانێی پەیوەندییە روسییە - توركییەكان لە ناوچەی قەوقاز دەخاتەڕوو بێ ئەوەی بەر لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانیان بگیرێت لە ئایندەیەكی نزیكدا، یان تەنانەت لە ڕێگەی ڕانواندنی گۆرانكاری جەوهەری لە پەیوەندییەكانی نێوانیان لە ناوچەی قەوقاز، بەشێوەیەك تێگەیشتنمان بۆ ئەو پرسە خاوەن متمانەداری بێت لە دیاریكردنی ئەگەرەكانی ململانێی نێوانیان لەو ناوچەیەدا.

دەكرێت پەی بەوشە بەرین كە هەردوولا ئارەزووی ململانێ ناكەن،  هەر وەك دوای ماوەیەك خاوخلیسی و بگرە و بەردە، ئەو داوای لێبووردنە فەرمییەی توركیا لە ڕوسیای كرد، لە بەرامبەر خستەخوارەوەی فڕۆكە شەڕەكەرەكەیدا و مۆسكۆش قبوڵی كرد، لە دۆسیەی سوریاشدا هەماهەنگی نێوان هەردوولا گەیشتۆتە ئاستێكی بەرز ، سەرباری جیاوازی دیدگایان سەبارەت بە ڕێڕەووی چارەسەری سیاسی و دژیەكیان لەمەڕ ئایندەی پرسی سوریا.

بە گوێرەی ئەم پێودانگەش، سەخت و دژوارە بڵێین لە ئایندەیەكی نزیكدا ململانێ نێوان هەردوولا لە ناوچەی قەوقاز ڕوو دەدات، جەختیش لەوە دەكەینەوە كە كێبڕكێ لە نێوان هەردوو دەوڵەتدا هەیە و تیایدا هەموو ئامرازەكانی هەژموونی بەردەست دەخرێنەگەڕ، بە فاكتەری ئاینیشەوە، بی ئەوەی ئەمە واتای ئەوە بێت كە ئەو كێبڕكێیە وەرچەرخێت بەرەو ململانێ و پێكدادانی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە، هەر بەلایەنی كەمەوە، ئەمە لە ئایندەیەكی نزیكدا ڕوونادات. 

وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
سەرچاوە: پێگەی ئەلەكترۆنی  موستەقبەل