جاحز ئەو بیرمەندە موسڵمانەی بیردۆزی پەرەسەندنی لەپێش داروین بەهەزار ساڵ ئاشكراكرد

جیهان

02/03/2019‌ 3372 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
بیردۆزی پەرەسەندنی زانای بەریتانی (چارلز داروین) بەیەكێك لەگرنگترین بیردۆزەكانی چاخی نوێ ئەژماردەكرێت، كە چەمكی گۆڕانی جۆرەكان بە شێوەیەكی هەنگاوبەهەنگاو نوێكردەوە لەرێگەی هەڵبژاردنی سروشتییەوە لەتێگەیشتن بۆ جیهانی زیندوو.

لەكتێبەكەیدا (ئەسڵی جۆرەكان) ، كە لەساڵی 1859 دا چاپی كرد، ناوبراو ئەوەی روونكردەوە پەرەسەندن دەبێتە هۆی دەركەوتنی جۆرە جیاوازەكان لەیەك ئەسڵەوە، بەڵام وا دیارە بیردۆزی پەرەسەندنیش بەهەمان شێوە یەك ئەسڵی هەیە و لای زانایەكی ئیسلامییەوە هاتووە.

بژاردەی سروشتی
پێش داروین بەهەزار ساڵ "الجاحز" فەیسلەسوفی موسڵمانی دانیشتوان عێراق، كە ناوی راستەقینەی "ئەبو عوسمان عومەر بن بەحر الكنانی البصری"ە، كتێبێكی نووسی بەناوی (الحیوان)، دەربارەی چۆنییەتی گۆرانی ئاژەڵ لە رێگای بژاردەی سروشتییەوە.

ناوبراو لە ساڵی 776ی زایینی لە بەسرە لە دایك بووە، لەو كاتەی هەژمونی (موعتەزیلە) لەزیادبووندا بوو، ئەوانەی داوای بەكارهێنانی عەقڵ و هاندانی بیری مرۆییان دەكرد.

ئەمەش لە سەردەمی بەهێزیی عەباسییەكاندا بوو، ئەو سەردەمە جولانەوەی وەرگێڕانی بەخۆیەوە بینی لە بیرو فەلەسەفه و زانستەكان، و لە یۆنانیەوە بۆ زمانی عەرەبی وەردەگێڕدران، لە ناو شاری بەسرەشدا مشت و مڕو گفتوگۆی فكری بەهێز لەسەر زانستەكان و فەلسەفە دەكرا، ئەمەش بوە هۆی پێكهینانی فیكری جاحزو هاوكاری كردنی لە داڕشتنەوەی بیرەكانیدا.

لەو كاتەدا شاری بەسرە لە رێگەی بازرگانەكانەوە كە لە وڵاتی چینەوە دەهاتن (پەڕ = الورق) بڵاو بوەوە، هەبونی پەڕ هاوكار بوو لە بڵاوكردنەوەی بیرەكان و گواستنەوەی، هەر لەو كاتەشەوە جاحز دەست و پەنجەی نەرم كرد لەگەڵ نوسینی ژمارەیەك كێشەو بابەتدا.

جاحز گرنگی بە زۆر بابەتدا، لە نێویاندا زانستەكان و جوگرافیاو فەلەسەفەو نەحو و ئەدەب، بروا وایە ناوبراو نزیكەی 200 كتێبی نوسیبێت، و لەسەردەمی ئێستادا تەنها سێیەكی ئەو كتێبانە گەیشتۆتە دەستمان.

كتێبی ئاژەڵ (الحیوان)
ئەو كتێبەی ناوبراو بە مەوسوعەیەكی فراوان دادەنرێت و زانیاری زۆری تێدایە دەربارەی 350 جۆری ئاژەڵ و فیكرەكانی نێو ئەم مەوسوعەیە لێكچونێكی زۆری تێدایە لەگەڵ بیردۆزەی داروین بۆ پەرەسەندن.

جاحز لەو كتێبەدا دەڵێت : ئاژەڵەكان لە ململانێدان بۆ مانەوەو خواردن و تەنانەت زیاد بوون و راوكردنی ئاژەڵەكانی تر. ناوبراو وای دەبینێ هۆكارەكانی ژینگەیی هاوكاری گیاندارەكان دەكات لە پەرەسەندنی تایبەتمەندێتی نوێ بۆ زەمانەتی مانەوە، و بەم شێوەیە دەبن بە جۆری تر. لە هەمان كاتدا ئاژەڵەكان دەمێننەوە و سیفەت و تایبەتمەندیەكانیان دەگوازنەوە بۆ وەچەكانیان. ئەوەش روون دەكاتەوە كە گیانەوەرەكان و جیهانی سروشتی لە ململانێی بەردەوامدان بۆ مانەوەی خۆیان، و لێرەدا جۆری بەهێز دروست دەبێت بەسەر جۆرەكانی تردا.

بۆ مانەوەیان لە ژیان پێویستە ئاژەڵەكان تایبەتمەندێتیان هەبێت بۆ ئەوەی ململانێی یەكتری بكەن بۆ دەستكەوتنی خواردن، ئەگەرنا دەبنە نێچیری ئاژەڵێكی تر و زیاد ناكەن، ئەم هۆكارەش دەبێتە هۆی گۆرانی جۆرەكانیان لە وەچەیەكەوە بۆ وەچەیەكی تر.

دیارە بیری جاحز كاریگەری هەبوە لەسەر ژمارەیەكی زۆر لەو زانایانەی لە پێش و دوای ئەو هاتوون، بۆ نمونە هەریەك لە فارابی و بیرۆنی و ابن خلدون كارەكانی ئەویان خوێندۆتەوە.

هەرچی محمد ئیقبالە، كە بە باوكی رۆحی پاكستان لە قەلەم دەدرێت، گرنگی جاحزو كاریگەری لەسەر زنجیرەیەك لە محازەرەكانی هەبوە كە لە ساڵی 1930 دا بڵاوكراونەتەوە، وتویەتی : جاحز ئەو گۆرانكاریانەی روون كردۆتەوە كە لە ژیانی ئاژەڵەكاندا روو دەدات بەهۆی كۆچكردنیان و گۆڕانی ژینگەوە.

بیردۆزی ئیسلامی 
دیارە بیری ئەوروپی لە سەدەی نۆزدەدا گرنگی بەبەشداریەكانی جیهانی ئیسلامی داوە لە بواری پەرەسەندن و گەشەكردندا. لە راستیدا زانا ریچارد دریبری هاو سەردەمی داروین باس لە بیردۆزەی محمدی دەكات بۆ پەرەسەندن لە ساڵی 1878. بەلام بەڵگە نیە لەسەر ئەوەی خودی داروین گرنگی بە كارەكانی حاجز دابێت و زانینی لە بارەوە هەبوبێت و تەنانەت لە زامنی عەرەبی تێگەیشتبێت.

بەڵام ئەمەش كاریگەری نیە لەسەر شوێن پەنجەی داروین وەك زانایەك كە چەندین ساڵ لە گەشت كردندا بوە بۆ لێكۆلێنەوە لە جیهانی سروشتی و پێشبینیەكانی و توێژینەوەكانی.

ئەوەی دەمێنێتەوە ئاماژەی پێ بكرێت قسەی رۆژنامەنوسی زانستی (ئیحسان مەسعود)ە لە ئامادەكردنی زنجیرەیەكدا بۆ رادیۆی بی بی سی بە ناونیشانی (ئیسلام و زانستەكان) و دەلێ: گرنگ ئەوەیە باسی ئەوانی تریش بكرێت كە بەشدار بوون لە بیری پەرەسەندن.

سەرچاوە: BBC
وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا