شارپرێس: جزیرە مەیدان
وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا
ساڵی 1952 لە میسر، جمال عبد الناسر گەیشتە دەسەڵات لەكاتی كودەتای ئەفسەرە ئازادەكان بە پاڵپشتی ئیخوان موسلیمن، لە دواییدا بووە قارەمانێكی نەتەوایەتی عەرەب. 

لەگەڵ هاتنی ساڵی 1954، ناسر كۆمەڵەی ئیخوانی هەڵوەشاندەوەو كردی بەرابردوو، كە كورتەی ئەو رووداوە خۆی لە دوو رووی پێچەوانەیی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسلامییەكان‌و نەتەوەییەكانی عەرەب دەبینێتەوە. 

لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو پێچەوانەییە لەسەرەتادا بابەتێكی جێگای سەرسورمان بوو، لە راستیدا، لاپەڕە مێژوویی و چەمكە گشتیەكان بە شێوەیەكی گشتی وای دەردەخات رێكەوتنێكی رون و بەرهەڵستكاری لە نێوان ئەم دوو ئایدۆلۆژیە سیاسیە گەورەیە لە سەدەی 20 رابردوودا نەبوە. 

پێناسەی نەتەوەی عەرەب لەم دەقەدا بریتییە لە باوەڕبوون بەوەی هەموو ئەوانەی بە زمانی عەرەبی قسە دەكەن یەك ئومەت پێك دەهێنن و پێویستە یەكگرتوو و سەربەخۆ بن، زاراوەی ئیسلامی وەك هاو واتا بۆ ئیسلامی سیاسی بەكاردەهێنرێت؛ واتە ئایدۆلۆژی سیاسی كە دەیەوێ دەوڵەتێكی ئیسلامی لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلامی دابمەزرێنێ. هەریەك لە نەتەوەی عەرەبی و ئیسلامی مێژوویەكی دیارییان هەیە لە روبەروبونەوەی توندو تیژ لە سەدەی رابردوودا. سەرەرای ئەوەش، پێدەچێ ئەم روبەروبونەوەیە - لۆژیكی- بێت لە دوژمنایەتی ئایدۆلۆژی جەوهەریەوە هەڵقوڵابێت.  

بە گوێرەی كتێبی بندكت ئەندرسۆن – كۆمەڵگە خەیاڵیەكان – نوسراوە " ئایدۆلۆژیەتی نەتەوەیی جێگای دین دەگرێتەوە ئەویش بە سروشتی عەلمانیە یاخود بەلای كەمەوە خۆی لە ئالینگارو فۆكەس خستنە سەر دەبینێتەوە و ململانێی ئینتیمایە بەرانبەر ناسنامە یان دەسەلاتی ئایینی. سەرەرای ئەوەش، -بیتر ماندافیل- وای دەبینێ ئەم ئایدۆلۆژیەتە‌ - یەكسانە لە نێوان سەروەری و ئومە- و بەرهەڵستكارە لەگەڵ بنەمای ئیسلامی پارێزگار (حوكمی خودا)، تیایدا خودا حاكم و سەروەرو سوڵتانە.

لەبەرئەوە، لەسەریان پێویست دەبێت بەرهەڵستكاری هەموو شتێك بكەن،  و هیچ بوارێكی بۆ پێچەوانەیی تێدا نییە. بەلام چۆن دەبێت ئەگەر بە راستی ئەو دوو ئایدۆلۆژیایە لە یەكتری جیاواز بن،  دەكرێ شرۆڤەی  یەكێكیان شێوەی هەلقولانی هاوبەشیان جێگای خۆتێهەڵقورتان بێت، ئەگەر رەگە هزریەكان لە كۆتایی سەدەی نۆزدە  و دەركەوتنی یەكەم روالەتی سیاسی بێت لە نێوان هەردوو جەنگە جیهانیەكە؟ چۆن دەتوانین شرۆڤەی  ژمارەیەك لە پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو ئایدۆلۆژیاكە بكەین (پشتیوانانی یەكێكیان) و ئایدۆلۆژیەكانی تر؟ ئەگەر زیاتر لەم خاڵە وردبینەوە ناكۆكیمان لەگەل دیدگای بەرهەلستكار هەبێت، ئەوا بانگەشەی ئەوەی كە نەتەوەی عەرەب و ئیسلامیەكانی لە واقیعدا – دوو روی یەك دراون- دەبێتە ڕاستی و بەدیهاتوو.  

لەم روانگەیەوە، هەردوو بزوتنەوەكە تەنها دوو گوزارشتی جیاوازن بۆ یەك بابەت؛ ئەمەش دیاری دەكرێت بەوەی كاریگەری رۆژئاوا رەت دەكەنەوە، واتە یەكەمجارهێزە ئیستعماری و ئەوروپیەكان و پاش ئەوانیش هەژمونی ئەمەریكی دێت.
 
لە هەڵسانگاندنی ئەم بانگەشانەو جیاكردنەوەی نێوانیان، ئەم  وتارە هەوڵ دەدات خۆی لە ئاگاداریە میتۆدیەكان لابدات. لەلایەكەوە، رەتكردنەوەی دووبارە هەبونی بۆچون  لە ئایدۆلۆژیەكاندا، واتە تەماشا بكرێت وەك چەند گروپێكی جێگیر و نەگۆڕاو لە بیرۆكەدا، و ئەم وتارە دان دەنێت بە گرنگی دینامیكی مێژوویی و سیاسی و كۆمەلایەتی لە پێكهاتنیدا.  هەروەك لە دیل ئیكلمان دەڵێت " ئەم نمونانە لەو بابەتانەدا نیە بتوانرێت لە چوارچێوە كۆمەلایەتی و رۆشنبیریەكان دابڕنرێت". ئەم رەگەزە پەیوەندیەكی تایبەتی بە مەسەلەی ناسنامەوە هەیە كە لێرەدا پێناسەكراوە بەوەی پایەیەكی كۆمەلایەتیەو لەسەر هەبونی –ئەوانی تر- دامەزراوە، بە مانای پشت بەست بە زانای ئەنسروپۆلۆژیا – فردریك بارس- نووسەری كتێبی – ناسنامە بەبێ جیاوازی نییە- كە لە ساڵی 1969 چاپكراوە.  لەلایەكی ترەوە، ئەم وتارە نایەوێ ئەو راستیە پشت گوێ بخات كە ئەم ئایدۆلۆژیایانە بابەتی بەتاڵ نین؛ لەگەل ئەوەی بە تێپەڕبونی كات هۆكارەكان دەگۆڕێت و بیرۆكەیەكی دیاری كراو دروستی دەكات، بەلام ناوەڕۆكی هەیە و دیدگایەكی وردی بە شێوەیەك لە شێوەكان بۆ جیهان هەیە، و لە كۆتاییدا دەربارەی بەها و ئامانجەكانە و نابێ وەها سەیر بكرێت پەیوەندی و گرنگی نییە. 
لەم چوارچێوەیەدا، باس لەم پرسیارە دەكرێت: ئایە ئیسلامیەكان و یەكێتی عەرەبی ئایدۆلۆژیای جیاوزن و پێچەوانەی یەكترین، یان یەك دیاردەن و خۆیان وەك دوو شێوەی جیاواز پیشان دەدەن؟ یەكەم، لەم  وتارەدا‌ كار دەگاتە ئەوەی دیگای (بەهەڵستكار) رەت بكاتەوە، و تیایدا دەردەكەوێ هەردوو جولانەوەكە پێكدادەدەن و تێكەڵ دەبنەوە بە رێگەی جیاواز. دووەم، ئەوەش دەچەسپێ هەردووكیان بە شێوەیەكی راست كاردانەوەن بەرانبەر رۆژئاواو ناسنامە‌ دەیانجوڵێنێ. پاشان مشت و مڕ دەكات بەوەی تەماشاكردنیان تەنها شێوەی جیاواز بێت لەم رەتكردنەوەیەدا، ئەوا ناوەرۆكی هەردوو ئایدۆلۆژیاكە پشتگوێ دەخات، دەبێتە شوێنی تێكەڵ بون لە نێوان رەسەنێتی و بنەما بە گوێرەی مەرجەكانی دیكارت. پاشان ئەم وتارە ئەو دیدگایە دووپات دەكاتەوە بەوەی ئیسلامیەكان و نەتەوەییەكانی عەرەب دوو جوڵانەوەی پێكەوە بەستراون، لەیەك كاتدا یەكگرتوو جیاوازیشن لە میانی پەیوەندیاندا لەگەڵ رۆژئاوا: هەردووكیان وەك رەتكردنەوەی رۆژئاوا دەركەوتن، بەلام هەریەكەیان لە خەبات و هەلویستەكانیان پشت بە ئایدۆلۆژیایەكی جیاواز دەبەستن لە جەوهەردا.

شێوەیەكی ئالۆز لە كارلێكردنی كۆمەڵایەتی 
لێكۆلینەوە لە مێژووی فیكری و سیاسی بۆ ئیسلامیەكان و نەتەوەییەكانی عەرەب وێنەی جۆراوجۆر و فراوان لە شێوەكانی كارلێكردنی كۆمەڵایەتی دەكێشێ و بە دڵنیاییەوە نمونەی دیدگای سادە بۆ بەرهەلستكار رەت دەكاتەوە. بە ورد تر؛ بەڵگەیە لەسەر دوو رێڕەوی پێكەوە بەستراو بە شێوەیەكی توند یەكتری دادەڕێژنەوە لە میانی ژمارەیەكی جۆراو جۆر لە پەیوەندییەكان، سەرەتا بە پێكەوەژیان و پاشان قۆستنەوەی وەك ئامراز. 
 
یەكەم، وەك تێبینیەكی سەرەتا، دەكرێ كەسێ ئاماژە بۆ ئەوە بكات هەردوو ئایدۆلۆژیە رەسەنەكە دوورن لەوەی رۆژئاوایی بن، و دامەزرێنەرە یەكەمینەكان بە رۆحی روبەروبونەوە رێكیان نەخستوە یان رێكنەكەوتن.  لەگەڵ لایەنی یەكێتی عەرەب، دامەزرێنەری ئایدۆلۆژی حزبی بەعس، میشیل عەفلەق ئاماژەی بەوە كردوە : " هێزی ئیسلام زیندو كرایەوە بۆ دەرخستنی ئەمرۆمان لە شێوەیەكی نوێدا، ئەویش نەتەوەی عەرەبە". لەلایەكی ترەوە ئامۆژگاری عەرەبە مەسیحیەكان دەكات ئیسلام بناسن و ئەم ئاینە نوێیەیان خۆش بوێت و ئەمەشی لە قسەكەیدا رێكخستۆتەوە " رەگەزی بەنرختر لە نەتەوەدا تەواو دەبێت" بۆ نمونە، لەلایەنی ئیسلامی، رەشید رەزا – خودی خۆی خەلافەت بە پێویستی دەزانێت- و پێی وایە موسلمانەكان دەتوانن هەست بە سیستەمی ئەخلاقی ئیسلام بكەن لە ناو سنوری دەوڵەتی نەتەوەییدا. لە راستیدا، لە ماوەی ساڵەكانی جەنگدا، جولانەوە رادیكالیەكان كەمینە بون  لە نمونەی – پارتی رزگاری- و دەیوست ئومەت لە ژێر دەسەلاتی خەلافەتدا كۆبكاتەوە. ئەم تێبینیانە مەبەستی ئەوە نیە ناكۆكیە ئایدۆلۆژیەكان لە نێوان ئەم دوو جولانەوەیەدا نەهێلێت، بەڵكو بە ئاسانی نەبونی وردیی رێگای بەرهەلستكاری زۆربە هێز دەردەخات، كە كاری ئەوەیە بیانچەسپێنێ بە كاریگەریی پێشەوەیی لە دارشتنەوەیان بە شێوەیەكی رادیكاڵانەی زیاتر. 

دووەم، مێژووی سیاسی هەردوو جولانەوەكە مانای ئەوە نیە بەهەر حالێك بێت بەهەڵستكاریەكەی زیاتر بێت لە رەسەنێتی بیرۆكەكەیان. لە راستیدا، ململانێ لەسەر دەسەڵات تەشەنەی كردوە لە سیاسەت و ئیسلامی و پەیوەندی نەتەوەی عەرەب- لەهەندێ كاتدا- ململانێیەكی بنەڕەتی ئالۆگۆڕكراوە. دیارە تیشكی زۆر خراوەتە سەر ئەو رۆڵەی ئیسلام و ئیسلامیەكان هەیان بوە لە بزوتنەوە نەتەوایەتیەكاندا و هەوڵدان بۆ دروست كردنی دەوڵەت – لە ماوەی نێوان هەردوو جەنگەكە تاكو سەرەتای جەنگی جیهانی دووەم-  وەك بنەمایەكی بە ئاگا یان هێزێكی كاریگەر لە دروست كردنی دەسەڵاتی دەوڵەت. بە پێچەوانەوەشەوە، پرۆسەی دروست كردنی دەوڵەت كاریگەری كردۆتە سەر پیادەكاریەكانی شەریعەت و چەمكەكەی، هەروەك ئەوەی لە مالیزیا رویدا یان لە نیمچە دورگەی عەرەبی. ئەم  كارلێكردنانە شێوەی قۆستنەوەیان بەخۆوە بینیوە -بەلای كەمەوە- بۆ دینامیكی سیاسی، بە شێوەیەك هەرلایەكیان ئەوی تری بەكارهێناوە وەك ئامرازێك بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە تایبەتیەكانی خۆی.
 
بەم شێوەیە، نەتەوەییەكانی عەرەب ئیسلامیان بەكارهێنا، بۆ نمونە، سیستەمی ئایینی بەكارهێنرا وەك ئامرازێك بۆ پالپشتی كردنی ناوخۆیی و هەرێمایەتی ئەجیندای ئیشتراكی عەرەبی- بەتایبەتی لە میانی زانكۆی ئەزهەر- كە بەكاردەهێنرێ وەك ئامرازێكی بانگەشەی شەرعیەتی عەرەبی؛ یان ئەوەی سەدام حسین پەنای بۆ ئاین برد بۆ كۆكردنەوەی عەرەب لەكاتی جەنگی كەنداودا لە ساڵی 1991؛ بەم شێوەیە ئیسلام بەكارهێنرا وەك ئامرازێك لەلایەن دەوڵەتی نەتەوەییەوە، ئەمەش بەدەست هات لە چركەی گەرانەوەی ئیسلامیزم دوای حەفتاكانی سەدەی رابردوو. لە پاكستان و باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا بۆ نمونە، ئیسلامیزم نەبوە ئاڵینگار لەبەردەم دەوڵەتدا، بەڵكو لە راستیدا بوە هۆی بەهێزكردنی وڵاتانی پاش ئیستعمار – بەتایبەتی پاكستان و مالیزیا- لە میانی یارمەتیدانیان بە ئامرازی ئایدۆلۆژی كە لەپێشدا نەیانبوو. ئەو دەوڵەتە بەهێزانەی ئیسلامیەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەراست دروستیان كرد نزیك بونەوە لە بەرجەستەكردنی دینامیكیەتی پێچەوانەیی. 

ئەوەی لەم شیكردنەوەیەوە دەردەكەوێت، ئەوەیە میتۆدی بەرهەڵستكاری و ململانێ بەهەڵەدابردنە‌، ئیسلامیزم و نەتەوەییەكانی عەرەب دوو ئایدۆلۆژیای  پێچەوانەی یەكتری نین بە تەواوەتی، و هیچ پەیوەندییەكییان بە یەكەوە نیە تەنها بەرهەڵستكاری و ململانێ نەبێت.  ئەم جۆرە بۆچونە مێژووی ئالۆزی پێكداچووی ئەم دوو جولانەوە پەرەسەندوە تا رادەیەكی زۆر دادەپۆشێت، و ‌ دەتوانرێ لە زۆر لایەندا بە بنەمایەكی دوو لایەنەیان هەبێت. لەگەڵ ئەوەدا، بەتاڵ كردنەوەی ئەم بیردۆزە مانای ئەوەیە پێچەوانەكەی راستە. بە گوزارشتێكی تر، ئەو قسەیەی دەڵێ نمونەی بەرهەڵستكاریی و ململانێ لە زۆربەی كاتدا بابەتێكی ورد نیە ئەمە لەلایەك، بەڵام بانگەشەی ئەوەی كە ئیسلامی سیاسی و عروبە دوو شێوەی یەك بابەتن " دوو رووی یەك دراون" ئەوە بابەتێكی ترە . ئەو پرسیارەی پێویستە ئێستا وەلام بدرێتەوە ئەوەیە، ئەگەر بكرێت ئەم فرەیی و جۆراوجۆریە تێبپەڕێنرێت لەو كارلێكردنانەی لەسەرەوە باس كران و یەك رەگەزی یەكگرتوە دیاری بكرێت وەك پاساوی ئەم بانگەشەیە. 

رەتكردنەوەی هاوبەشی رۆژئاوا
یەكەمجار ئەوە دەردەكەوێت هەریەك لە ئیسلامیزم و عروبە‌ وەك كاردانەوە بەرانبەر هاتنی رۆژئاوا بۆ ناوچەكە دەركەوتن و وەك یەك كاری كۆمەلایەتیان كرد لەم روەوە. دەكرێ تا رادەیەك سەیری ئەم دوو جولانەوەیە بكرێت بە شێوەیەكی راست بەوەی دوو شێوەی ئەم رەت كردنەوەیە بوون. یەكەم ئاماژە بۆ هەبونی رەگەزی هاوبەشی بەهێز لەم تێبینیەدا دەردەكەوێت: دیارە كە یەكێتی عەرەب و ئیسلامیزم پەیوەندیەكی پێچەوانەیی بە یەكتریانەوە دەبەستێتەوە : ئەگەر یەكێكیان بەرز بێتەوە ئەوەی تریان بەرەو خوارەوە دێت، یەكێكیان هەژمونی زیاد بكات ئەوی تریان كەمدەبێتەوە. دەتوانین بلێین ئەم پەیوەندیە دەگەرێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەدەی بیستەم، پێش بەرپابونی جەنگی جیهانی یەكەم.  بە گوێرەی قسەی –كارین دویچا-، ناسنامەی ئیسلامی لەو كاتە زۆر بەهێزتر بوە لە چەمكی نوێ و پەراوێزیی ئومەی عەرەبی لە نێو عەرەبدا.  

ئەم پەیوەندیە تەنها لە دوای جەنگی جیهانی دووەم پێچەوانە  بوەوە و بەدیاریكراوی لەسەرەتای پەنجاكان، بە شێوەیەك نەتەوایەتی عەرەب بەسەر ئیسلامیزمدا زاڵ بوو؛ وەها سەیری نەتەوەی عەرەب كرا بەوەی بەستراوەتەوە - بە ئاراستەیەكی واقیعی- لە هەرێمە ناوخۆییەكان و زمان و مێژوو ئەزمونكردن لەوەی كە ئومەیەكی پچر پچر بێت.  و بە شێوەیەكی نزیكایەتی ئیسلامیزم لەسەر گۆرەپانی پەیوەندی نێو دەوڵەتی وون بوو، كەچی نەتەوایەتی عەرەبی هەڵكشاو لە شەستەكاندا بە سەركردایەتی جمال عبد الناصرو پرۆژەكانی كۆماری عەرەبی یەكگرتو گەیشتە لووتكە. دوای ساڵی 1967 عروبە پاشەكشەی كردو دووبارە ئیسلامیزم هەڵكشایەوە و هاوسەنگیەكە پێچەوانە بوەوە. بۆ شیكردنەوەی ئەم پەیوەندیە سەرسوڕهێنەرە، پێویستە لەسەر هەركەسێك لەوە تێبگات چی پێكەوە بەستنێك هەیە لە نێوان نەتەوەی عەرەب و ئیسلامیزم. پاش ئەوە، ئاگاداربون لە رەسەنێتی هاوبەشیان؛ ئەم رەسەنایەتیە بونی هەیە لە رەتكردنەوەی هێزی ئیستعماری ئەوروپی كە هۆكارە لە دروست بوون و بلاوبونەوەی هەردوو جولانەوەكە.  

هەرچی ئیسلامیزمە، جەمالەدین ئەفغانی وەسفی دەكات بەوەی یەكێكە لە ئایدۆلۆژیا زوەكانی  "ئیمپرالیزمی ئەوروپی" و ئەزمونێكی هاوبەشە لە نێوان موسلمانەكاندا، و دەیەوێ هەستی پێچەوانە بۆ ئیستعمار رێكبخات و هەستێكی نوێ بۆ ئاگایی ئومەت دەستبەر بكات. بۆ نمونە، حەسن بەنا كۆمەلەی ئیخوان موسلیمینی  دروست كرد لە ساڵی 1928،  گرنگی بە رۆژئاوایكردنی رۆشبیری جیهانی ئیسلامی و لەدەستدانی كەلتورە ئیسلامیەكان دەدا. 

بە گوێرەی قسەی (ئارشین ئەدیب) دەڵێ : " زیادە رۆیی نییە" ئەمە بگەشتێنرێ بەسەر ئیسلامیە نوێیەكاندا لە محمد عەبدەوە تا خومەینی و سەید قوتب و ئەبو عەلای مەودودی و حەسەن بەناو محمد ئیقبال؛ لای ئەمان ئیسلام چارەسەرە داببەزرێنرێ بۆ لایەنی كۆمەلایەتی و سیاسی و ئابوری و رۆشنبیری ئومەت بەبەراورد بە رۆژئاوا. 

بەلای –راینهارد چولتسە-، هەتا چەمكی دەوڵەتی ئیسلامییش كاردانەوەیە بۆ كار لەسەر دەوڵەتی نەتەوەیی رۆژئاوا، بەلای زۆربەی نوسەرانیشەوە، ئیسلامیزمیش وەلامدانەوەی دەركەوتنی سەهیونیەتە  كە گوزارشت لە پرۆژەیەكی رۆژئاوایی دەكات.    

دەتوانرێ هەمان شرۆڤە لەسەر نەتەوایەتی عەرەب بكرێ، كەوا خۆی دەبینێ ئامرازێكە بۆ تێكشكانی هەژمونی رۆژئاوا لە ناوچەكەدا. نمونەی روونیش لەم بارەیەوە "دامەزراندن " بۆ یەكێتی عەرەب : خۆماڵی كردنی كەناڵی سویس لە ساڵی 1956 لەلایەن جمال عبد الناصرەوە، ئەم كارە بە شێوەیەكی راستەوخۆ هێزە ئەوروپی و ئیستعماریەكانی پێشووی كردە ئامانج، پاش ئەویش خۆپیشاندانە گەورەكانی عەرەبی دژی رۆژئاوا وەك ئەوانەی لە لیبیا و مەغریب و ئوردن و سوریا و لوبنان و عێراق و كوەیت و قەتەرو بەحرەین روویاندا. كەواتە بە روونی دەردەكەوێت هەردوو جولانەوەكە وەك ناسنامەی دژایەتی رۆژئاوا دەركەوتن. بە گوزارشتێكی تر، رۆڵیان لەسەر جولانەوەكان تەنها لەسەر ناسنامە نەبوو، بەڵكو دروست كردنی ناسنامەكە بو لەسەر دژایەتی ئەوانی تر (رۆژئاوا). دوای ئەوەش، هەردوو بەشداربوون لە تایبەتمەندێتی بنچینەیی : بەوەی هەمان ئامانجیان هەبوو – بە شێوەیەك تەماشا دەكرێن بەوەی سەرچاوەی یاسایی بن بۆ پێناسەی ناسنامەی كۆمەڵەیی – واتە لە ناوەڕۆكدا جەنگ دەكەن لە پێناو یەك شتدا: "رەسەنایەتی"، یان وەك ئەوەی داویشا وەسفی دەكات  "شوێنێك لە دڵی عەرەب" و یەك جەماوەر. هەردوو كیان وەلامدانەوەی كاركردنی كۆمەڵگاییە  - پێك اتوە لە دڵەراوكێ پاشەكشەو لەناوچون و پێویستی بۆ گەرانەوەی وێنەی خودی پۆزەتیڤ—و هەوڵدان بۆ پێشكەش كردنی وەلامدانەوەی هەمان پرسیارو روبەروبونەوەی ئەو نوێگەریەی رۆژائاوا هەژمونی بەسەردا كردوە. دوای ئەوەش، سەركەوتنیان یاخود شكستهێنانیان لە چێر هەمان پێوانەكاندایە چونكە دەتوانن وەفایان بۆ هەمان پەیمانەكانیان هەبێت. دیارە ئەم چوارچێوەیە تەنها دەتوانێ شرۆڤەی پەیوەندی پێچەوانەی ئەوەی لەسەرەوە باس كرا، بكات. بۆ نمونە، خوێنەر دەتوانێ هەندێ لەو پەیمانە یەكلاكەرەوانە لە روو كاریگەریەوە بخاتە سەر ئایندەی هەردوو ئایدۆلۆجیاكە، لەوانە پەیمانی رزگاركردنی فەلەستین و بەدەست هێنانی یەكسانی ئابوریەكی باشتر. 

دەركەوتنەوەو سەرهەڵدانی ئیسلامیزم سەرلەنوێ دوای سەرنەكەوتنی نەتەوەی عەرەب بوو لە رزگاركردنی فەلەستین لە ساڵی 1967، دوای دۆڕانی جەنگی حوزەیران دژی ئیسرائیل. لەم چركەساتەدا، ئیسلامیزم بە جەنگی ئایدۆلۆژی سەردەكەوێت سەبارەت بە هەمان كێشە كە لەدوای جەنگی جیهانی دووەم دۆڕاندبووی: توانای نوێنەرایەتی كردنی هێزێكی دژ بە رۆژائاوا؛ و رەخنەگر لە نەتەوەی عەرەب بەوەی تەنها لاسایی دامەزراوە ئەوروپیەكانە، دوای ئەمە توانی خۆی وەك میتۆدێكی رەسەن بسەپێنێ كە نمونەی نیە بۆ رزگاربوون لە هەژمونی رۆژئاوا. دەتوانرێ هەمان نمونە لە بواری ئابوری سیاسی بهێنرێتەوە: كاتێ هێزەكانی نەتەوەی عەرەب لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو ئەوەیان سەلماند  - كە رووبەرووی كێشەی ئابوری بوونەوە- بەوەی ناتوانن پەیمانەكانیان سەبارەت بە سۆسیالیستی و یەكسانی لە ئابوریدا ببەنە سەر، ئیسلامیزم وەك جێگرەوە خۆی قوت كردەوە، نمونەیەكی ئیسلامی نوێ بۆ دادپەروەری كۆمەلایەتی و ئابوری پێشنیار كرا.

لەبەرەنجامدا دەردەكەوێت كە عروبە و ئیسلامیزم لە راستیدا دوو لایەنن و هەمان رواڵەتیان هەیه " دوو رووی یەك دراون"،ئەو رواڵەتەی هەژمونی رۆژئاوا رەت دەكاتەوە. لەگەڵ ئەوەی هەردوو جولانەوەكە دوو گوزارشتی جیاوازن لە بۆچوندا بۆ دژایەتی رۆژئاوا، بەڵام ئەگەر بەتەنها بخرێنە ئەم چوارچێوەیەوە جێگای رەزامەندی نییە. خستنە رووی ئەم نمونەیە بەتەواوی ناوەرۆكی راستەقینە و پالنەرە فكریە ناوخۆییەكانی هەردوو ئایۆلۆژیاكە پشتگوێ دەخات؛ ئەو رەگەزانەی كاریگەری گەورەی هەیە جا چ لە رووی پەیوەندیەكانیان بێت لەگەل یەكتری یان كاریگەرییەكانیان بێت لەسەر پەیوەندییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و جیهانیەكان.
 
ئامرازە جیاوازەكانی ئایدۆلۆژیا
بە گوزارشتێكی تر، هەردووكیان كاردانەوەن بەرانبەر رۆژئاوا، بەلام كاردنەوەكەدا لە جەوهەردا جیاوازە. لە راستیدا، هەردوو كیان هەمان رەگەزەكانی هەژموونی رۆژئاوایی رەت ناكەنەوە. لەسەر هەمان ئاست دژایەتی رۆژئاوا ناكەن، بە رێگەیەك لە رێگەكان بەرهەڵستكاری خودی رۆژئاوا نین. بەلكو نەتەوەی عەرەب بەهێزێكی سەربازی و سیاسی دەجەنگێ، ئیسلامیزمیش بە هەژمون و كاریگەری ئایدۆلۆژیا. چركەساتی گۆرانكاری سالی 1967 بۆ ئەم بابەتە گرنگە، كاتێ ئیسلامیزم رەخنەی لە شكستی ولاتە نەتەوەییەكانی عەرەبی گرت بەهۆی شكستیان لەبەرانبەر ئیسرائیل، گوتاری رەخنەكە خۆی لە نالێهاتویی و لێنەوەشایەوەیی نەتەوەی عەرەب یان نەبونی پرۆژەی نەتەوەی عەرەبی كە دڵی هێرشەكە بو، نەدەگرت، بەڵكە ناوی نا " مایەپوچبوونی ئەخلاقی" ئەو ولاتە نەتەوەییە عەلمانیانەی لەسەر نمونەی رۆژئاوایی بنیاد نراون. ئەم رەخنەگرتنە هەلوێستێكی هیچەو بەلای ململانێ بۆ دەسەلاتە و بێ گومان هەڵەی تێدایەو لە راستگۆیی ئەو رەخنانە كەم دەكاتەوە. لە واقیعدا، ئەم تێڕوانینە ئیسلامیە لە بیروباوەڕی رەسەنی جولانەكەدا رەگی هەیە، لەگەڵ ئەوەی لەسەرەتای دروست بونیدا داوای روبەروبونەوە ناكات و پاشان بە تیپەڕبونی كات بۆتە توندرەو (بە تایبەتی لە ئەنجامی ململانێكانیدا لەگەڵ نەتەوەی عەرەبی ئەو سەركوتكردنە دڕاندانەیەی هەندێ جار بەخۆیەوە دیبینێ).

جۆن ئیسبوسیتۆ وەهای شرۆڤە دەكات : " بەلای جەمسەرەوە - بەلای حەسن بەناو مەودودی- رۆژئاوا بە دوژمنی مێژوویی ئیسلام و كۆمەلگە ئیسلامیەكان دادەنێن، جا ئەگەر مەترسیەكە سیاسی بێت یان ئایینی. و مەترسی روونی رۆژئاوا لە زاڵبونێتی بەسەر كۆمەڵێك دەستەبژیری موسلمان كە دەسەڵات و ئاراستەكانیان بە پێوەری رۆژئاوایی ئەنجام دەدەن". لە ئەنجامی ئەمەدا، رەخنەی ئیسلامیزم تەنها نەبەستراوەتەوە بە سكالا دژی رژێمە نەتەوەییەكانی عەرەبەوە، بەلكو بە شێوەیەكی بنەڕەتی ئیدانەی ئەخلاقی بیردۆزە سیاسیەكانە لە قۆناغی دوای سەردەمی رۆشنگەری. هەر بەراستی، چەمكی نەتەوەی عەربی بەوەی بەرهەمی ئایدۆلۆژیه رۆژئاواییەكانە و پاساوەكانێتی. دامەزرێنەری هزری نەتەوەی عەرەبی –ساتع الحصری- لە نوسینەكانی قوتابخانەی نەتەوەی ئەڵمانیەوە لە چاخی رۆمانسی وەرگرتوە، پاشان لە دایك بونی هەستی نەتەوەی عەرەبی لە مەرجەكانی –وودرو ویسلون- داڕێژاوەتەوە وەك خەبات لە پێناو "مافی چارەنووس". 

دیارە دەتوانرێ رواڵەتێكی گرنگ بۆ ئەم بۆشاییە ئایدۆلۆژیە لە سیاسەتەكانی فێركردنی نەتەوەیی بدۆزرێتەوه؛ لە ولتە نەتەوەییە نوێیەكانی پاش سەربەخۆ بوون، و فێركردنی عەلمانی بەدیاری تییدا بەهێز كراوە، هەروەك لە ولاتی میسر روونە بەوەی ژمارەی قوتابخانەكان فراوان بونە بە رێژەی 80.000 بەبەراورد بە ساڵەكانی دەوربەری 1952. دیارە لێرەدا دابەش بوونی ئایدۆلۆژی بنەڕەتی بەم شێوەیەیە: هەرچەندە لە ناوەڕۆكدا ئیسلامیەكان و نەتەوەییەكانی عەرەب وەكو یەك خەبات دژی رۆژئاوا دەكەن، كەچی هەردوو كیان هەمان شەڕی لەگەڵ ناكەن.
 
لەلایەك، هەروەك هیدل بۆل دەلێ : " [نەتەوەی عەرەبی ] بەدەست وەرگرتنی بەهاو كەلەپورەكانی رۆژئاواوە دەناڵێنێ كەچی بۆ دژایەتی كردنی رۆژئاوا بەكاری دەهێنێ وەك هێزێكی سیاسی و سەربازی، بەڵام نەك وەك شارستانیەت. بەم مانایە، نەتەوەی عەرەبی باوەش بۆ هزرەكانی رۆژئاوا دەكاتەوە. و پشت بەستنی عەرەبە نەتەوەییەكان بە گوتاری رزگاریخوازی نیشتمانی و پایەندبوون بە سۆسیالیستی و بەهێزكردنی شێوەكانی ئەوروپی بۆ دەوڵەت ئەم بۆچونەی –بول- پشتراست دەكاتەوە. 

لەلایەكی ترەوە، ئیسلامیزم وەها خۆی دەخاتە روو بەوەی هزرەكانی رۆژئاوا رەت دەكاتەوە  ( هەروەك سەید قوتب دەڵێ : " ئەو ئازادیە ئاژەڵیەی ناونراوە لێبوردەیی")، پاشان ئیسلامیزم داوای دروست كردنی سیستەمێكی جێگرەوە دەكات لەسەر بەهای ئیسلامی. لە زۆر لایەنەوە، ئیسلامیزم بە چەكی ئایدۆلۆژی دادەنرێت " بۆ نوێگەری ئیسلامی" ئاراستەكراو دژی رۆژئاوا. كەچی نەتەوەی عەرەبی چەكێكی وەك ئەمەی نیەو نایەوێ دانەیەكی هەبێت.

پاش ئەوە، ئەو بۆچونەی نەتەوەی عەرەبی و ئیسلامیزم پێناسە دەكات – بەدەر لەناوەڕۆكە ئایدۆلۆژیەكەی- بەوەی دوو رواڵەتن بەهەمان دینامیكیەتی روبەروبونەوەی هەژمونی رۆژئاوا، راست نییە. ئەم جۆرە پێناسەیە دەبێتە جێگایەكی میتۆدی كۆمەلایەتی وەزیفی بە شێوەیەكی زۆر زەق، و دەبێتە مایەی پچڕانی هزرەكان لە ئایدۆلۆژیاكاندا بە رێگەیەك لە رێگاكان. لەلایەنی تێگیشتنیەوە، كاری ئەم پێناسەیە ئەو تێكەڵكردنە دەكات كە دیكارت هۆشداری لەبارەیەوە داوە لە گوتارەكەی دەربارەی شێوە: تێكەڵ لە نێوان ئەسڵ (لەم دۆخەدا كاردانەوەیە لە هاتنە ناوەوەی رۆژئاوا بۆ رۆژەلاتی ناوەراست)  بنەماش (خۆی لەم كاردنەوەیەدا دەبینێتەوە).
  
لە باس كردنی ئەم كێشەیەدا ئەگەر " نەتەوەی عەرەبی و ئیسلامیزم دوو رووی یەك دراو بن"، ئەم وتارە بە هەڵسەنگاندنی بەرهەڵستكار دەست پێ دەكات، واتە ئەو كەسەی وای دەبینێت ئەم ئایدۆلۆژیانە دوو شتی بەتەواوەتی جیاوازن تەنها ئەوەی پێكیان دەبەستێتەوە كە رووبەرووی یەكتری دەبنەوە. لەهەمان كاتدا ژمارەیەكی جۆراوجۆر لە پەیوەندی و كارلێكردن لە نێوان ئەم دوو ئایدۆلۆژیایەدا هەیە، ئەم بانگەشەیە سفر دەكاتەوە.  پاشان بەلگەی نمونەی یەكێتی و رەسەنێتی هاوبەشی لە نێوان ئەم دوو ئایدۆلۆژیایه هەیە بەڵام بەس نین بۆ رێككەوتن لەگەڵ ئەو پاڵنەرانەی گفتوگۆیان لەبارەوە كرا. بە گوزارشتێكی تر، ئەم وتارە گەیشتە ئەو دەرەنجامەی كە نەتەوەی عەرەب و ئیسلامیزم لەگەڵ ئەسڵی خۆیاندا دژن و لە هەمان ناسنامەدا دژی رۆژئاوان، بەلام ئامرازو هۆكارەكان و مانای ئەم رەتكردنەوەیە لە رووی جەوهەریەوە بەتەواوەتی ناكۆكن.
    
بە گشتی، وەڵامی ئەم وتارە دەربارەی كێشەی پەیوەندی ئەم جولانەوانەیە بە رۆژئاوا كە ئەم دوو ئایدۆلۆژیایە پێكەوە دەبەستێتەوە و لەهەمان كاتدا لێكیان جیا دەكاتەوە. بەم مانایە، لە كۆتاییدا چواندیان بە دراو بابەتێكی وورد نییە. ئەگەر بابەتەكە تەنها زیاتر بێت دوو رووی یەك شت، ئەوا وەسفی دوو شتی جیاواز دەكات لەهەمان ماددەداو بەئاراستەی جیاوازدا دەڕوات بە شێوەیەكی بنەڕەتی، لە راستیدا بە تەواوەتی وێنەیەكی دادگەر لە پەیوەندی نێوان ئیسلامیزم و عروبە دەكێشێ.