نیعمەت یان نەهامەتی.. مێژووی خوێناوی نەوت لەجیهاندا

جیهان

27/02/2019‌ 1496 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
ئامادەكردن: ئەردەڵان عەبدوڵڵا
نەوت ئەو ماددەیەی كە پێی دەڵێن ئاڵتوونی ڕەش،ئەو شـمەكەیە كە هەموو دەوڵەتانی جیهان ، چ گەورەبن یان بچووك ، بە دوایدا وێڵن . وا بۆ ماوەی نزیكەی زیاتر لە سەدەیەك دەچێت، نەوت بە بڕبڕەی پشتی ئابووری و سیاسەتی نێودەوڵەتی دادەنرێت. نەوت ماددەیەكی سروشتییە، كە دەتوانرێت نزیكەی 500 شـمەكی جۆراوجۆری لێ دروستبكرێت، بەشێوەیەك كە زۆرێك لە پسپۆرانی بواری ئابووری بە دایكی هەموو بەرهەمە پیشەشازییەكانی دادەنێت.

هەمووكاتێكیش چ لە سەدەی رابردووە چ لە ئێستاشدا، نەوت كاریگەری گەورەی بەسەر چارەنووسی گەلی كوردەوە هەبووە، زۆرجاریش ئێمەی كورد  بوینەتە  قووربانی نەوت، بەڵام لە ئێستادا زۆركەس، سامانی نەوتی كوردستان، وەكو هیوایەك دادەنێن بۆ سەربەخۆبوونی گەلی كورد لە چنگی داگیركەرانی. 
   
ئێمە لەم ووتارەدا هەوڵدەدەین مێژووی پیشەشازی نەوت لەسەد ساڵی پێشوودا بخەینە ڕوو، لەهەمانكاتیشدا  كێشەو گرفتەكانی ، خاڵە لاواز و بەهێزەكانی پیشان بددەین. هەروەها تیشكێكیش دەخەینە سەر مێژووی سامانی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و كێشەكانی باس دەكەین.

نەوت لە پیرە داری مێژوودا
به ‌پێی بۆچوونی زۆرێك لە پسپۆرانی نەوت ، پێیان وایە كە نەوت ، لە ئە نجامی لەناوچوونی ئەو دارستان و گیانلەبەرانە دروستبووە ، كە پێش هەزاران ساڵ لەسەر زەوی ژیاون . پاشان كەوتوونەتە ژێر زەوییەوە . له ‌ئەنجامی تێكەڵاوبوونی ئەو ماددانە كە ماوەیەكی زۆری پێچووە، ‌ بۆتە ئەم نەوتە ڕەشەی ئەمڕۆ.  بۆ یەكەمجار ووشەی نەوت، لە لایەن بابلیه ‌كۆنەكانەوە بەكارهات  و پێیان دەگووت (Naphtha)نەفتا. جێگەی ئاماژەیە ووشەی (نفت)ی عەرەبیش لە ووشە سریانیەكەوە هاتووە. پاشان ووشەیPetroleum  بەكارهێنرا، كە ووشەیەكی لاتینی كۆنە ، بە مانای ( بەردی نەوت، یان زەیت) دێت. 
بۆ یەكەمجاریش بابلیەكان نەوتیان  بەكارهێنا، به ‌تایبەت لە ڕێگاوبانەكاندا، پاشان لە زۆر شتی تریش بەكاریانهێنا. حاموورابی كاتێك ساڵی 1875 پێش زایین بۆ نووسینی دەستوورەكەی ، مرەكەبی نەوتی بۆ بەكارهێناوە. پاشان لە ئیمپراتۆریەتی بیزەنتەو یۆنانیدا  وەكو گوولە  تۆپ بەكاردەهێنرا. لێ یەكەمجار نەوت وەكو ماددەیەكی گرنگی ژیانی خەڵكی لە ئەمریكا بەكارهێنرا. 

كاتێك دكتۆرێكی بایلۆژی كەنەدی ناوی" ئەبراهام گێسنەر Abraham P. Gesner " ساڵی 1845 لە ولایەتی پەنسلڤانیا، توانی لە نەوت ماددەیKerosin  بدۆزێتەوەو پاشان ‌بۆ چرای رووناكی بەكارهێنرا.  ئەبراهام گێسنەر لە 2 مای ساڵی 1797 لە كەنەدا لەدایك بووەو لە 29 ئەپریلی 1864 كۆچی دواییكردووە. سەرەتای بەكارهێنانی نەوت وەكو  ووزە لەلایەن ئەم پیاوەوە بوو. ساڵی 1850 گێسنەر كۆمپانیاییەك بەناوی" Kerosene Gaslight Company "  دادەمەزرێنێت .  ئەم كۆمپانیاییە  تایبەت بوو بە فرۆشتنی " گیرۆسین"  كە ئەوكاتە تەنها بۆ چرای ڕووناكی بەكاردەهات. بەتایبەتی حكومەتی ئەمریكا و كەنەدا، شەقام و ڕیگاكانیان بەم چرایانە ڕووناك دەكردەوە. 
ئەم كۆمپانیایە بەردەوام بوو هەتا ساڵی 1856 ، پاشان ئەم كۆمپنیایایە فرۆشڕا بە كۆمپانیای " Standard Oil Company " ، لێرەشەوە  سەرەتایەكی نوێ بۆ  پیشەشازی و بازرگانی نەوت دروست دەبێت.


Standard Oil Company دایكی هەموو كۆمپانیا نەوتیەكانی جیهان

ساڵی 1863 جۆن دی ڕۆكەفێڵەر John D. Rockefeller  بۆ یەكەمجار پاڵاوگەیەكی نەوتی لە ولایەتی  "پەنسلڤانیا " لە  ئەمریكا دامەزراند. لێرەوە گەڕان و پشكنین بە دوای نەوت سەریهەڵدا. سەرەتا ئەم كۆمپانیایە تەنها  گازی " گیرۆسین" ی دەفرۆشت، كە بۆ ڕووناكردنەوە بەتایبەتی چرا بەكاردەهات. پاش ئەوەی زانای بەناوبانگی ئەمریكی " تۆماس ئەدیسۆن" ساڵی 1880 كارەبا و گڵۆپی داهێنا، كۆمپانیای ستاندەر ئۆیل هێندەی تر بەروپێشەوە چوو، چونكە نەوت بوو بە سەرچاوەیەكی گرنگی ڕووناككردنەوە لە ئەمریكا و جیهان.
 كاتێكیش ساڵی 1907 هنری فۆرد، گەورەترین شۆڕشی لە پیشەشازی ئۆتۆمبێل بەرپاكرد، بە شێوەیەك كە وایلێهات بەشێكی زۆری خەڵكی بتوانن ئۆتۆمبێل  بكڕن، ئەمەش هێندەی تر پیشەشازی نەوت  پێشخست. لەم پێشكەوتنەشدا، كۆمپانیاكەی ڕۆكەڤێڵەر، سوودمەندی سەرەكی بوو. 
لەگەڵ پێشكەوتنی پیشەشازی ئۆتۆمبیل لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا، لە نەوت كۆمەڵێك ماددەی تری لێ بەرهەمهێنرا   وەكو:  " بەنزین، نەوتی ئاسایی، گیرۆسین" .
رۆكەفێلدەر هەر لەسەرەتاوە گرینگی  سامانی نەوتی بۆ دەركەوت، دەیزانی كە ئەم سامانە سروشتییە ڕۆڵێكی گەورەی دەبێت لە نەخشەی سیاسی و ئابووری جیهاندا. سەرەتا رۆكەفێڵەر  تەنها  گیرۆسینی دەفرۆشت، ئەو هات  چرای بە خۆرایی دەدا بە خەڵكی بە مەرجێك  گیرۆسین لە كۆمپانیای ستاندەر ئۆیل بكڕن، ئەمەش سیاسەتێكی بازرگانی گەورە بوو، لە ماوەیەكی كەمدا، سامانێكی زۆری كۆكردەوە. 
رۆكەفێڵەر بەمەش نەوەستا، ئەو هات جگە لە دروستكردنی پاڵاوگەی نەوت، دەستیشی بەسەر تەواوی گواستنەوەی نەوت دا لە ئەمریكادا گرت. هیچ كۆمپانیاییەكی تری ئەمریكی  نەیدەتوانی مونافەسەی  ستاندەر ئۆیل بكات. لە سەرەتای ساڵی 1900  ستاندەر ئۆیل كۆنترۆڵی 90% پیشەشازی نەوتی ئەمریكای كرد. هەتا ئەوكاتە نەوت تەنها بۆ مەبەستی ڕووناككردنەوە بەكاردەهات. بەڵام لە پاش ساڵی 1907 كاتێك هنری فۆرد، شۆڕشێكی گەورەی لە بواری ئۆتۆمبیلدا كرد، شانسێكی گەورەتری بە  رۆكەفێڵەر و كۆمپانیاكەی دا، هەر زوو هاوپەیمانییەك لە نێوان فۆرد و رۆكەفێڵدا دروست بوو. گەشەسەندنی پیشەشازی ئۆتۆمبیل وایكرد كە پیشەشازی نەوت بەهێزتر بكات، چونكە ئۆتۆمبیل پێویستی بە بەنزین هەیە، ئەویش یەكێكە لە مشتەقاتی نەوت، بەمەش بارزگانی ستاندەر ئۆیل بەهێزتر بوو. 

نارەزایبوونی خەڵكی 
گەورەبوونی ستاندەر ئۆیل بوو بە مایەی ناڕەزایی زۆرێك لە كۆمپانیاكان و خەڵكی ئاسایی  ئەمریكی،  هەرچەندە رۆكەفێلەر بە هەموو شێوەیەك دژی هەر سیاسەتێك دەوەستایەوە كە دژ بە بەرژەوەندی ئەو بێت، زۆرجاریش هانای بۆ توندوتیژیش دەبرد، بەڵام ئەم حاڵەتە نەیتوانی بەردەوام بێت، ساڵی 1911 كۆنگرێستی ئەمریكی یاسای " قەدەغەكردنی كارتێل و مۆنۆپۆڵكردنی بازاڕ لەلایەن كۆمپانیایەكەوە " دەردەكات. كە ئارمانجی سەرەكی ئەم یاسایەش ، هەوڵدان بوو بۆ لەناوبردنی مۆنۆپۆلی ستاندەر ئۆیل. بەڵام یەكسەر رۆكەفێلەر  بیری لەسیاسەتێكی تر كردەوە، ئەوەبوو كۆمپانیاكەی بۆ چەند كۆمپانیایەكی بچووك دابەشكرد لەوانە: ستاندەر ئۆیل ئۆف كالیڤۆرنیا، ستاندەر ئۆیل ئۆف ئیندیانا" چەند كۆمپانیاییەكی تری بچووكی دروستكرد، بەڵام هەر خۆی خاوەنی هەموویان بوو. 
بیرۆكەی نوێ بۆ كاركردن
كاتێك ساڵی 1911  ستاندەر ئۆیل گەورەترین زەربەی بەركەوت و بۆیدەركەوت كە ناتوانێت وەكو جاران بەردەوام بێت، هەربۆیە بیریان لە دەرەوەی ئەمریكا كردەوە، سەرەتا ستاندەر ئۆیل هانای بۆ ناوچە نەوتییەكانی ئەمریكای لاتین برد، سەرەتا لە مەكسیك و پاشان ڤێنزیوێلا، بۆ گرتنە دەستی ئەم ناوچە نەوتیانەش ، هاوپەیمانییەكی لەگەڵ چەند جەنەڕال و بازرگانە چاوچنۆكەكانی ئەو ناوچانە بەستبوو، بەهەموو شێوەیەك بەرگری لە بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی خۆی دەكرد، كە زۆرجار هانایان بۆ شێوازی نا مۆڕاڵی و عەسكەرتاری دەبرد. 

كێبڕكێی زلهێزەكان بۆ نەوت لە جیهاندا
لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا جگە لە كۆمپانیای ستاندەر ئۆیل، لە چەندین شوێنی تری جیهان، پیشەشازی نەوت پێشكەوت و كۆمەڵێك كۆمپانیای نەوتی گەورە دروستبوو.
كۆمپانیای شێل
دوو بازرگانی هۆڵەندی  ڕۆڵێكی گەورەیان هەبوو لە بازرگانی نەوتدا، یەكەمیان " ماركوس ساموێڵ"  كە بازرگانێكی جوولەكەی هۆڵەندی بوو، ئەو سەرەتا لەگەڵ حكومەتی رووسیای قەیسەری ڕێكەوت ، بۆ دەرهێنان و بازرگانیكردن بە نەوتی  قەوقاز بەتایبەتی لە ئازەرباینجان. 
 بازرگانێكی تری هۆڵەندی كە ئەویش " Henri Deterding ، هنری دێتەردینگ"   ئەمیش بە تەواوەتی نەوتی وڵاتی ئەندەنووسیای كۆنترۆڵكردبوو. پاشان لەگەڵ ماركوس ساموێل  پێكەوە یەكدەگرن و كۆمپانیای " ڕۆیال شێڵ دویتچ" دروست دەكەن، كە هەتاوەكو ئەمڕۆش  یەكێكە لە هەر گەوەرە كۆمپانیاكانی نەوت لە جیهاندا.
لەپاش ئەمە ئیتر كۆمپانیای شێل،  دەبێتە گەورەترین مونافیسی ستاندەر ئۆیل لە جیهاندا. 

 ئینگلیز و نەوت
ئینگلتەرا كە گەورەترین ئیمپراتۆریەتی كۆڵۆنی بوو لە جیهاندا بە تایبەتی لە سەدەی نۆزدە و بیستدا، راستە لەوكاتەدا لەناو ئینگلتەرا هیچ نەوت نەبوو، بەڵام لە ناو كۆڵۆنیاكانی ئینگلتەرادا ، سامانێكی زۆری  نەوت هەبوو، بەتایبەتی لە كەنداوی فارسیدا.
ساڵی 1901 بارزگانی ئینگلیزی " ولیەم نۆرس دارس" توانی لەگەڵ شای ئێران  ڕێكەوتنێك مۆربكات بۆ ماوەی شەست ساڵ، كە مافی گەڕان و پشكنین و گواستنەوەو فرۆشتنی نەوت  لە ئێران دەستكەوت. بۆ یەكەمجار لە ئایاری 1908 ، كۆمپانیای بەریتانی و فارسی  دروست دەكرێت., جێگەی ئاماژەیە ئەمڕۆ ئەم كۆمپانیایە ناوی " BP" بی پی. 
 ساڵی 1909 / 1910 دەست دەكەن بە دروستكردنی پاڵاوگەی نەوتی عەبادان . ساڵی 1913 بەرهەمی ئەم پاڵاوگایە گەیشتە 400 هەزار تەن،  بەمشێوەیەش ئینگلیزەكان جێپێی خۆیان لە وڵاتی ئێران قایمكرد. 

بڕیاڕە گرنگەكەی چڕچڵ 
ساڵی 1911  چرچڵ كە ئەوكات وەزیری  بەرگری بەریتانیا بوو، بڕیارێكی ستراتیژی و سەربازی گەورە دەدات، كاتێك بڕیاریدا كە هەموو كەشتیگەلی بەریتانی ، لەجیاتی پشت بەستن بە خەڵوزی بەردەین ، پشت بە نەوت ببەستن، ئەمەش لە ڕووی عەسكەرییەوە زۆر گرنگ بوو، توانی كەشتیگەلی بەریتانی بەهێزتر بكات ، ئەو كاتە هەردوو كەشتیگەلی ئەڵمانی و ئەمریكی گەورەترین مونافیسی بەریتانیا بوون.  لێرەشەوە نەوت وەكو سیاسەتێكی ستراتیژی گرینگ لە لایەن زلهێزەكانی جیهانەوە دانرا. 

 ساڵی 1933 ئینگلیزەكان لەگەڵ ڕەزا شای ئێراندا  دووەم ڕێكەوتنیان مۆركرد. بەپێی ئەم ڕێكەوتنە ، ئینگلیزەكان مافی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوتی ئێرانیان وەرگرت . لەبەرامبەردا دەبوایە ساڵانە 4 ملیۆن پاوەند  بە حكومەتی ئێران بددەن، ساڵانەش بەرهەمی نەوت بەرزبكرێتەوەو  ئەو بڕە پارەیەش تاساڵی 1950 بۆ 16 ملیۆن پاوەند زیادبكرێت. دیارە ئەم كۆمپانیایە ڕۆڵێكی گەورەی لە باری ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی ئێراندا بینی . لە شاری عەبادان گەورەترین پاڵاوگەی نەوتی لە جیهاندا دروستكرد. زیاتر لە 53 هەزار كرێكار كاری تێدا دەكرد. بەڵام لە باری سیاسیەوە ، هەموو ئێرانیەكان بە چاوی ڕقەوە سەیری ئەم كۆمپانیایەیان دەكرد.

ئینگلیز و نەوتی عیراق و كوردستان 

پاش كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهان ، لە ڕێگای ڕێكەوتننامەی سایك بیكۆ، هەموو رۆژهەڵات لە نێوان ئینگلیز و فەرەنسا دابەشكرا. سەرەتا ولایەتی موسڵ بەر فەرەنسیەكان دەكەوت ، بەڵام پاش ئەوەی كە نەوتی تێدا دۆزرایەوە ، ئینگلیزەكان توانیان لە فەرەنسای بستێننەوەو بیخەنە سەر عیراق. بەڵام دەبوایە ئەم نەوتە لە ڕێگەی بۆریەكی نەوتیەوە  بە وڵاتی سوریا بگوێزرێتەوە بۆ بازاڕەكانی جیهان، دیارە  ئەوكاتە سوریا  كۆڵۆنیای فەرەنسا بوو.  پاش جەنگی یەكەمی جیهان ، بە هاوبەشی كۆمپانیایەكی ئەمەریكی ، ساڵی 1929 كۆمپانیای نەوتی عیراق دروست دەكرێت. لە 27 ئۆكتۆبەری 1930 ، بۆ یەكەمجار دەست بە دەرهێنانی نەوتی كەركووك دەكرێت.

نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست و زلهێزانی جیهان 

دیارە جگە لە ئینگلیزەكان، كۆمەڵێك زلهێزی گەورەی تری جیهانیش چاوییان بڕیبووە سامانی نەوتی لە ڕۆژهەڵات ، بەتایبەتی وڵاتی ئەڵمانیا و ئەمریكا  .

ئەڵمانیا و نەوتی ڕۆژهەڵات 

 ساڵی 1889 ،سوڵتان عەبدالحمید فەرمانێكی بۆ ماڤی گەڕان و پشكنینی نەوت لە عیراق و كوردستان  دەركرد. ئەم مافەش تەنها بە ناوی خۆیەوە بوو، واتە ئەو خاوەنی سەرەكی كۆمپانیاكە بوو. یەكەم دەوڵەتیش كە هەوڵی سوود وەرگرتنی لەم فەرمانە كرد، ئەمەریكیەكان بوون . یەكسەر  ئەمریكا ئەدمیڕاڵێكی دەریاوانی ئەمەریكی بەناوی ئەدمیرال شوستەر، نارد بۆ ئەستانەو لەگەڵ حكومەتی عوسمانی كەوتە گفتووگۆ. بەڵام سەركەوتوو نەبوو ، چونكە ئەڵمانیەكان هەوڵی باشتریان دا. ئەوەبوو ئیمپراتۆری ئەڵمانی غلیوم ، سەردانی ئەستانەی كرد و پاشانیش سەردانی دیمەشقی كرد و چووە سەر مەزارگەی سەلاحەدینی ئەیوبی و چەپكە گوڵێكی لەسەر دانا. بەم شێوەیەش ئەڵمانیەكان چوونە دڵی جیهانی ئیسلامەوە. 
ساڵی 1911 كۆمپانیای نەوتی تووركی دامەزرا. پاش ساڵێك واتە 1912 بۆ یەكەمجار تیمێكی ئەڵمانی ،  لە قەراج نزیكی كەركووك ، نەوت دەدۆزنەوە. بەم شێوەیەش نەوتی كوردستان كەوتە بەرچاوی جیهان. 

هێڵی ئاسنی رۆژهەڵات( هێڵی / بەغداد)

 هێڵی ئاسنی رۆژهەڵات(هێڵی /بەغداد- بەرلین) بە یەكێك لە پرۆژە گەورەكانی سەدەی پێشوو دەژمێرێت. ئارمانجی سەرەكی ئەم هێڵەش نەوت بوو. ئەوەبوو ساڵی   1903به ‌پێی ئەو ڕێكەوتنەی لەگەڵ حكومەتی عوسمانی كرابوو. ئەڵمانیاكان بۆیان هەبوو ، 20 كم بەهەردوودیوی هێڵەكەدا بۆ نەوت بگەڕێن . ئەم پرۆژەیەش لەلایەن حكومەتی ئەڵمانیاوە پشتگیری دەكراو ، بانكی ئەڵمانیش Deutsche Bank، لەڕووی دارایەوە پشتگیری دەكرد. ئەم هێڵە نزیكەی 1600 كم درێژ بوو. هەتا سنووری دەوڵەتی كوەیتی دەگرتەوە. 
دیارە ئامانجی عوسمانیەكانیش زیاتر سەربازی بوو تا ئاوەدانكردنەوە، ئامانجی ئەڵمانەكانیش لەم پڕۆژەیە دوو مەبەست بوو، یەكەمیان دەستگرتن بەسەر نەوتی ڕۆژهەڵات، دووەمیان بەهێزكردنی دەوڵەتی عوسمانی ، كەئەو كاتە هاوپەیمانی سەرەكیان بوو لە ناوچەكە و لە جیهاندا.  عوسمانییەكانیش دەیانویست لە ڕێگەی هێڵی ئاسنینەوە  هەموو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان كۆنترۆل بكەن. هەر لێرەشەوە نەوتی عیراق و كوردستان بوو بە یەكێك لە شوێنە گرنگەكانی جیهانی نەوت . 

ئەمریكا و نەوتی ڕۆژهەڵات

هەر لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە ئەمریكیەكان چاویان بڕیبووە نەوتی ڕۆژهەڵات، بەڵام هەمیشە ئینگلیزیەكان ڕێگری گەورەیان بوون، بۆ ئەوەی بگەنە نەوتی ڕۆژهەڵات. بەڵام لەپاش جەنگی دووەمی جیهانیەوە، كاتێك ئەمریكا وەكو زلهێزێكی گەورەی جیهان دەركەوت، ووردە ووردە نەوتی ڕۆژهەڵات كەوتە ژێر دەستی ئەمریكاوە. سەرەتا لە عەرەبستانی سعودی دەستیانپێكرد.

ئەمریكا و هاوپەیمانی لەگەڵ ئال سعود و نەوت
ساڵی 1933 كۆمپانیای ستاندەر ئۆیلی ئەمریكی دێتە سعودییە و دەستدەكات بە دەرهێنانی نەوت لەم وڵاتەدا، دیارە ئەمەش لە ڕێگەی دیبلۆماتێكی ئینگلیزی كەناوی " هینری جۆن فیلدە" ، ئەم پیاوە ڕاوێژكاری مەلیك سعودەو، وازی لە ناسنامەی ئینگیلیزی خۆی هێناوەو تەنانەت بۆتە موسڵمان و ناوی خۆی بۆ عەبدوڵڵا گۆڕیبوو.  هەر زوو ئەمریكیەكان هەست دەكەن كەئەم وڵاتە نەوتێكی زۆری تێدایە، بۆیە گرینگی زۆر دەدەن بەم وڵاتە.
لە 5 ڤێبراوەری ساڵی 1945 ، كاتێك سەرۆكی ئەمریكا " رۆزڵڤێڵ" لە كۆبوونەی دوورگەی یاڵتا دەگەڕێتەوە، ئەو كۆبوونەوەیەی كە " ستالین و چرچل و ڕۆزڵڤێلد" تێیدا ئوروپا و جیهانیان لە نێوان خۆیان دابەشكرد، لە كاتی گەڕانەوەدا لە سەر یەكێك لە كەشتیە سەربازیەكانی ئەمریكا لە دەریای سوور ، كۆبوونەوەیەك لە نێوان ڕۆزڵڤێلد و مەلیكی سعودی " عەبدول عەزیز بن سعود" دەكرێت. لەم كۆبوونەوەیەدا  رۆزڵڤێلدا و مەلیك سعود ڕێكەوتنێك پێكەوە دەكەن، كە تێیدا دەبێت ئەمریكا بەرگری لە وڵاتی سعودیەو بنەماڵەی ئال سعود بكات، لە بەرامبەریشدا دەبێت سعودیە نەوتی هەرزان بە ئەمریكا بفرۆشێت.  زۆرێك لە مێژوونوسان ئەم كۆبوونەوەیە بە بەردی بناغەی پەیوەندی پتەوی نێوان ئەم دوو وڵاتە دادەنێن. 
بەڵام ئەمریكیەكان تەنها چاویان لە نەوتی سعودییە نەبوو، بەڵكە چاویان لە نەوتی ئێرانیش بوو.

كودەتاكەی CIA  سیای ئەمریكا دژ بە حكومەتەكەی مصدق لە ئێران  

هەموو ئێرانیەكان بە چاوی ڕقەوە سەیری  ئینگلز و كۆمپانیای نەوتی ئینگلزی و فارسیان دەكرد. پرسی خۆماڵیكردنی نەوتی ئێران ، بوو بە باسی گرنگی هەموو سیاسیەكانی ئێران. ئەوەبوو  سەرۆك وەزیرانی ئێران محمد مصدق ساڵی 1951 سیاسەتی خۆماڵیكردنی ئیعلان كرد. بۆ ئەم سیاسەتەش پارتی كۆمۆنیستی ئێران ( تودە) و باڵی ئایینیش بە سەرۆكایەتی ئایەتە الله ابو قاسم كاشانی پشتگیریان كرد.  ئەم تەنگەژەیە شانسێكی گەورەی بە ئەمریكادا،كە بێتە ناو  ئێرانەوە، ئینگلیزەكان داوای یارمەتیان لە   ئەمەریكا كرد ، بۆئەوەی كودەتایەك دژی مصدق بكەن و هەوڵەكەی پووچ بكەنەوە. 
جێگای ئاماژەیە ئەوكات زیاتر لە 28 هەزار عەسكەری ئەمەریكی لە ئێران بوون. كە جەنەڕاڵ ( نۆرمان شوارتس كۆپف) سەرۆكایەتی دەكردن. لە 11 ئۆگوستی 1953  CIA ئەمەریكا ، لەڕێگای جەنەڕال شوارتس كۆپفەوە ، كۆتایی بە حكومەتەكەی مصدق هێنا. ئەمەش یەكەمین كوودەتای سەربازی بوو  كە CIA لە دەرەوەی ئەمەریكا كردی.

زاڵبوونی هەژموونی ئەمریكا لە ئێران
لە پاش ئەم كودەتایە ، ئەمریكیەكان شای ئێرانیان گەڕاندەوە بۆ وڵات و  بوو بە گەورەترین هاوپەیمانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا. لەهەمانكاتیشدا ئەمریكیەكان  دەستیان گرت بەسەر نەوتی ئێرانیشدا. لەوكاتەدا ڕێكەوتننامەیەكی نهێنی لە نێوان كۆمپانیای "بی پی" ئینگلیزی و سیای ئەمریكا دەكرێت، كە نەوتی ئێران لە نێوان خۆیاندا دابەشدەكەن. بەپێی ئەم ڕێكەوتنە 40% ی نەوتی ئێران بۆ " بی پی" و لە 40% بۆ كۆمپانیا ئەمریكیەكان دەبێت، 20% یش دەدەنە كۆمپانیا فەرەنسییەكان. 

حەوت خوشكە هاوپەیمانەكەی نەوت  
بۆ كۆنترۆڵكردنی نەوت، كۆمپانیا گەورەكانی جیهان به ‌تایبەت ( ئینگلیزی و ئەمەریكی) لە شەڕێكی بەردەوامدا بوون. ئەم شەڕە تاساڵی 1928 بەردەوام بوو. بەڵام لە 17 سێپتەمبەری 1928 لە سكۆتلاند بە دەستپێشخەری Henri Deterding هنری دێتەردینگ سەرۆكی كۆمپانیای Shell، ڕێكەوتنامەیەك لەنێوان هەر 7 كۆمپانیا گەورەكانی جیهان مۆركرا، بۆ ئەوەی نەوتی جیهان لە نێوان خۆیاندا دابەشبكەن و كۆتایی بە شەڕی كۆمپانیاكان بهێنرێت. ئەو 7 كۆمپانیایەش بریتی بوون لە Shell, BP, Esso. Mobil, Texaco, Chevron,Gulf Oil. ) ) لە مێژووی نەوتدا بە رێكەوتنی حەوت خوشكەكە دەناسرێت . ئەم 7 كۆمپانیایەش هەموویان ئینگلیزی و ئەمەریكی بوون. دیارە لەوكاتەوە هەتاوەكو ئەمڕۆش ، ئەم كۆمپانیایانە  زاڵ بوون بەسەر نەوتی جیهاندا و ڕۆڵی سەرەكیشیان لە سیاسەتی دەرەوەی هەردوو وڵاتدا هەیە. 

ڕۆڵی نەوت لە جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم دا
یەكێك لە هۆكارەكانی جەنگی یەكەمی جیهان ، هەوڵی زلهێزەكانی ئەوكاتی جیهان ( ئەڵمانیا ، ئینگلیز، فەرەنسا، رووسیا) بۆ زاڵبوون بەسەر چاوگە نەوتیەكانی جیهان بوو. لەپاش ساڵی 1860 وە ، ڕۆڵی نەوت زیادی كرد . ڕێژەی بەكارهێنانی سالانە بۆ نەوت  ساڵی 1861 لە هەموو جیهاندا تەنها 300 هەزار تەن  بوو. پاش دەساڵی تر واتە ساڵی 1871 گەیشتە 800 هەزار تەن . رۆژ بەرۆژیش زیادیكرد ، ساڵی 1914 گەیشتە54.3 ملیۆن تەن . هەربۆیە زلهێزەكانی جیهان هەوڵی تەواویان بۆ دەستكەوتنی نەوت دەدا. 

نەوت وەكو چەكێكی كوشندە 

لۆرد فیشەر ، كە سەرۆك ئەركانی دەریاوانی ئینگلیزبوو لەكاتی جەنگی یەكەمی جیهانیدا،ووتی:( قووڕ بەسەر ئەو كەسەی كە جەنگ دەكات و خاوەنی نەوت نییه) . ئاریك لۆندۆرف یەكێك  بوو لە جەنەڕاڵەناسراوە‌كانی ئەڵمانیا، لەبارەی گرنگی نەوتەوە  دەڵێت:
( ئەگەر نەوت لەژێر دەستی هاوپەیمانەكاندا نەبووایە، نەیاندەتوانی لە جەنگدا بەسەرماندا سەربكەون ) . پاشتر دەڵێت( پێویستیەكانمان بە نەوت ، یەكێك بوو لە هۆكارە سەرەكیەكانی دۆڕاندنمان لە جەنگدا) . بۆ یەكەمجار هاوپەیمانەكان نەوتیان وەكو چەكێك لە دژی ئەڵمانەكان بەكارهێنا، چونكه هەروەك نوێنەری حكومەتی فەرەنسی( هنری بیرانجە)  لە كۆنگرەی رۆمای ساڵی 1918 ووتی ( نەوت وەكو خوێن وابوو بۆ جەنگەكە) . نەوت لەپاش جەنگی یەكەمی جیهانیەوە ، رۆڵی تەواوی لەپرسی ئاشتی و جەنگدا گێڕا. 
 لە جەنگی دووەمی جیهانیشدا  نەوت و دەستگرتن بەسەر سەرچاوەر نەوتییەكان ، ئارمانجی سەرەكی هەردوو بەرەكەی جەنگ بوو، هیتلەر خەونێكی گەورەی هەبوو، كە دەست بەسەر نەوتی قەوقاز  بگرێت بەتایبەتی  نەوتی ئازەرباینجان، بۆ ئەم مەبەستەشی هەڵمەتێكی گەورەی سەربازی دەستپێكرد ، بەڵام لە شاری ستالینگرادا ، ئەم خەونەی بوویە كابووسێكی گەورە بۆ لەشكرەكەی.  هەندێك لە مێژوونوسانیش نەبوونی نەوت بە یەكێك لە هۆكارەكانی شكستی ئەڵمانیا لە جەنگی دووەمی جیهانی دادەنێن. هەر لەپاش جەنگی دووەمی جیهانەوە ‌ دورشمی ( كێ خاوەنی نەوت بێت، خاوەنی هەموو جیهانە)  بەرزكرایەوە.  


شۆڕشی گەلان بۆ خۆماڵیكردنی نەوت
بۆیەكەمجار كاتێك نەوت لە جیهانی سێهەم دۆزرایەوە، كۆمپانیا ئوروپی و ئەمریكیەكان " عەقدی ئیمتیازیان" داهێنا، ئەم جۆرە عەقدە ماڤی گەڕان و پشكنین و پاشان گواستنەوەو فرۆشتن و قازانجی دەدا بە كۆمپانیاكە، بەڵام دەبوایە بڕێك لە قازانج بیدایە بەو وڵاتەی كە تێیدا نەوتەكە دۆزراوەتەوە. زۆرجار پشكی ئەو گەلانە لە داهاتی نەوتەكەی خۆیان، نەدەگەیشتە 30% ، ئەمەش ببوبوە مایەی ناڕەزاییەكەی گەورە لەناو گەلانی جیهانی ئەفریكی و ئاسایی و ئەمریكای لاتین دا.
ڤێنزوێلا پێشڕەوی شۆڕشی گەلان لە دژی كۆمپانیاكانی نەوت
لە پاش جەنگی دووەمی جیهانییەوە گەلانی جیهان هۆشیارییەكی سیاسی گەورەیان بە خۆوە بینی ، لەهەمانكاتیشدا ڕووبەڕووبونەوە لەگەڵ كۆمپانیا گەورەكانی نەوت دەستیپێكرد. ساڵی 1948 لە وڵاتی ڤێنزوێلا، حكومەت و گەلی ڤێنزوێلی شٶرشێك دژی  كۆمپانیای ستاندەر ئۆیلی ئەمریكی بەرپا دەكەن، هەتاوەكو ئەم شۆرشە، كۆمپانیاكان تەنها 30% ی داهاتیان دەدا بەو وڵاتانە، بەڵام لە پاش ئەم شۆرشە، 50 % داهاتی كۆمپانیاكانی نەوت درا بە ڤێنزوێلا، ئەمەش بوو بەسەرەتایەكی باش بۆ گەلانی تر. بۆ نموونە ئەمە شانسێكی گەورەی بە سعودییەكان دا ، چونكە ساڵێك پاشتر كۆمپانیای ستاندەر ئۆیلی ئەمریكی، هەمان ڕێژە دەداتە حكومەتی سعودییە، لەكاتێكدا بەتەواوی مێژووی سعودیە هیچ وەختێك دژی هیچ هێزێكی كۆڵۆنیالی و ئیمپریالی خەباتی نەكردووە، بگرە هەمووكاتێك داردەستی ئەوان بووە.  

ئەوەبوو لە ئێرانیش لەلایەن مصدق هەوڵی خۆماڵیكردنی نەوت درا، لێ ئەم هەوڵە سەرینەگرت و كۆتایی بە حكومەتەكەی هێنرا، بەڵام لە عیراقی دراوسێی ئێران، دووبارە خەونی خۆماڵیكردن دەستیپێكردەوە.

قاسم و خەونی خۆماڵیكردنی نەوتی عیراق
 لە عیراق لە پاش ئەوەی لە 14 تەموز 1958 شۆرش دژی ڕژێمی مەلیكی كراو، پێشەوایەكەی مەزنی وەكو " عەبدول كەریم قاسم"  پەیدابوو، خۆماڵیكردن بوو بە بەشێكی گرینگ لە سیاسەتی ئەم دەوڵەتە. لەوكاتەدا لە عیراق حزبی شیوعی رۆڵێكی سەرەكی دەگێڕاو بەهێزترین حزبی عیراقی بوو، ئەوانیش زۆر پشتگیری ئەم سیاسەتی خۆماڵیكردنەیان دەكرد. 
سەرەتا قاسم هەوڵ دەدات كە بەریتانیا و ئەمریكا لەم ترسە برەوێنێتەوە دەست بۆ خۆماڵیكردنی نەوت نەبات، بەڵام پاشان بەهۆی فشاری شیوعییەكانەوە باس لە خۆماڵیكردنی نەوت دەكات و لە ساڵی 1961 یاسای ژمارە 80 ی دەركرد، كە بە بەردی بناغەی خۆماڵیكردنی نەوت لە عیراقدا دەژمێرێت، تەنانەت دەگووترێت كاتێك قاسم ئەم بڕیارەی پیشانی ئەنجومەنی وەزیران داوە، گووتیەتی: وەرن با ئیمزا لەسەر سێدارەدانی خۆمان بكەین. واتە قاسم سوور زانیویەتی ، كە ئەم بڕیارە چ نەهامەتیی و ترسێكی گەورەی رووبەروی دەكاتەوە.
  لەلایەكی ترەوە ئەوەی جێگەی سەرنج و تێڕامانە، لە 7 شوباتی 1963 قاسم پرۆژە یاسای دامەزراندنی كۆمپانیای نەوتی نیشتمانی عیراقی دەركرد، لە 8 شوباتدا كاتێك بەعسیەكان كودەتا خوێناویەكەیان دەكەن و قاسم لەسێدارە دەدەن، پرۆژە یاساكەی لە گیرفاندا بووە.
بەڵام ئەم هەوڵەی قاسم سەرینەگرت، چونكە لێرەش ئەمریكا ڕۆڵی سەرەكی گێراو، توانی لە 8 شوباتی 1963 ، كودەتایەكی عەسكەری بكات بەسەر قاسم داو خەونی خۆماڵیكردن لە گۆڕ بنێت و بەعسیە فاشیستەكان بێنە سەرحوكم.

مێژوونوسی عەرەب " محمەمەد حەسەنین هەیكل" دەڵێت: دەزگای هەواڵگری  ئەمریكاCIA لە كوەیتەوە لە ڕێگەی ئیزگەیەكەی تایبەتەوە ناوی 35 هەزار كۆمۆنیستی عیراقی داوەتە حكومەتی عەسكەری" . لەلایەكی ترەوە "عەلی سالح السعدی ،" كە ئەمین سری قگری بەعسیەكان بوو  بە ڕاشكاوانە گووتی : "ئێمە بە قگاری ئەمریكی هاتینە سەرحوكم"

ئەندەنوسیا تراژیدیا گەورەكەی نەوت
لە وڵاتی ئەندەنوسیاش كارەساتی گەورە ڕوویدا، كە دەتوانین بە خوێناویترین مێژووی نەوتی دابنێین.  لە پاش ڕزگاربوونی ئەندەنوسیا لە ژێردەستی كۆڵۆنیای هۆڵەندیدا لە ساڵی 1945، خەونی سەربەخۆیی ئابووری و سیاسی هەموو وڵاتی گرتەوە. لەوكاتەدا حكومەتی ئەندەنوسیا لە خەباتی بەردەوام بوو بۆ خۆماڵیكردن یان باشكردنی جۆری عەقدەكان  لەگەڵ كۆمپانیا جیهانییەكان. ئەوەبوو لە ساڵی 1967 بۆیەكەمجار لە مێژوودا شێوازی" عقدی مشاركە، هاوبەش"  داهێنرا، كە تێیدا حكومەتی نیشتمانی و كۆمپانیا نەوتییەكە، لە دەرهێنان و گواستنەوەو فرۆشتندا هاوبەشن، لەهەمانكاتیشدا  پێویستە ئەو كۆمپانیایە لەڕووی تەكنیكی و پێگەیاندنی كادیری نیشتمانی و  ئاوەدانكردنەوەدا، یارمەتی ئەو وڵاتە بدات، هەموو ئەمانەش شۆڕشێكی گەورەبوون لەمێژووی نەوتدا.
بەڵام بۆ گەیشتن بەم ئاستەش گەلی ئەندەنوسی قوربانی زۆریدا، ئەوەبوو لەوكاتەدا پارتی كۆمۆنیستی ئەندەنوسی، كە گەورەترین پارتی ئەندەنوسی بوو، لەهەمانكاتیشدا خۆماڵیكردنی نەوتی كردبووە ئارمانج، لەئەنجامدا لە ساڵی 1965 تا 1967هەڵمەتێكی گەورەی عەسكەری و كۆمەڵكوژی لەدژی كۆمۆنیستەكان دەستیپێكرد، ئەمەش لە مێژوودا بە كۆمەڵكوژی ئەندەنوسی ناودەبرێت، نزیكەی یەك ملیۆن مرۆڤ بوونە قووربانی ئەم هەڵمەتە عەسكەرییە. 
جێگەی گووتنە ئەم كۆمەڵكوژیەش بە هاوكاری دەزگای هەواڵگری  ئەمریكاCIA كرا، ئەویش لە ڕێگەی جەنەڕاڵ سۆهارتۆ، كەلە ساڵی 1967 ەوە تاوەكو 1998 یەكێك بوو لە دیكتاتۆرەكانی جیهان و دۆستی نزیكی ئەمریكا بوو.

بەردەوامبوون لە خەونی خۆماڵیكردن نەوت لە جیهاندا

خەونی خۆماڵیكردن لەناو جیهاندا بڵاوبوو، هەتاوەكو لە ساڵانی حەفتادا لە زۆربەی وڵاتانی ئاسیاو ئەفریكا و ئەمریكای لاتین، بەتەواوەتی ئەم گەلانە توانیان لە ژێر چنگی كۆمۆپانیا نەوتییەكان ڕزگاریان بێت و نەوتەكەیان خۆماڵی بكەن و دورشمی " نەوتی خۆمان بۆ خۆمان" بەرزبكەنەوە.
  
ڕێكخراوی ئۆپێك

لە 15. 20 سێپتەمبەری ساڵی 1960 لە بەغداد كۆبوونەوەیەكی گەورە بۆ وەزیرانی نەوتی " عەرەبستانی سعودیە، ئێران، ڤێنزوێلا، عیراق، ئەندەنووسیا" سازدەكرێت. لێرەشەوە یەكەمین ڕێكخراوی نەوتی بەناوی " ئۆپیك' لەدایك دەبێت، كە ئارمانجی سەرەكی لێی، بەرگریكردنە لە مافی ئەو دەوڵەتانەیە كە نەوتیان هەیە. لەپاش ئەوە زۆربەی ئەو دەوڵەتانەی كە نەوتیان هەیە، دەبنە ئەندامی ئەم ڕێكخراوە . 
ئەمڕۆ ڕێكخراوی ئۆپێك 40% بەرهەمی نەوت لە جیهاندا لەژێر كۆنتڕۆلی دایە، هەروەها دەوڵەتانی ئەندامی ئەم ڕێكخراوە، خاوەنی 70% یەدەگی نەوتی جیهانن.
ئەم ڕێكخراوە ڕۆڵێكی گەورەی لە بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت هەیە، هەربۆیە دروستبوونی ئەم ڕێكخراوە، بە خاڵێكی گرینگی مێژووی نەوت دادەنرێت. 

جەنگی نەوتی ساڵی 1973

لە ئۆكتۆبەری ساڵی 1973 میسر و سوریا پەلاماری وڵاتی ئیسرائیل دەدەن و جەنگی سێهەمی نێوان عەرەب و ئیسرائیل دەستپێدەكات، پاش ئەوەی ئیسرائیلیەكان سەركەوتن لە مەیدانی جەنگدا تۆماردەكەن، وڵاتانی كەنداو عیراق، گەمارۆی ئابووری بەسەر ئەوروپا و ئەمریكا دەسەپێنن، بەمەش گرفتێكی گەورە ڕووبەروی جیهان دەبێتەوەو لە مێژوودا بە جەنگی نەوت ناودەبرێت.

بەرزبوونەوەی نرخی نەوت
لەپاش جەنگی 1973 نرخی نەوت بۆ 11 دۆلار زیاد دەكات، بەمەش داهاتێكی گەورە بۆ وڵاتانی نەوت فرۆش دابین دەبێت. بەڵام بە پێی هەندێك سەرچاوە،هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخی نەوت تەنها پەیوەندی بەم جەنگەوە نەبووە، بەڵكە لە ساڵی 1970 ەوە ئەمریكا یەدەگی نەوتی كەم بۆتەوە، لەهەمانكاتیشدا كۆمپانیا گەورەكانی نەوتیش سوودیان لەم بەرزبوونەوەیە وەرگرتووە، بەپێی لێدوانێكی وەزیری پێشووی نەوتی سعودی" شێخ ئەحمەد زەكی یەمانی"   بۆ كەناڵیarte  فەرەنسی ، كیسینجەر  لەپشت ئەم سیاسەتەوە بووە، چونكە  هانی شای ئێرانی داوە بۆ ئەوەی نرخی نەوت بەرزبكاتەوە، چونكە لەم نێوەندەدا كۆمپنیا گەورەكان سوودمەندی سەرەكی بوون. 

ڕۆڵی نەوت لە جەنگی ساردا

لە پاش تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانی و رووخانی ئەڵمانیا و ژاپۆن، لەناو  ئەو كەلاوانەی كە ئەڵمانیا و ژاپۆن بۆ جیهانیان دروستكردبوو، جەنگێكی تر لە نێوان ئەمریكا و یەكێتی سۆڤێت دەستیپێكرد. ئەم جەنگە بەرگێكی ئایدۆلۆژی لەبەركرابوو، بەڵام لەژێرەوە بەرژوەندییە ئابووریەكان داینەمۆی بوون، قووربانی ئەم جەنگەش گەلانی ئاسیا وئەفریكا و ئەمریكای لاتین بوو.
كورد یەكەمین قوربانی جەنگی سارد
یەكەمین چەخماغەی ئەم جەنگەش  لە كوردستان بوو. لەپاش داگیركردنی وڵاتی ئێران لەلایەن روسیا و ئینگلتەراو ئەمریكا، لە ڕۆژئاوای وڵات، گەلی كورد و پاشان ئازەرییەكانیش ، توانیان لە دژی زوڵمی حوكمی شا ڕاپەڕن و لە مهاباد  بە سەرۆكایەتی پێشەوا قازی موحمەد كۆماری كوردستان ئیعلانكرا، لە تەبرێزیش كۆماری ئازەرباینجان ڕاگەینرا. ئەم دوو ناوچەیەش لە ژێر نفوزی روسیدا بوون. بەڵام پاش ئەوەی  سەرۆكی ئەمریكا" ترومان" هەڕەشەی بەكارهێنانی بۆمبی ئەتۆمی لە دژی سۆڤێت كرد، هەروەها حكومەتی ئێرانیش بە سەرۆكایەتی " قوام سەڵتەنە" لەگەڵ سۆڤێت ڕێككەوت كە نەوتی ئازەرباینجان بداتێ، پاشتر  سۆڤێت هێزەكانی خۆی كشاندەوەو هەردوو كۆمارەكەش ڕووخێنران. ئەمەش سەرەتای جەنگی سارد بوو لە نێوان ئەمریكا و رووسیا. لێرەشدا كورد زەرەرمەندی یەكەم بوو.

لە تەواوی ساڵانی جەنگی ساردا هەتا كۆتایی ساڵی 1990، نەوت ڕۆڵێكی گەورەی لەم جەنگەدا گێڕا، هەردوولا دەیانویست بگەنە ناوچە نەوتییەكانی جیهان، بەتایبەتی ئەمریكا،   بۆ گەیشتن بەم ئارمانجەی لە وڵاتانی " ئەندەنووسیا، ڤێنزوێلا، عیراق، ئێران، كۆڵۆمبیا، ئەنگۆلا، ئیكوادۆر" كۆمەڵێك كودەتای عەسكەری سازكرد، كە گەورەترین قەسابخانەی لە مێژوودا لێكەوتەوە، بەتایبەتی لە ئەندەنوسیاو عیراق.

ڕۆڵی نەوت لە رووخانی یەكێتی سۆڤێت

لە  سەرەتای هەشتاكاندا بەتایبەتی پاش هەڵگیرسانی جەنگی ئەفغانیستان، ئابووری سۆڤێت بەرەو كزی هەنگاوی دەنا. لەوكاتەدا نەوت بەشێكی زۆری دراوی دەرەكی بۆ سۆڤێت پەیدا دەكرد. لە ساڵی 1985 سەرۆك ریگن لەگەڵ ولیەم كەیسی، دەزگای هەواڵگری  ئەمریكاCIA كۆبوونەوەیەك دەكەن، ڕیگن داوا لە كەیسی دەكات، كە قەناعەت بە مەلیكی سعودییە بكات ، بۆ ئەوەی بەرهەمی نەوت زیادبكەن و تاوەكو نرخی نەوت دابەزێت، پاش ماوەیەك مەلیك فەهد، سەردانی ئەمریكا دەكات و ئەم ڕێكەوتنە جێبەجێدەكرێت. 

میخایل گۆرباتشۆف لە لێدوانێكیدا بۆ  كەناڵیarte فەرەنسی دەڵێت: دابەزینی نرخی نەوت 2/3 دراوی بیانی لە وڵات كەمكردۆتەوە، ئەمەش وایكردووە كە هانا بۆ یەدەگی ئاڵتونی نیشتمانی بەرین ، بەڵام ئەمەش سەرینەگرت. دابەزینی نرخی نەوت گەورەترین زەربەی لە ئابووری یەكێتی سۆڤێت داو، بەم شێوەیەش هەنگاوی بەرەو نەمان و لەناوچوون خێراتركرد.
لەم سیاسەتەتەدا سعودییە ڕۆڵی گەورەی گێڕا، چونكە  لە لایەك سعودیە گەورەترین یارمەتیدەری چەكدارە ئەفغانییەكان بوو، بەم شێوەیەش ئاگری جەنگی هێندەی تر گەرمتر دەكرد و جەنگەكە  بەردەوام دەبوو، هەروەها ئابووری سۆڤێتیش گورزی كوشندەی بینی و تووشی داڕمانی كرد، لەلایەكی تریشەوە دابەزینی نرخی نەوتیش لەلایەك ئابووری سۆڤێتی داڕمان، لەلایەكی تریشەوە گەورەترین سوودی بە ئابووری ئەمریكا گەیاند، چونكە دابەزینی نرخی نەوت ئابووری ئەمریكای بوژاندەوە، كەلەوكاتەدا لەناو كێشەی گەورەدا بوو. 
بە پێی هەندێك ئاماری جیهانی، بڕی ئەو نەوتەی كە لەلایەن سعودییەو وڵاتانی كەنداو خرایە بازارەوە، دەگاتە نزیكەی 300 ملیۆن بەرمیل ، كەئەمەش گورزێكی گەورەی لە سامانی نیشتمانی  ئەو وڵاتانە دا. 
بەڵام دابەزینی نرخی نەوت ڕاستە كۆتایی بە جەنگی سارد هێنا، بەڵام ئاگری جەنگێكی گەورەی لە جیهان نایەوە كە ئەویش جەنگی كوێت بوو.

جەنگی كوێت

پاش ئەوەی عیراق لە جەنگێكی هەشت ساڵی لەگەڵ ئێران هاتە دەرەوە، ئابووری وڵات تەواو وێران بوو، لەلایەكی تریشەوە نرخی نەوت گەیشتە ئاستێكی ترسناك ، 7 دۆلار بۆ بەرمیلێك نەوت. ئەمەش هێندەی تر ئابووری عیراقی وێرانكرد. لە كۆبوونەوەی لوتكەی عەرەبی لە ساڵی 1989 لە بەغدا، سەدام بە ڕاشكاوانە باسی دابەزینی نرخی نەوتی كرد، دابەزینی نرخی نەوتیشی وەكو سیاسەتێكی شەڕەنگێزی دژ بە عیراق وەسفكرد، كەلەوكاتەدا كوێت و سعودییە و ئیمارات، رابەری سەرەكی دابەزینی نرخی نەوت بوون. زۆرێك لە پسپۆرانی مێژوو ئەم سیاسەتەی كوێت و سعودییە و ئیمارات، بە هۆكاری سەرەكی دادەنێن بۆ هەڵگیرسانی ئەم جەنگە.
بەڵام لەلایەكی تریشەوە سەدام دەیویست دەست بەسەر نەوتی كوێتدا بگرێت، بەم شێوەیەش دەیتوانی دەست بەسەر نزیكەی 250 ملیارد بەرمیل نەوتی جیهان بگرێت. ئەمەش نیشانەیەكی ترسناك بوو بۆ جیهان و ناوچەكە. 

هەربۆیە ئاگری جەنگێكی گەورە هەڵگیرسا، كە هەتاوەكو ئەمڕۆش گەلانی عیراق باجی گەورەی دەدەن. جێگەی ئاماژەی لەسەرەتای جەنگەكەدا، سەفیری ئەمریكی لەعیراق، لە كۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ سەدام، دەڵێت: كە ئەمریكا بە هیچ شێوەیەك تەداخول لە مەسەلەی داگیركردنی كوێت ناكات. ئەمەش هانی سەدامی دا بۆ داگیركردنی كوەیت، بەڵام پاشان ئەمریكا لەم قسەیەی پەشیمان بوویەوەو بەهێزی عەسكەری سەدامی لە كوێت دەركرد.




ئاسیای ناڤین بەنزینخانەی داهاتووی جیهان

لە پاش ڕووخانی یەكێتی سۆڤێت سەربەخۆبوونی زۆربەی وڵاتانی ئاسیای ناڤین، ئەم وڵاتانە بوونە جێگەی بایەخی جیهان چونكە خاوەنی گاز و نەوتێكی زۆرن، بەپێی ئامارە جیهانییەكان، یەدەگی نەوت لەم ناوچەیەدا دەگاتە 21 ملیارد تۆن نەوت، نزیكەی 10 ملیارد كۆبیك مەتریش گازی سروشتیان هەیە. بۆ دەستگرتن بەسەر ئەم سامانە گەورەیە ئێستا دوو پرۆژەی گەورەی جیهانی هەیە. یەكەمیان پرۆژەی نابۆكۆف، كە ئارمانج لێی گواستنەوەی نەوت و گازی ئاسیای ناڤینە، لەڕێگەی وڵاتی توركیاوە، كە ئەمریكا و ئەوروپا پشتگیری دەكەن. پرۆژەی دووەم ،راكێشانی هێڵی باشوورە، كەلەلایەن رووسیاوە  ئەنجام دەدرێت، كە ئارمانج لێی گواستنەوەی نەوت و گازی ئەم ناوچایەیە بۆ بازاڕەكانی جیهان. 

جەنگی روسیاو رۆژئاوا لەسەر ئاسیای ناڤین
بۆ بە ئەنجام گەیاندنی ئەم دوو پڕۆژەیەش، جەنگێكی گەورە لە نێوان روسیا و ئەمریكا و ئوروپا بەرپابووە، ئەمەش بە ڕوونی لە كێشەی ئۆكرانیا و جۆرجیا، بە ئاشكرا دەركەوت ، كەهەریەكەیان پشتگیری لایەنێكیان كرد. بە دڵنیاییەوە نەوت وگازی ئاسیای ناڤین ، بۆتە جێگەی ململانێ و جەنگێكی ساردنی نێوان رووسیا و رۆژئاوا ، كەهەتاوەكو ئەمرۆش بەردەوامە .
 لەلایەكی تریشەوە لە ساڵی 1995 دا ئەمریكا و پاكستان دەیانویست لە ڕێگەی ئەفغانیستان و پاكستانەوە، لە ڕێگەی بۆریەوە نەوت و گازی سروشتی ئاسیای ناڤین دەربهێنن، هەربۆیە یەكێك لە هۆكارەكانی داگیركردنی ئەفغانیستان لەلایەن گالیبانەوە ئەم پرۆژەیە بوو، جێگەی ئاماژەیە ئەمریكیەكان پێشتر لەگەڵ نوێنەری گالیبانەكان ڕێككەوتبوون بۆ بەئەنجام گەیاندنی ئەم پرۆژەیە، بەڵام 11 سێپتەمبەر ئەم پرۆژەیەی لە گۆڕنا.


ڕۆڵی نەوت لە ئابووری جیهاندا

ئەمڕۆ نەوت بە یەكێك لە شادەمارەكانی ئابووری جیهان دەژمێرێت. هیچ دەوڵەتێك ناتوانێت ئابووریەكی بەهێزی هەبێت، گەر بیر لە نەوت نەكاتەوە. رۆژ لە دوای رۆژیش پێداویستی جیهانی زیاد دەكات . ئەمڕۆ پێداویستی جیهان رۆژانە 97 ملیۆن بەرمیل نەوتە.  ئەمەریكا  زۆرترین رێژەی بەكارهێنەری جیهانە. رۆژانە 19.4 ملیۆن بەرمیل نەوتی پێویستە.لە دەكاتە نزیكەی 20% ی پێداویستی جیهان.  پاشان كۆماری چین دێت رۆژانە 12.2 ملیۆن بەرمیل، وا مەزندەش دەكرێت، كەلە ساڵانی داهاتوودا ژمارەكە زۆرتر بێت، چونكە گەشەی ئابووری چین بەرزەو پیویستی بە نەوتێكی زۆر هەیە.  . پاشان ژاپۆن 5.5 ملیۆن بەرمیل نەوت. 
یەكەمین دەوڵەتی هەناردەی نەوتیش ، عەرەبستانی سعودیە یە، رۆژانە سەرو 10 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت و  ڕێژەی17.1% هەناردەی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنێت. پاشان رووسیا رێژەی 11.4% جیهان. ئێران 5.7% ی جیهان. ئیماراتی عەرەبی 5.5% ی جیهان پێك دەهێنێت.

ڕۆڵی نەوت لە ئابووری عیراق

نەوت هەتا ساڵانی حەفتاكان ، ڕۆڵی هێندە نەبوو لە ئابووری عیراق دا. بۆ نموونە ساڵی 1932 تەنها لە 12.4 % ئابووری عیراقی پێك دەهێنا. پاشان ساڵی 1941 گەیشتە 14.4% ئابووری عیراق. بەڵام ساڵی 1979 گەیشتە 61.4 % . ئەمرۆ داهاتی سەرەكی عیراق نەوتە. داهاتی ساڵی 1932 نەوت تەنها 524 هەزار دیناری عیراقی بوو. ساڵی 1941 گەیشتە 1.463 هەزار . واتە نزیكەی یەك ملیۆن و نیو دینار. بەڵام پاشتر رۆڵی سەرەكی لە داهاتی عیراق گێرا، بەتایبەت لە دەستكەوتنی دراوی گران بەها ( دۆلار).  ساڵی 1977 گەیشتە 9.631 ملیۆن   دۆلار. ساڵی 1979 ، 21.291 ملیۆن دۆلار . 1980 ، گەیشتە 25.281 ملیۆن دۆلار . ئەمەش لووتكە بوو بۆ ئەو ساڵانە. بەڵام پاشتر بەهۆی جەنگی عیراق و ئێرانەوە، هاتە خوارەوە، ساڵی 1986 تەنها 6.600 ملیۆن دۆلار . ساڵی 1988 واتە كۆتایی جەنگەكە ، 11.700 ملیۆن دۆلار بوو. 
بەڵام رژێمی بەعس لەجیاتی ئەوەی داهاتی نەوت بۆ خۆشگوزەرانی و پێشكەوتنی عیراق بەكاربهێنێت، نەوتی كردە زووخاوو كردی بە قوورگی هەموو گەلانی عیراق دا. بەشی زۆری داهاتی نەوت ، خرایە قوورگی كۆمپانیاكانی چەكو تەقەمەنی جیهانیەوە. گەلی عیراقیش جگە لە ماڵوێرانی و كووشتن و برسێتی و هەژاری و نەخۆشی ، هیچ سوودی لەم ئاڵتوونە ڕەشە نەبینی.   


گرنگی نەوت بۆ پێگەی دەوڵەتان
 ئەو دەوڵەتانەی‌ كە خاوەنی سامانی نەوتن، لەدوو لاوە سوودیان پێگەیشتووە. لەلایەكەوە توانیویانە  داهاتێكی باش بۆ خۆیان پەیدابكەن، لە لایەكی تریشەوە لەسیاسەتی جیهانیدا شوێن و پێگەیەكی باشیان هەبێت. بۆ نموونە سعودیە ، بەهۆی نەوتەوە  توانیویەتی پێگەیەكی باش لە سیاسەتی ناوچەكەو جیهاندا هەبێت.  ئەمڕۆ نەوت به ‌یەكێك لە كۆڵەكە سەرەكیەكانی ئابووری سعودیە و عیراق و ئێران ، وڵاتانی كەنداو دەژمێرێت. لەلایەكی ترەوە نەوت ڕۆڵێكی گرنگی هەیە ، لە پیشەشازی پترۆكیمیاوی و كیمیاوی دەرمانسازی دا،ئەم پیشەشازیانەش داهاتێكی باشیان دەست دەكەوێت. جگەلەوەی  نەوت بەشداری  بەشێكی زۆری  بەرهەمهێنانی  كاڵاجۆربەجۆرەكانی تر دەكات. 

كێشەكانی نەوت 

دیارە نەوتیش وەكو هەموو كاڵایەكی تری ئابووی،رووبەروی كۆمەڵێك كێشەوگرفتی هەمەجۆر دەبێتەوە، لێرەدا كورتەیەك لەو كێشانە دەخەینە ڕوو.

نرخێكی ناجێگیر
یەكێك لە كێشەكانی نەوت نرخەكەیەتی . هەتاوەكو ئەمڕۆش نرخی نەوت جێگیر نییه. زۆرجار كێشە سیاسیەكانی ناوچەكانی بەرهەمهێنانی نەوت بەتایبەتی رۆژهەڵاتی ناڤین، كاریگەری دەكەنە سەر  نرخی نەوت . كاتێك سەیر دەكەیت  ساڵی 1864  نرخی یەك بەرمیل 8.4 دۆلاری ئەمەریكی بوو. پاشان ساڵی 1876 دابەزیە سەر 2.5 دۆلار. ساڵی 1931 كەمترین نرخی هەبوو كاتێك گەیشتە 65 سەنت بۆ یەك بەرمیل نەوت. بەڵام نەوت لەپاش ساڵی 1974 بەتایبەت پاش كێشەی نەوت، نرخی بەرزبوویەوە بۆ 11.48 دۆلار. بەم شێوەیەش ئەو وڵاتانە داهاتێكی باشیان دەستكەوت و توانیان چەندین نەخشەی ئاوەدانكردنەوەی گەورە ئەنجام بددەن. بەتایبەت عەرەبستانی سعودی سوودێكی زۆری لە بەرزی نرخی نەوت بینی.
 ساڵی 2007/2008  نرخی نەوت گەیشته لووتكەی ، كاتێك گەیشتە نزیكی 150 دۆلار بۆ بەرمیلێك، بەلام پاشتر  بۆ كەمتر لە  35 دۆلار دابەزی ‌. بەڵام لەهەمانكاتیشدا وڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكا ، داهاتێكی زیاتریان لە ڕێگای باجەوە لەسەر نەوت دەستدەكەوێت. بەتایبەت ئەوروپا لەرێگای باجی نەوتەوە ، داهاتێكی زۆری دەستدەكەوێت. 
بەرز و نزم كردنی نرخی نەوت، یەكێكە لە كێشە گەورەكانی ئەم سامانە گرنگەی جیهان.

سەرمایە و تەكەنەلۆژیای بێگانە 
كێشەیەكی تر ئەوەیە، نەوت بۆ گەڕان و پشكننین، دەرهێنان و گواستنەوەی، پێویستی بە سەرمایەیەكی زۆری بێگانە هەیه. لەهەمانكاتیشدا پێویستیەكی زۆریش بە تەكنەلۆژیای مۆدێرن هەیە، كەبەشێكی زۆری ئەو وڵاتانە نیانە. هەربۆیە دەبێت بەناچاری پشت بە وڵاتانی رۆژئاوا ببەستن ، چونكە ئەوان لەم بوارەدا زۆر پێشكەوتوون. 


ووزەی داهاتوو 
كێشەیەكی تریش مەسەلەی " گاقە البدیلە، ووزەی ژینگە پارێزییە" ، كەئەمڕۆ بە فشاری كۆمەڵەی ژینگەپارێزی لە جیهاندا، پیشەشازی ووزەی ژینگەپارێزی زۆربووە بەتایبەتی لە " خۆر، هەوا، سووتاندی پاشەڕۆ، گەنم". هەروەها نەوتی بەردینیش، كە لەم چەند ساڵەی دوایییدا لە ئەمریكا گەشەی زۆری بەخۆوە بینی و كاریگەری گەورەشی هەبوو لەسەر دابەزینی نرخی نەوت.  هەموو ئەمانەش وەكو ترسێكی گەورەن كە ڕووبەڕوی نەوت دەبنەوە. 




داهاتووی نەوت لە جیهاندا

هەتاوەكو ئەمڕۆش نەوت گرنگی و بایەخییەكی ئێجگار گەورەی لە بواری ئابووری و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا دەبینێت، وا بۆ ماوەی سەدەیەك زیاترە كە نەوت بۆتە شادەماری ئابووری و سیاسەتی نێودەوڵەتی، بەڵام پرسیاری گرینگ لێرەدا ئەوەیە ، تۆ بڵێیت نەوت  بەهەمان شێوەی سەدەی پێشوو رۆڵی هەبێت. 

بە دڵنییایەوە نەوت لەماوەی سەد ساڵی پێشوودا ، مێژوویەكی خوێناوی گەورەی تۆماركردووە، بۆ دەرهێنانی ئەم سامانە سروشتییەی جیهان، خوێنی ملیۆنەها مرۆڤ لەسەر زەوی ڕژاوە، گەلی كوردیش لەسەدەی پێشوودا یەكێك بووە لە قووربانیە گەورەكانی سیاسەتی نەوتی لە جیهاندا. لەسەرەتاكانی پرۆسەی دەرهێنانی نەوت لە كوردستاندا، گەلی كورد بەوپەڕی گەشبینیەوە سەیری سامانی نەوتی دەكرد، لێ ئەم چەند ساڵەی دوایی بەهۆی دروستبوونی قەیرانی دارایی، كەهۆكاری سەرەكی دەرهێنانی نەوتە و ڕازی نەبوونی حكومەتی ناوەندە لەسەر ئەم سیاسەتەی هەرێم، وای لە زۆرێك هاوڵاتیانی كوردستان كردووە، كە نەك گەشبین نین بە سیاسەتی نەوتی هەرێم، بگرە بە  هۆكاری نەهامەتی خۆیانیانی دادەنێن.




سامانی نەوت نیعمەتە یان نەگبەتییە بۆ گەلی كوردستان ؟

هەمیشە كورد لە مێژوودا وەكو قووربانییەكی گەورەی بەرژەوەندییە نەوتییەكانی زلهێزەكانی دوونیا دانراوە، بەتایبەتی لەسەدەی بیستەمدا، نەوت بوو بە نەگبەتییەكی گەورە بۆ گەلی كورد، بەشێكی زۆری مێژوونوسانیش پێیان وایە، كە نەوت هۆكاری سەرەكی دابەشكردنی خاكی كوردستان بووە، لەلایەن زلهێزەكانی ئەوكاتی دونیاوە. 
بەڵام ئەمڕۆ لە كوردستاندا خەڵكانێكی زۆر بە گەشبینیەوە سەیری ئەم سامانە سروشتییە دەكەن و بە تاكە هیوای سەركەوتنی كوردی دادەنێن، بەڵام ئاخۆ نەوت نەگبەتییە یان نیعمەتێكی گەورەیە كە خودا بە گەلی كوردی بەخشیوە.؟!
لێرەدا  هەوڵ دەدەین بەكورتی وەڵامی ئەم پرسیارە بددەینەوەو پیاسەیەكی خێراش بەناوی مێژووی بەرهەمهێنانی نەوت  لەكوردستان و یەدەگی سامانی نەوت و گازی خەمڵێنراو بخەینە ڕوو. لەهەمانكاتیشدا هەوڵ دەدەین، تیشك بخەینە سەر كێشەكانی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستاندا


یەكەمین بیرە نەوت
كریستیان نیبور كە گەردەیەكی ئەڵمانیی بووە لە ساڵی 1766 دا بە كەركووكدا تێدەپەڕێت و بەم شێوەیە وەسفی بابەگوور گور دەكات (لە نزیك كەركووكەوە سەرچاوەی قیر و نەوت هەیە، لەوێ جێگایەكی  هەیە پێی دەڵێن بابە گوور گوور،ئەم شوێنە زۆر سەرسووڕهێنەرە بەتایبەتی زەوییەكی زۆر گەرمە بە شێوەیەك كە دەتوانرێت گۆشت و هێلكەی تێدا ببرژێت ، پیاو پێویستیی بەهیچ نییە تەنها چاڵێكی بچووك هەڵبكەنێت و ئەو شتەی  كە پێیەتی تێیبكات و  بۆ خۆی دەیبرژێت. خەڵكی بۆیان گێڕامەوە كە لەم شوێنەوە ئاگرێكی گەورە بەرز دەبێتەوە  ، كە زۆرجار خەڵكی بۆ خۆشی دەچن سەیری ئەو ئاگرەكە دەكەن.ل121)
واتە هەر لە زووەوە ئەوروپیەكان بۆنی نەوتی كوردیان كردووە، سەرەتا ئەڵمانەكان پرۆژەی هێڵی قگاری " بەرلین / بەغداد" هێنایە ئاراوە، كە بەپێی ئەو ڕێكەوتننامەیەی حكومەتی ئەڵمانی و دەوڵەتی عوسمانی كردبوویان، كۆمپانییا ئەڵمانییەكان بۆیان هەبوو بە  پانی20 كیلۆمەتر لەمبەر و ئەوبەری هێڵەكەوە بە دوای نەوتدا بگەڕێن. بەڵام پاشان ئینگلیزەكان توانییان ئەو پرۆژەیە لەناوبەرن و نەوتی كوردستانیش بەر ئەڵمانەكان نەكەوت، بەڵكە بەر ئینگلیزەكان كەوت. 



بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستاندا
 یەكەمین هەوڵی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستاندا، لەڕێگەی بازرگانی نەوتی ئینگلیزی " ولیەم نۆرس دارسی"  بوو، ئەو سەرەتا لە ساڵی 1902  دەستیكرد بە هەڵكەندنی یەكەمین  بیرە نەوت لە كوردستاندا ، بەڵام ئەو بیرە نەوتە لە ڕووی بازرگانییەوە بەكەڵك نەدەهات، بەڵام دارسی لەهەوڵەكانی بەردەوام  تا ساڵی 1908 لە ناوچەی " مسجد سولەیمان "  كە دەكەوێتە بەشی ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە، یەكەمین بیرە نەوتی  دۆزیەوە، كە بە كەڵكی بازرگانی و فرۆشتن بێت، لە ساڵی 1912 شدا،دەستكرا بە فرۆشتنی بەرهەمی ئەم بیرە نەوتە،  جێگەی ئاماژەیە  ئەم بیرە بۆ ماوەی 15 ساڵ ، تاكە بیری نەوتی بەرهەمهێن بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. 

سەركیس گولبنكیان و نەوتی كەركوك 
پاش ئەوەی ئینگلیزەكان عیراقیان داگیركرد، هەوڵەكانی بۆ دەستگرتنە دەستی نەوتی عیراق چڕتر كردەوە. لەوكاتەدا   بازرگانێكی ئەرمەنیی بەناوی( كالوست سەركیس گولبنكیان) خزمەتێكی گەورەی ئینگلیز و كۆمپانیا جیهانییەكان نەوتی كرد. گولبنكیان لە 23 مارسی 1869 لە قووستەنتینۆبڵ ( ئەستەنبولی ئێستا) لە دایك بووە ، باوكی بازرگانێكی گەورەی ئەرمەنیی بووە. لە كۆلیژی كنفنزی لە بەریتانیا بەشی هەندەسەی پترۆڵی خوێندووە. گولبنكیان ڕۆڵێكی سەرەكی هەبووە لەدامەزراندانی كۆمپانیای نەوتی توركی كە ساڵی 1912 دامەزراوە، هەر ئەم كۆمپانیایەش مافی دەرهێنانی نەوتی كەركووكی هەبوو. 
بەڵام پاش رووخانی دەوڵەتی عوسمانی و داگیركردنی عیراق لەلایەن ئینگلیزەوە، گولبنكیان زانی هەموو شتێكی لەدەستدەرچووە، هەربۆیە كەوتە گفتوگۆ لەگەڵ كۆمپانیا گەورەكانی نەوتی جیهان. لە یۆلیۆی ساڵی 1928 ڕێكەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیا گەورەكان كرد كە ناوی " رێكەوتنی هێڵی سوور" لێدەنرێت. بە پێی ئەم ڕێكەوتنە گولبنكیان وازی لە مافی خۆی هێنا و تەنها 5%  داهاتی نەوتی كەركووكیان پێدا. هەربۆیە لە جیهاندا ئەم پیاوە بە " میستەر فایف پرۆسێن" ناو دەبرێت. بەم شێوەیە لە ساڵی 1929 كۆمپانیای نەوتی عیراقی دامەزراو مافی گەڕان و پشكنین و گواستنەوەو فرۆشتنی نەوتی كەركووكی پێدرا.
لە 27 ئۆكتۆبەری 1930 ، بۆ یەكەمجار دەست بە دەرهێنانی نەوتی كەركووك دەكرێت. ئەمەش سەرەتای دەرهێنانی نەوتە لە كەركووك و لە كوردستاندا.
جێگەی ئاماژە گولبنكیان پاشتر سامانێكی زۆری كۆكردەوەو بوو بەیەكێك لە پیاوە دەوڵەمەندەكانی جیهان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پیاوە كۆمەڵێك كاری خێرخوازی  و كولتووری زۆری لە عیراقدا ئەنجام داوە بۆ نموونە " ، مدینە الگب" كە باشترین نەخۆشخانەی عیراق بووە، هەروەها   و " ملعب الشعب لە بەغداد" ، لەلایەن گولبنكیانەوە دروستكراون.
  
لە چ شوێنێكی  هەرێمی كوردستاندا نەوت هەیە؟!
دیارە لە هەرێمی كوردستاندا لە كۆمەڵێك شوێن نەوت و گازی  سروشتی تێدایە، بەشێكی زۆری ئەو شوێنانە پێشتر دۆزراونەتەوە، بەشێكی تریشیان ئێستا لەلایەن كۆمەڵێك كۆمپانیای جیهانییەوە خەریكی گەڕان پشكنینین بە دوای نەوت و گازدا.
هەرچەندە هەتاوەكو ئێستا هیچ نەخشەیەكەی راست و دروست لەبارەی ئەو كێڵگە نەوتییانەوە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نەخراوەتە ڕوو، بەڵام لێرەو لەوێ هەندێك نەخشە هەیە كە پێشتر لەلایەن وەزارەتی نەوتی عیراقەوە چاپكراوەو بڵاوكراوەتەوە، من بە سوپاسەوە لە رێگەی مامۆستا فازیل لاوە، مامۆستای كۆلیژی جیۆلۆژی لە زانكۆی سلێمانی،  كۆپییەكی ئەو چاڵە نەوتانەم بەردەست كەوت، هەرچەندە دەگوترێت كە هەندێك لەو كێڵگە نەوتییانە ئێستا ووشك بوون، لەچەند شوێنێكی تریش ، كۆمەڵێك كێڵگەی نەوتی نوێ دۆزراوەتەوە، لەبەرئەوە زۆر ناتوانین پشت بەو نەخشیەش ببەستین. 
بەڵام ئەو كێڵگانەی كەلە ئێستادا نەوتی تێدا بەرهەم دەهێنرێت بەم شێوەیەی خوارەوەیە: 


- كێڵگەی نەوتی تاوكێ كە كۆمپانیان DNO نەرویجی بەرهەمی دەهێنیت رۆژانە ١٠٥ هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت.
- كێڵگەی نەوتی خۆرمەڵە، رۆژانە ١١٥ هەزار بەرمیل نەوتی تیادا بەرهەمدەهێنرێت.
- كێڵگەی شێخان بڕی ٣٦ هەزار بەرمیل نەوتی تێدا بەرهەم دەهێنرێت.
 - كێڵگەی نەوتی ئەتروش بڕی ٤٤ هەزار بەرمیلی تێدا بەرهەم دەهێنرێت.
- كێڵگەی ئاین سوفنی " هەولێر " بڕی ١٠ هەزار بەرمیل نەوتی تێدا بەرهەم دەهێنرێت.
 - كێڵگەی نەوتی تەق تەق، بڕی ١٦ هەزار بەرمیلی تێدا بەرهەم دەهێنرێت.
- كێڵگەی حەسیرەكە بڕی ١٠ هەزار بەرمیل نەوتی تێدا بەرهەم دەهێنریت.

كۆی نەوتی بەرهەمهێنراوی رۆژانەی هەرێم دەگاتە ٣٣٦ هەزار بەرمیل نەوت.


 
یەدەگی نەوت و گازی سروشتی لە كوردستاندا
هەتاوەكو ئێستا ژمارەیەی تەواو دروست نییە بۆ ئەوەی بگوترێت كە ئەوەندە نەوت یان گاز لە كوردستاندا هەیە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لە كوردستاندا حكومەتی بەعس هەمیشە نەیهێشتووە بەتەواوەتی ئامارێكی تایبەتی لەمبارەیەوە بكرێت،  لەلایەكی تریشەوە بەهۆی گەمارۆی ئابووریەوە ، كۆمپانیا جیهانییەكان نەهاتوونەتە كوردستانەوەو سەرمایەگوزاریان نەكردووە، هەمووی چەند ساڵێكە كۆمپانیاكان دەستیان بە گەڕان پشكنین بە دوای نەوتی كوردستاندا كردووە. بەڵام بەپێی هەندێك سەرچاوە  كۆی گشتی  یەدەگی نەوتی هەرێمی كوردستان لە نێوان 45 بۆ 60 ملیارد بەرمیل نەوت دەخەمڵێنرێت، هەروەها یەدەگی گازی سروشتیش بە نزیكەی 6 ملیارد مەتر سێ جا دەخەمڵێنرێت. 

یەكەمین هەوڵی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستاندا لە پاش ڕاپەڕین

لە پاش راپەڕین مەسەلەی نەوتی كوردستان لەلایەن كۆمەڵێك پسپۆری كوردیەوە  هەوڵی بۆدراوە، ئەم هەوڵانەش سەرەتا بە نهێنی بووە و پاشان لە ئۆكتۆبەری ساڵی 1993 لەلایەن سەرۆك وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان " كۆسرەت رەسول " بڕیاری دامەزراندنی " كۆمیتەی باڵای پرۆژە تایبەتییەكان " دەدرێت. ئەم كۆمیتەیە كاری  هەوڵدان بۆ دەرهێنانی نەوتی كوردستان بووە لەناوچەی تەق تەق و شێواشۆك، بەڵام لەوكاتەدا بەهۆی ئەوەی كە حكومەتی عیراقی دژی بەرهەمهێنانی نەوت بووە ، هەروەها لایەنێكی كوردیش دژی ئەم هەوڵە بووە، بەو ناوەوە  دانراوە.
ئەم كۆمیتەیە لەلایەن ئەندازیاری نەوت " حەمە جەزا ساڵح" سەرپەرشتیكراوەو كۆسرەت رەسوڵیش سەرۆكی كۆمیتەكە بووە. بە سوود وەرگرتن لەو مەكینە و موادە ئاسنییەی كەلە كارگەی شەكرەكە بووە لە شاری سلێمانی، وە بەدەستڕەنگینی كۆمەڵێك ئەندازیاری كوردی، توانرا پاڵاوگەیەكی بچووك دروستبكرێت.
 لە 26 ./ 12/ 1994 یەكەمین گاڵۆن نەوت لە بیرە نەوتی شێواشۆك دەردەهێنرێت. لە 28/ 12/ 1994 ، ئەو گاڵۆنە لەلایەن لیژنەكەوە  وەكو دیاری دەبرێت بۆ لای مام جەلال،  پاشان نموونەیەك لەو نەوتە دەبرێتە ئێران و لە تاقیگەكانی ئێراندا  دەپشكنرێت و پاش ماوەیەك نەتیجەكەی دەگاتەوە كوردستان ، كە پۆزەتیڤ بووە.
 ئەم پاڵاوگەیە لە سەرەتای ساڵی 1995 بە بڕیارێكی نهێنی " كۆسرەت رەسوڵ"  دەستدەكرێت بە دەرهێنانی نەوت. لەوكاتەدا ئەو نەوتە بەشێكی دەبرێت بۆ كارگەكانی چیمەنتۆی سەرچنار و بازیان، هەروەها بەشێكیش لە پێداویستییەكانی نەوت لە دەڤەری سلێمانی دابین دەكات، بە تایبەتی بۆ قوتابخانە و نەخۆشخانەكانی لە بواری گەرمكردنەوەدا بەكاردەهێنرێت.
ئەم پاڵاوگە بچوكە بەسەرەتای دامەزراندانی پیشەشازی نەوت لە هەرێمی كوردستان دادەنرێت. 

دەرهێنانی نەوت لە پاش داگیركردنی عیراق لەلایەن ئەمریكاوە

لەپاش داگیركردنی عیراق لە لایەن ئەمریكاوە، پاش ئەوەی گەمارۆی ئابووری لەسەر عیراق  و هەرێمی كوردستان لابرا، حكومەتی هەرێم دەستی بە دەرهێنانی نەوت و پێشخستنی بواری پیشەشازی نەوت كرد. لەمبارەیەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك عەقدی لەگەڵ كۆمپانیا جیهانییەكان بەستووە، بۆ گەڕان و پشكنین و دەرهێنانی نەوت لە كوردستاندا،بە تایبەتی لەپاش ساڵی 2007 ەوە. لێ ئەم عەقدەی كۆمپانیا نەوتییەكان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆتە مایەی مشتومڕی زۆر لەناو ناوەندە سیاسیی و میدیاییەكانی هەرێمی كوردستان. هەربۆیە پێمباشبوو لێرەدا باسی جۆرەكانی عەقدی نەوتی بكەم، تاوەكو خوێنەری كوردی ئاگاداری ئەو جۆرە عەقدانە بێت، كە كۆمپانیا نەوتییەكان لەجیهاندا لەگەڵ حكومەتەكان دەیكەن. 

جۆرەكانی عەقدی نەوت لە جیهاندا
لە جیهاندا سێ جۆر عەقدی نەوتی هەن ، كە حكومەتەكان  لەگەڵ كۆمپانیا جیهانییەكان دەیبەستن ، ئەوانیش  بریتین لە :
عەقدی ئیمتیازات.
عەقدی مشاركە" هاوبەش"
عەقدی خدمات "خزمەتگوزاری" .
ئەم سێ جۆرە عەقدانەش هەریەكەیان كۆمەڵێك خاڵی پۆزەتیف و نێگەتیفی هەیە.
عەقدی ئیمتیاز ئەوەیە كە كۆمپانیاكان ئیمتیازی گەڕان و پشكنین و گواستنەوەو فرۆشتنی كێڵگە نەوتییەكانیان لەلایەن حكوتەكانەوە پێدەدرێت و لەبەرامبەردا ئەوانیش بڕێك پارە دەدەنە ئەو دەوڵەتان2ە ، ئەم جۆرە عەقدانە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەدەی بیستەم و لە دژی بەرژەوەندی گەلان بوو، هەرلەبەرئەمەش بوو لەجیهاندا كۆمەڵێك شۆڕش لە دژی كۆمپانیا جیهانییەكان ئەنجامدرا.  بۆیە پاشان كۆمپانیاكان  جۆرێكی عەقدی نوێ تر داهێنرا كە ئەویش عەقدی هاوبەشە.
عەقدی هاوبەش، بریتییە لەوەی كە حكومەت  و كۆمپانیاكە، لە قازانجی سامانی نەوتدا هاوبەشن. لێ ئەمەش لە پاش شۆڕش گەلانی لەدژی كۆمپانیاكان ، گۆڕانكاری بەسەردا هاتو جۆرێكی باشتر لە عەقدی نەوتی داهێنرا ، كەئەویش عەقدی" خدمات"  خزمەتگوزارییە. 
عەقدی خزمەتگوزاری لەئێستادا لەزۆربەی دەوڵەتان پێڕەوی دەكەن، بە پێی ئەو عەقدە، حكومەتەكان لەبڕی ئەو خزمەتگوازرییەی كە كۆمپانیاكە پێشكەشی كردووە، بڕێك پارەی دەداتێ. لە بەرامبەردا كۆمپانیاكە، بڕێك پارەی دەداتە ئەو دەوڵەتە كە لە كوردستاندا بە " شیرینی" ناودەبرێت، هەروەها دەبێت كۆمەڵێك پرۆژەی خزمەتگوزاری پێشكەشی ئەو ناوچانە بكات، كە نەوتەكەی لێ بەرهەم دەهێنرێت. جگە لەراهێنانی كادیر و پسپۆری خۆماڵی، تاوەكو فێری پیشەشازی نەوتی ببن. 
جێگەی ئاماژەیە ، لەئێستادا لە تەواوی جیهاندا  كار بەم جۆرە عەقدە دەكرێت و باشترین جۆریشە كە لە خزمەتی گەلانی جیهانی سێهەم بێت. 

حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا جیهانییەكان

ئەمڕۆ لە كوردستاندا زیاتر لە 35 كۆمپانیای جیهانی لە بواری گەڕان و پشكنین و گواستنەوەو فرۆشتنی نەوت و گازی كوردستان كاردەكەن. بەشێكی زۆری ئەو عەقدانەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستانیش لەگەڵ ئەو كۆمپانیایانە بەستوویەتی دەچنە قاڵبی " عەقدی مشاركە" وە. لەسەر  ئەم عەقدانەش ڕاوبۆچوونی جیاواز لەنێوان پسپۆرانی بواری نەوتدا هەیە. هەندێكیان بە باشی دەزانن ، هەندێكیشیان بە خراپی دەزانن و پێیان وایە بەم جۆرە سامانی نەوتی كوردستان بەهەدەر دەچێت. 

كێشەكانی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستاندا
ئەمڕۆ پرۆسەی دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، ڕووبەڕوی كۆمەڵێك كێشەی تەكنیكی و سیاسی و دەستووری بۆتەوە. لەڕووی تەكنیكیەوە هێشتا  هەرێمی كوردستان خاوەنی كۆمپانیایەكی حكومی نییە كە كاری دەرهێنان و گواستنەوەو فرۆشتنی گاز و نەوتی كوردستان بكات، لەڕووی پسپۆری و تەكنیكیشەوە،  هەرێمی كوردستان  نەگەیشتۆتە ئاستێك كە بەتەواوەتی پشت بە كادیر و تەكنیكی خۆماڵی ببەستێت. 
لە ڕووی سیاسیشەوە، هەمیشە پرسی نەوت بۆتە خاڵێكی سەرەكی كێشەی نێوان هەرێم و بەغدا، بەتایبەتی لە سەرەتای ساڵی  2014 ەوە، بە هۆی ئەم كێشەیەوە كوردستان ڕووبەروی قەیرانێكی سیاسی و ئابووری گەورە بۆیەوە.
 
دەستوری عیراق و بەرهەمی نەوت
راستە لە دەستووری عیراقدا هیچ بڕگەیەكی تەواو ڕوونی تێدا نییە كە هەرێمی كوردستان  بۆی نەبێت نەوتی خۆی بفرۆشیت، بەڵام كۆمەڵێك بڕگەی دەستووری هەیە، كەدەكرێت پەیوەست بن بە پرسی نەوتەوە بەتایبەتی بڕگەكانی 110.111.112. 
لە بڕگەی 110  دەستووری عیراقیدا  كە باس لە دەسەڵاتە حصریەكان دەكات ، هاتووە : (  بوارەكانی ، بەرگری، سیاسەتی دەرەكی، دارایی، ناسنامە، سامانی ئاو، پەناهەندەی سیاسی، پەیوەستن بە دەسەڵاتی ناوەندەوە) بەڵام لێرەشدا   بە هیچ  شێوەیەك باسی  پرۆسێسی نەوتی تێدا نییە.
 
 بەڵام لە بڕگەی 111 دەڵێت : سامانی نەوت وگازی عیراق، موڵكی هەموو گەلانی عیراقە . جێگەی ئاماژەیە زۆرجار دەسەڵاتی ناوەند هانا بۆ ئەم بڕگەیە دەبات.  ناوكۆكیەكەش لەگەڵ بەغدا لەسەر مەسەلەی  ئەوەیە كە كێ دەسەڵاتی واژۆكردنی عەقدە بازرگانییەكانی هەیە لەگەڵ كۆمپانیاكان ، كەئەمە هەمووكاتێك جێگەی كێشە و ململانێ بووە.
 لە بڕگەی 112  كە ئەمەیش لە دوو بەش پێكدێت : 
یەكەمیان: باس لە بەڕێوبردنی كێڵگە نەوتییەكانی ئێستا دەكات  " لێرەدا مەبەست لێی ئەو كێڵگە نەوتیانەیە ، كە تا ساڵی 2005 ، كاتی پەسەندكردنی دەستووری عیراق  دۆزراونەتەوە " . لێرەدا بڕگە دەستووریەكە    دەڵێت : 
 هەموو عەقدێكی دارایی  بەهەماهەنگی لە نێوان هەرێم و بەغداد دەبێت بكرێت.   ئەمەش بەپێی دوو مەرج دەبێت.
1. دابەشكردنی داهات بە شێوەیەكی عادیلانە  لە نێوان هەرێم و بەغدا.
2. لەو داهاتە بڕێكی دیاریكراو دابنرێت بۆ ئەو ناوچانەی كە زۆرترین زەرەریان بەركەوتووە لە دەرئەنجامی سیاسەتی شۆڤێنیانەی ڕژێمی پێشوو.
 جێگەی ئاماژەیە لێرەشدا ئەم ماددەیە كوردستان دەگرێتەوە چونكە ، هەرێمی كوردستان لە دەرئەنجامی سیاسەتی شۆڤێنی ڕژێمی پێشوو ، زۆرترین زیانی بەركەوتووە. 

 دووەمیان:  لە بەشی  دووەمی  بڕگەی  112   دەڵێت: 
پێویستە  حكومەتی هەرێم و دەسەڵاتی ناوەند پێكەوە و بە هەماهەنگی  سیاسەتێكی ستراتیژی بۆ نەوت و گاز دابنێن . ئەم سیاسەتەش دەبێت ئاگاداری ئەم خاڵانە بێت: 
3. هێنان و بەكارهێنانی باشترین تەكنیك لە بواری نەوت و گازدا. 
4. پێویستە زۆرترین قازانجی گەلی عیراقی تێدابێت
5. هاندانی سەرمایەگوزاری بیانی لە وڵاتدا. 
لە ماددەی 114 دا كاتێك باسی دەسەڵاتی هاوبەشی نێوان حكومەت و پارێزگاكان و هەرێم دەكات، بەهیچ شێوەیەك باسی نەوت و گازی تێدا نییە. 
لە ماددەی 115 شدا دەڵێت: كاتێك كێشە كەوتە نێوان هەرێم و بەغدا ، گەر دەستوور ئەو كێشانەی چارەسەر نەكرد، ئەوا " ئەولەویەت  و ئەفزەلیەت "  بۆ یاساكانی هەرێم دەبێت، واتە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان. 
هەربۆیە لەڕووی دەستووریەوە مەسەلەی نەوت و گاز بە ڕوونی ئاماژەی بۆ نەكراوەو هەمیشەش كێشە لە نێوان هەرێمی و بەغدا دروست دەكات.

دوا هەوڵی دەستوری

 بۆ یەكەمجار لە 15.02.2007حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتی ناوەند  پێكەوە ڕێككەوتن بۆ تێپەڕاندنی یاسای نەوت و گازی عیراق كە  بە " نوسخەی شوباگ" ناسراوە.  لە 25.02.2007 یشدا، بە ڕازیبوونی تێكڕای ئەندامانی ئەنجوومەنی وەزیرانی عیراق، ڕێكەوتنێكی تر لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و ناوەند كرا، بەپێی ئەم ڕێككەوتنە ،  گەر پەرلەمانی عیراقی هەتاوەكو 31.05.2007   " نوسخەی شوباگ" ی پەسەندن نەكرد، ئەوا هەردوولا بۆیان هەیە ، گرێبەستی نەوتی لەگەڵ كۆمپانیاكان ئەنجام بددەن.  بەڵام ئەم ڕێكەوتنەش زۆر بڕی نەكرد ، بەڵكە هەمیشە هەرێم و بەغدا لەم بوارەدا لە كێشەو گرفتدا دەژین. 

ئایا نەوتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت  ئابووری كوردستان پێشبخات ؟ وە چۆن سوود لەم سامانە سروشتییە وەربگرین؟!
دیارە ئەمڕۆ كوردستان خۆی لەبەردەم هەنگاوی یەكەمی دروستبوونی دەوڵەت دەبینێتەوە، زۆركەس پێیان وایە نەوت دەتوانێت ببێتە داینەمۆی ئابووری كوردستان، بەڵام ئاخۆ چۆن دەتوانین بەم ئارمانجە بگەین.  وە دەبێت حكومەتی هەرێم چۆن مامەڵە لەگەڵ پرسی نەوت دا بكات؟

كۆمپانیا جیهانییەكان  و دۆزی كورد
زۆرێك لە پسپۆرانی بواری سیاسی و جیۆپۆلیتیكی پێیان وایە ، هاتنی كۆمپانیا گەورەكانی نەوتی جیهان، دەتوانێت ببێتە فاكتەرێكی بەهێز بۆ ئەوەی دۆزی ڕەوای كورد بگەیەنێتە  لێواری گەیشتن بە دەوڵەتی كورد. بەڵام خەڵكانی تر پێیان وایە  ئەمە دوورە لە راستیەوە، چونكە سنووری دەسەڵاتی ئەو كۆمپانیایانە  دیاریكراوەو ناتوانێت یارمەتی دۆزی ڕەوای كورد بدات، بەڵكە هاتنی ئەو كۆمپانیا گەورانە تەنها بۆ سوودی خۆیانە و هیچی تر.



داهاتووی نەوتی كوردستان  
 راستە لەسەرەتادا هاتنی كۆمپانیا جیهانییەكان و دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و گەیشتنی پاپۆری نەوتی كوردستان بۆ بازاڕە جیهانییەكان، بویە مایەی دڵخۆشی زۆر كەس، بەڵام پاشان بینیمان حكومەتی عیراقی توانی رێگری لە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بكات و نەهێڵێت  هەروا بە ئاسانی نەوتی هەرێم بفرۆشرێت. دواجاریش وەكو دەڵێن" لە دوو جەژنە بووین"  لە لایەكەوە فرۆشتنی نەوتی هەرێم وایكرد كە حكومەتی ناوەند بڕە پارەی بودجەی هەرێم ببڕێت، لەلایەكی تریشەوە، هەرێم نەیتوانی سوود لە فرۆشتنی نەوتەكەی خۆی بكات، هەرئەمەش بویە مایەی دروستبوونی گەورەترین قەیرانی ئابووری لە هەرێمی كوردستان و هەموو خەونەكانی پێشووی لەناوبرد. هەرئەوەش وایكردووە كە  ئەمڕۆ زۆر كەس بە گومان و ترسەوە بۆ داهاتووی نەوتی كوردستان دەڕوانن.

پێش كۆتایی

بە دڵنییایەوە كورد لە سەدەی پێشودا قوربانی یەكەمی سیاسەتی نەوت و گازی زلهێزەكان بوو، بەڵام ئەمڕۆ خەڵكانێك  بە هیوای ئەوەن كە نەوت و گاز ببێتە داینەمۆیەكەی گەورە بۆ ئەوەی كورد بە خەونی دێرینی خۆی بگات و دەوڵەتی خۆی هەبێت. لەهەمانكاتیشدا ئەم نەوتە ببێتە مایەی  خۆشگوزەرانی بۆ خەڵكی كوردستان. 
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا  خەڵكانێكیش  بە ترسەوە بۆ سامانی زۆری نەوت دەڕوانن، دەترسن هەروەك چۆن لە عیراقدا سامانی زۆری نەوت حكومەتێكی دیكتاتۆری و نا دیموكراتی دروستكرد، كە پاشتر بوویە مایەی نەگبەتی بۆ هەموو گەلانی عیراق، ئەم ئەزموونە خراپەش لە كوردستاندا دووبارە بێتەوە. هەروەها دروستبوونی قەیرانی دارایی ئەم چەند ساڵەی دواییش، بە تەواوەتی بۆچوونێكی تەواو نێگەتیفی" خراپ"  لە ناو شەقامی كوردیدا  بەرامبەر بە سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێم دروستكردووە، ئەمڕۆ زۆركەس دەڵێن : بریا حكومەت هەر نەوتی دەرنەهێنایە، چونكە بە زەرەر بۆ زۆرینەی خەڵكی كوردستان شكایەوە بە تایبەتی چینی موچەخۆران. لەلایەكی تریشەوە سامانی نەوت، زۆر بە كەمی گەلەكەمان قازانجی لێكرد، بگرە تەنها نوخبەیەكی زۆر بچووك سوودی لە دەرهێنان و بازرگانیكردن بە نەوتی هەرێمی كوردستان بینیوە. هەموو ئەمانەش وایكردووە كە زۆركەس دڵیان بەسامانی نەوت  و گازی هەرێمی كوردستان خۆش نەبێت.

لە كۆتاییدا دەتوانم بڵێم ، گەر حكومەتی هەرێمی كوردستان خاوەنی سیاسەتێكی حەكیمانەو ژیرانە و تەواو زانستییانە بگرێتە بەر لە بواری نەوت و گازدا، هەروەها بەوپەڕی شەفافیەتەوە داهاتەكەی بخاتە ڕوو،  ئەوا دەتوانێت نەوت و گاز بكاتە باشترین داینەمۆی بوژانەوە‌ی هەرێمی كوردستان، گەر واش نەكات و هەروەكو ئێستا بەردەوام بێت، ئەوا بەدڵنییایەوە ئەم نەوتە دەبێتە نەگبەتییەكی گەورە بۆ زۆرینەی گەلەكەمان و هیچ سوودی لێ نابینین.   













سەرچاوەكان :

1. عادل عبد المهدی . الاقتصاد العراقی : اقتصاد مرتهن / اقتصاد مافیوی.   الپقافە الجدیدە. العدد. 305. ێ‌ژار 2002. 

2. یوسف ابراهیم یزبك. النفگ مستعبد الشعوب. الگبعە الپانیە. منشورات وزارە الپقافە فی الجمهوریە السوریە. دیمشق. 1990. 

3. محمد حسنین هیكل . مدافع ێ‌یە الله . قصە ایران و الپورە . الگبعە الپالپە . 1983 . دار الشروق. القاهرە. 
4. د. ئیراهیم عەلاوی . ئاڵوگۆڕ. بەرلین _ بەغداد. شۆرشی 14 ی تەموزی عیراق لەسیاسەتی نێودەوڵەتیدا. وەرگێرانی : د. شیركۆ عەبدوڵڵا. چاپی یەكەم. دەزگای دوا ڕۆژ  بۆ ڕوناكبیری و ڕاگەیاندن . سلێمانی. 2015
5. رۆبەرت سلیتەر . هەژمونی نەوت. وەرگێرانی . سۆران عەلی. چاپی یەكەم. دەزگای ئایدیا. 2016. 
6. كریستیان نیبور، سەفەرنامەی نیبور، وەرگێرانی: ئەردەڵان عەبدوڵڵا. دەزگای چاپ و پەخشی موكریانی، چاپی یەكەم، هەولێر.2012.  لاپەرە 121

7. ئەردەڵان عەبدوڵڵا. ئەمریكا دەستی لە كۆمەڵكوژییەكی ساڵی 1965ی‌ ئەندەنوسیادا هەبووە. رۆژنامەی كوردستانی نوێ. 1.11.2017
8. سپی زانیاری تەواو لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت و داهاتی هەرێم لە ئێستادا بڵاودەكاتەوە. سایتی سپی میدیا. 30.03.2018


9. F.William Engdahl. Mit der Ölwaffe zur Weltmacht. Dr, Böttiger Verlag.2000.

10.. Erdöl. Das Grüne Gold der Erde. W. Fischer .Verlag.  Franz Kurowski
Göttingen. 1971.                                                                                             
11. Öl und Gas aus Zentralasien. Florian Willershausen  www.wiwo.de

.12. Franz Nestler. Die größten Ölreserven der Welt.www.faz.net

13.   Das Öl Zeitalter.www.arte.de    

14/ Die unbekannte Macht auf den globalen Ölmärkten.www.welt.de

15.://www.nordlb.de/ /Energy_Special_2017.pdf  
16.مەسعود مەلا هەمزە. یەكەمین هەنگاوی دەرهێنان و پاڵاوتنی نەوتی كوردستان  لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە. 


بەپەلە