شارپرێس: لە 9ی ئازاری 1897، جەمالەدینی ئەفغانی كۆچی دوایی كرد، كە بە یەكێك لە دیارترین ئەو كەسانەی داوای شۆڕش بەرپاكردنی دەكرد دژی ئیستعمارو رووبەرووبوونەوەی دواكەوتوویی لەجیهانی عەرەبی و ئیسلامی. جەمالەدینی ئەفغانی كێیە؟ جەمالەدین لە ساڵی 1838 لە شارۆچكەی ئەسەد ئابادی رۆژئاوای كابولی پایتەختی ئەفغانستان لە دایك بووە و نازناوی (سەید)ی هەڵگرتووە بەهۆی ئیتنیما بوونی خێزانەكەی بۆ خانەدانەكان. بەوەی ئەفغانی هەر لەمندالێیەوە سەركەوتوبو لە خوێندندا، چەند زمانێكی دەزانی لەوانە زمانی عەرەبی، هەروەها لەكاتی گەنجێتیەوە چەندین پۆستی دیاری بەدەست هێناوە لەوانە سەرۆك وەزیران لەئەفغانستاندا لە سەردەمی پاشا محمد ئەعزەم خان كە لە ساڵی 1862 دا دەسەلاتی گرتبوە دەست، بەلام بەهۆی جەنگی ناوخۆوە ئەمیر شێر عەلی خان (برای محمد ئەعزەم خان) كە لەلایەن بەریتانیەكانەوە پاڵپشتی دەكرا توانی كابول داگیر بكات لە ساڵی 1868. لەو كاتەدا ئەفغانی كۆچی كرد بۆ هیندستان و ئینگلیزەكان گەمارۆیان خستە سەر ماڵەكەی بۆ ئەوەی زاناكان و خەڵك نەتوانن سەردانی بكەن، پاش مانگێك لەم گەمارۆیە لە رێگەی دەریاەوە گواستیانەوە بۆ وڵاتی میسر. ئەفغانی لە میسرەوە روویكردە ئەستەمبول و سولتان عبد العزیز محمود پێشوازیەكی زۆر گەرمی لێكرد، بەلام پاشان دژی وەستایەوە، كاتێ هەندێ كەس گومانیان لە بیروباوەری كرد بەوەی سوڵتانیان لێ تێگەیاند دەربارەی وتەیەكی سەبارەت بە پێغەمبەرایەتی، بۆیە دووبارە گەڕایەوە وڵاتی میسر. كاتێ ئەفغانی گەیشتەوە میسر لە 23 ئازاری 1871، لەلایەن دەوڵەتەوە پێشوازیەكی گەرمی لیكراو حكومەت خانویەكی لە خان خەلیل پێ بەخشی و مووچەیەكی مانگانەی بە ڕی 10 جونەیه بۆ بڕیەوە ماسۆنییەت ئەفغانی لە میسر پەیوەندی بە جولانەوەی ماسۆنیەتەوە كرد كە دروشمی شۆرشی فەرەنسیان بەرز كردبوەوە (ئازادی، برایەتی، یەكسانی)، و چینەكانی كۆمەلگەی دەگرتەوە بەبێ گوێدانە رەگەزو ئایین. بەڵام پاش ئەوەی پەیوەندی نێوان سەركردەكانی بە ئیستعمارەوە ئاشكرابوو، هەڵگەرانەوه روویدا دژی كۆڕبەندی رۆژئاوا، و دابەش بوون لە كۆڕبەندی ماسۆنیەت لە میسردا هاتە كایەوە و كۆڕبەندێكی ماسۆنی رۆژهەڵاتی دامەزرا كە پەیوەندی هەبو لەگەل كۆڕبەندی فەرەنسیدا، ئەمەش بەهۆی نارەزایەتی فەرەنسیەكانەوە بوو دژی هەژمونی ئینگلیز لە ولاتی میسر. بزوتنەوەی ماسۆنیەت كە تۆمەتبارە بە بلاوكردنەوەی فێركردنەكانی شەیتانی كێیە؟ لە میسر، جەمالەدینی ئەفغانی سەركردایەتی حزبەكانی نیشتمانی رۆژهەلاتی كرد (حزبی نیشتمانی ئازادی نهێنێ)، كە دروشمی میسر ی بۆ میسریەكان بەرزكردبوەوەو داوای دیموكراتیەتی سیاسی و ئازادبوون لە دیكتاتۆریەتی دەسەلاتی تاك دەكرد، سەرەرای داواكردنی شۆرش دژی هەژمونی بیانی. ناوە دیارەكانی وەك ئەحمەد عورابی و محمود سامی و البارودی و عبدالله نەدیم لە كۆڕبەندی ماسۆنی رۆژهەڵات و پاشان لە حزبی نیشتمانی ئازاد دەركەوتن. دوورخستنەوەی بۆ تاراوگە دوای ئەوەی خدێوی توفیق لە میسر دەسەڵاتی گرتە دەست و بەوەی ئەفغانی كاریگەری لەسەر دۆخی سیاسی هەبوو لە 24ی ئابی 1879 بڕیاریدا دووری بخاتەوە بۆ هیندستان. كاتێ شۆرشی عورابی لە میسر دەستی پێكرد لە ساڵی 1882، ئەفغانی لە بۆمبایەوە گواسترایەوە بۆ كلكتا، لەوێ دەسەڵاتدارانی بەریتانی شوێنی نیشتەجێبونیان بۆ دیاریكرد تا كۆتایی بە رووداوەكان هات و سوپای بەریتانی میسری داگیركرد، و پاشان رێگای پێدرا بە ئارەزوی خۆی شوێنێك هەلبژێرێ، ئەویش بەرەو فەرەنسا رۆیشت. لە پاریس پەیوەندی بە كۆمەلەی (العروە الوسقا) رێكخراوەكانی شۆرشی فەرەنساوە كرد. جێگای وەبیر هێنانەوەیە، كۆمەلەی ناوبراو لە ولاتانی رۆژهەلات پێكهێنرابوو بۆ دژایەتی كردنی ئیستعمار، و داوای هاتنە ریزی ئیسلامی و زانكۆی ئیسلامی دەكرد. دیارە ئەفغانی سەرۆكی ئەم كۆمەلەیە بوەو گۆڤارێكی عەرەبی لە پاریس دەركردوە خۆیشی بەرێوەبەری سیاسەتی گۆڤارەكە بوەو شێخ محمد عەبدە سەرنوسەری یەكەمی بوە. زانكۆی ئیسلامی لە ساڵی 1892، سوڵتانی عوسمانی عبدالحمید داوای لە ئەفغانی كرد بچێت بۆ ئەستانەی پایتەخت، ئەویش بەداواكاریەكەی رازی بوو، بڕوای بەوە بوو كە بە هاوكاری سولتان دەتوانێ پلانی دروست كردنی زانكۆی ئیسلامی دابنێت. بەڵام هەر زوو سوڵتان پشتی لێكرد، بەهۆی ئەوەی قوتابیەكی ئەفغانی شای قاجاری ناصر الدین ی تیرۆر كرد، ئەمەش بوە هۆی ئەوەی وەك نیمچە زیندانیەك لە كوشكی سولتاندا بمێنێتەوە. و دەوترێ ئەو دكتۆرەی چارەسەری بۆ دەكرد ژەهر خواردی كردوە و لە ساڵی 1897 كۆچی دوایی كردو لە ئەستانە نێژرا. سەرچاوە: BBC وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا