شارپرێس: دیداری پێشەوا قازی محەمەد لەگەڵ ئارچیباڵد ڕۆژڤێڵت، چەند زانیارییەك لەبارەی كۆماری كوردستان‌و ئەو سەردەمەی تێدا پێشەوا لەسێدارە درا ئاشكرادەكات. ئارچیباڵد ڕۆژڤێڵت ئەفسەرێكی هەواڵگیری ئەمریكا بوو، كە لەماوەی ژیانی خۆیدا سەردانی زۆر وڵاتی ئەفریقی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردووەو لە ساڵانی دوای شەڕی دووەمی جیهانیدا ماوەیەك لەعێراق و ئێران ژیاوە و ژیان، كە لەو ماوەیە خەباتی كوردان لەباشوورو رۆژهەڵاتی كوردستان سەرنجی راكێشاوە. ڕۆژڤێڵت دوای پێكهاتنی كۆماری كوردستان لە مەهاباد، سەردانی كوردستان و شاری مەهابادی كردووە و لەگەڵ قازی محەمەد چاوپێكەوتن و وتووێژی كردووەو لەو بارەوە دەڵێت: تەنیا چاودێری ئەمریكی بووە لەگۆڕەپانەكە. ئارچیباڵد ڕۆژڤێڵت بیرەوەری‌و ئەزموونەكانی خۆی لە بارەی كێشە و ڕووداوەكانی ئەو وڵاتانەی سەردانی كردووە كردوونی بەكتێبێك. ئەو كتێبەش، سەهبا سەعیدی، كچی سەعیدی سیرجانی، لەژێر ناوی "شوق ێ‌موختن"دا وەریگێڕاوەتە سەر زمانی فارسی. چاپی یەكەمی ئەو كتێبە ساڵی 1371ی هەتاوی لەلایەن چاپەمەنی ئیتلاعاتەوە بڵاوكراوەتەوەو فەسڵی چوارەمی كتێبی ناوبراو بۆ ڕووداوەكانی ئێران و بەتایبەتی كێشەی ئازەربایجان‌و مەسەلەی كوردەكان و كۆماری كوردستان تەرخان كراوە. "شوق ێ‌موختن" (تاسەی فێربوون) بەرلەوەی بە شێوەی كتێب بڵاوبێتەوە، بەزنجیرە لە چەندین ژمارەی ڕۆژنامەی "اتلاعات"دا بڵاوكرایەوە، كە وەرگێر قادر وریا ئەو بەشەی پێوەندی بەپێشەوا قازی محەمەد و كۆماری كوردستانەوە هەبوو وەرگێڕاوە. ئارچیباڵد ڕۆژڤێڵت لەیادەوەرییەكەیدا، وەها دیداری خۆی لەگەڵ قازی گێڕاوەتەوەو نووسیویەتی: كاتێك چووینە ژوورەكەی قازی محەمەد، لە پشت مێزی كارەكەی و لە تەنیشت نەقشەیەكی گەورەی كوردستانی گەورە دانیشتبوو، قازی پیاوێكی كورتەباڵای بەوێقار بوو، كە كۆتێكی سەربازی پێشتر بەكارهاتووی لەبەر‌دا بوو، لەملا و ئەولای ڕووخسارە ڕەنگبزڕكاوە زاهیدانەكەیدا ڕیشێكی تەنكی كەم موو دەبینرا، ئەو دوایە بەئێمەی وت: كە بە دەست نەخۆشی توندی مەعیددەوە گرفتارەو كەم وا هەیە جگە لە ماست شتێكی دیكە بخوا. هەروەها نووسیویەتی: پاش ئەوەی، كە بۆم ڕوونكردەوە ئێمە كێین و مەبەستی مەئمووریەتەكەمان چییە، لەسەر مێزەكەی پارچە كاغەزێكی هەڵگرت و نووسراوەیەكی لەپێشدا ئامادەكراوی بە زمانی فارسی بۆ خوێندینەوە، وشەكان زۆر ڕوون و دەنگی ئارام بوو، لەكاتی خوێندنەوەدا جار‌وبار بە چاوە "ریاچت" چێشتووەكانی دەیڕوانییە ئێمە، "من لە وەڵامدا وتم: وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەمیشە لایەنگری ئازادی و دەستڕاگەیشتنی هەموو ئینسانەكان بەمافەكانیان بووە و ئێمە هیوادارین ڕۆژێك دابێت، كە هەموو خەڵكی جیهان بە ئامانجەكانی خۆیان بگەن، ئێمە هاتووینە كوردستان تا لە وەزعی كوردەكان بكۆڵینەوە و ڕاپۆرتەكە بدەینەوە بە دەوڵەتەكەمان و ئاواتەخوازین وەزعی كوردەكان باشتر ببێ و دەسكەوتی كوردەكان هەر ئەوە نەبێت، كە جۆرێك سەرەڕۆیی بە جۆرێكی دیكە لە سەرەڕۆیی بگۆڕنەوە." لەبەرانبەردا قازی محەمەد وتی: "تەواوی خەڵك لەو بەشانەی وڵاتدا، كە لەژێر كۆنترۆڵی دەوڵەتەكەی مندان، لە دەربڕین و نووسینی ئەو شتانەی لە دڵیاندایە ئازادن"، من لەوەڵامدا وتم: "ئەوەم بە چاوی خۆم بینیوە، لە ئازەربایجانی دیموكراتدا خەڵك تەنیا ئیزنی ئەوەیان هەیە، كە ڕادیۆی تەورێز و ڕادیۆی مۆسكۆ بگرن، لە حاڵێكدا شەوی ڕابردوو لە شەقامەكانی ئەو شارە (مەهاباد) دەنگی ڕادیۆی لەندەن و ڕادیۆی ئانكارام گوێ لـێبوو." قازی محەمەد، كە دیاربوو ئەو قسەیەی منی پێ خۆش بوو، وتی: "وەزعی تەورێز و مەهاباد بەتەواوی جیاوازییان هەیە"، بەڵام كاتێك بۆمان گێڕایەوە، كە ئێمە لە سنووری دەوڵەتەكەیدا تووشی هێندێك گیر‌وگرفت بووین، پێی تێكچوو، هەروەها كاتێك پێموت ، كە لە بنكەی فەرماندەی ئەودا پۆستێرە تەبلیغاتییەكانی شوورەوی دەبینم‌و سەرم سووڕماوە، وتی: "كوردەكان ناچارن هەر كەسێك یارمەتییان پێبكات قبووڵی بكەن، بەڵام سەر بۆ هیچ زۆردارێك نەوی ناكەن، ئێمە سكاڵایەكمان بڵاوكردەوە و لەودا سكاڵای خۆمان بە سێ دەوڵەتی سەركەوتوو لە شەڕدا، كە بەشداری كۆنفرانسێكی ئەوروپایی (پۆتسدام) بوون، ڕاگەیاند، بەڵام ئینگلیزییەكان و ئەمریكییەكان بایەخێكی ئەوتۆیان پێنەدا". ئەو پاش ئیشارەكردن بەمەنشووری ئاتلانتیك وتی: "هەموو كوردان هیواداربوون، كە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا - پێشكەوتووترین میللەتی جیهان - ئەوان لەزاڵبوون بەسەر دواكەوتووییەكانیاندا یارمەتی بدا." ئەو وتی: "ئەگەر ئەمریكا لەجیاتی ناردنی سێ هەزار سەرباز بۆ ئێران، تەنیا سەد مامۆستا (معلم)ی ناردبایە، لەو وڵاتە چ دەقەوما؟ بەڵام ئەمریكییەكان لەجیاتی یارمەتیدانی ئێمە، یارمەتی دوژمنانی ئێمە، بۆوێنە توركەكانیان [2] دا و ئەویش لەڕێگەی ناردنی چەك و تەقەمەنی بۆ ئەوان بۆ سەركوتكردنی ئێمە." پاشان بەكورتی لەبارەی ئاكاری خراپی ئینگلیزەكان دوا و كارە جۆربەجۆرەكانی ئەوانی لە ماوەی دەیەكانی ڕابردوودا بەمەبەستی سەركوتكردنی شۆڕشگێڕانی كوردی بۆ باسكردین و بە سەربردەی مەلا مستەفا بارزانی كۆتایی پێهێنا. لەلایەكی دیكەیشەوە سەبارەت بە فەنسییەكان نەزەرێكی باشی هەبوو، كە یارمەتی كوردەكانی سووریەیان دابوو، پاشان بیستمان كە ناپلیۆن ژاكل، یەكێك لە هەواڵنووسانی فرانس پرێس، كە بیر‌وباوەڕی چەپی هەبوو، لەم دواییانەدا سەردانی مەهابادی كردبوو ، بەدوای ئەو سەفەرەدا هێندێك وتاری بەقازانجی كوردكان لە چاپەمەنی فەرەنسا بڵاوكردبووەوە. ئەو ئەفسەرە دەگێڕێتەوە، بەگشتی خەڵك لەقازی محەمەد ڕازی بوون و دەیانوت، كە پێكهاتنی دەوڵەتەكەی ئەو لەدوای قۆناغی ڕەزا شا، سەركەوتنێكی گەورە بووە و تەنیا نیگەرانی ئەوەن، كە ئەو دەوڵەتە نەمێنێت، "من لە ڕاپۆرتەكەمدا پوختەی ڕوانگە و بۆچوونەكانی ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندیم، كە لە ماوەی مانەوەمان لە مەهاباددا لێمانبیستبوون، بەم جۆرە گونجاند". ئەوان مەمنوونی شوورەوی بوون كە ئیمكانی سەربەخۆیی بۆ پێكهێناون، بەڵام لەسەر دەخاڵەت نەكردنی شوورەوی لە كار‌وباری وڵاتەكەیاندا و هاتوچۆنەكردنی مەئموورانی شوورەوی بۆسەر شارەكەیان پێیاندادەگرت. (زۆربەی ئەو كەسانە لە ڕواڵەتدا هەروا لایەنگری ئەشرافییەتی كۆن بوون و وا نەدەهاتە بەرچاو كە مەیلێكیان بەلای كۆمۆنیزمدا هەبێ) خۆیان لە هەلومەرجێكی شۆڕشگێڕانە بەڵام شۆڕشێكی ناسیۆنالیستیدا دەهاتە بەرچاو. دەیانگوت هیوادارن حكومەتەكەیان ئەوەندە پەرەپێبدەن كە هەموو ناوچە كوردنشینەكانی ئێران بگرێتە خۆی. ئەو ناوچانە، ناوچە جنووبییەكانی ژێر كۆنترۆڵی دەوڵەتی ئێرانیشیان دەگرتەوە... . ئەندامانی كۆمیتە لە بوونی ژمارەیەكی زۆر لە سەربازانی ئێران لە ناوچە جنووبییەكاندا زۆر نیگەران بوون و لانیكەم یەكێك لەوان ئیشارەی بە پیلانگێڕیی دەوڵەتی ناوەندی بە هاوكاریی هێندێك لە هۆزە كوردەكان كرد. سەرلەبەیانیی ڕۆژی 16ی دێسامبر چووینە سەردانی چاپخانەی مەهاباد، كە ڕۆژنامەی ڕۆژانەی "كوردستان" و هێندێك گۆڤاری كەمتیراژی بە زمانی كوردی بڵاودەكردەوە، ئێمە هێندێك نوسخەمان لە ژمارەكانی ڕۆژنامەی كوردستان هەر لە سەرەتای دەرچوونەوە وەرگرت، هەروەها چەند گۆڤار و چەند دیوانی شیعر، كە تەحویلی بەرپرسی بەشی زانیاریماندان. هەر، كە كوردەكان زانیان ئێمە تەمای گەڕانەوەمان هەیە، هاتنە لامان و پێیان وتین، كە قازی محەمەد بۆ نانی نیوەڕۆیە بانگهێشتنی كردووین، بەم جۆرە ناچار بووین وەڕێكەوتنەكەمان بخەینە دوانیوەڕۆ، نزیك نیوەڕۆیە ئێمە دووبارە لەگەڵ قازی محەممد لە دەفتەرەكەیدا دەستمانكردەوە بەقسە‌وباس. ئەمجار باسەكەمان زۆرتر لەسەر مەسەلە فەرهەنگییەكان بوو. ئەو وتی: "خوشحاڵم كە ئێوە نوسخەی بڵاوكراوەكانی ئێمەتان وەرگرتووە، چونكە حەزدەكەم وڵاتە یەكگرتووەكان هەموو شتێك لە بارەی ئێمەوە بزانێ. من شتێكم نییە بیشارمەوە." نازناوی ئەو، قازی محەمەد، تەنیا "پێشەوا"، بە مانای ڕێبەر بوو ، بەرپرسانی وەزارەتخانەكانیشی "ڕەئیس"یان پێ دەوترا نەك وەزیر، وەك لە نیشانەكانڕا دەردەكەوت ئەو هێشتا خۆی بە مەئموورێكی ئێرانی دەزانی و بە ڕواڵەت ئامانجی بەكردەوەی وەرگرتنی خودموختاری لە چوارچێوەی سنوورەكانی ئێراندا بوو. لەسەر ئەوە پێیدادەگرت كە كوردەكان و ئێرانییەكان خزمی یەكترن و سەبارەت بە ڕەسەنی كوردەكان كە ئیددیعای دەكرد لە پاشماوەكانی مادەكانن، قسەی بۆ كردین. هەر سێ قازی محەمەد، سەیفی قازی و سەدری قازی لە دادگایەكی نیزامی و نهێنیدا لەمەهاباد موحاكەمە كران و لە ڕۆژی 23ی ژانوییەدا بە مەرگ مەحكووم بوون. بەڵام جێبەجێكردنی حوكمی ئێعدامیان لەلایەن تارانەوە دواخرا، چونكە "قەوام" پێی خۆش نەبوو لە جەنگەی وتووێژە ئاستەمەكانی لەگەڵ شوورەویدا دەنگ و هەڵڵا بەرز بێتەوە. ماوەیەكی كورت بەر لە گەڕانەوەی من لە تاران، لە فێورییەی ساڵی 1947دا، ژەنراڵ ڕەزم ئارا چووە مەهاباد، و من بەشی ئەوەندەم دەلیل بەدەستەوە هەبوون، كە دڵنیا بم مەئمووریەتی چاوەدێری بەسەر ئێعدامی برایانی قازی بەو سپێردراوە. من چوومە چاوپێكەوتنی جۆرج ئالێنی سەفیرمان تا بزانم ئایا دەتوانین كارێك بكەین. سەفیرمان لێی پرسیم: "بۆچی ئەوەندە نیگەرانی وەزعی قازییەكانی؟ هەرچی بێ ئەوان لەگەڵ شوورەوییەكاندا هاوكارییان دەكرد؟" باشە، ڕاستە. بەڵام ئەوان هەوڵیاندەدا هەرچی لە توانایاندایە بۆ باشبوونی وەزعی خەڵك ئەنجامی بدەن و شوورەوییەكانیش تەنیا كەسانێك بوون، كە بۆ كۆمەك بەوان عەلاقەیان نیشاندا. ئەگەر ئەوان ئێعدام بكرێن، لە هەموو جێیەك ئێمە بە شەریكی ئەو كارە دەزانن. باشە، دەتەوێ ئەمن چ بكەم؟ پێم وایە ئێوە دەبێ لە شا داوا بكەن دەستوور بە ڕەزم ئارا بدا قازی‌یەكان بۆ دادگایەكی عادڵانه و ئاشكرا بێنێتە تاران. لەسەر داوای سەفیر، شا دەستبەجێ سەفیری بۆلای خۆی ڕێدابوو. سەفیرمان لەو چاوپێكەوتنەدا هیواداری دەربڕیبوو كە مەسەلەی ئێلات و یەك لەوان مەسەلەی كوردەكان بە باشی چارەسەر بكرێ و پاشان گوتبووی گەرچی قازی‌یەكان لەگەڵ شوورەوییەكاندا هاوكارییان هەبووە، بەڵام خزمەتێكی زۆریشیان لە بواری فێركردنی خەڵكدا ئەنجام داوە. شا لێرەدا قسەكەی ئەوی بڕیبوو و بە بزەوە لە سەفیری پرسیبوو: "ئێوە ترسی ئەوەتان هەیە كە من ئەوان گوللەباران كەم؟ ئەگەر مەسەلەكە ئەوەیە، دڵنیا بن من هەر لە بنەڕەتەوە خەیاڵێكی ئەوتۆم نییه." تاریكوڕوونی بەیانیی 31ی مانگی مارس[3]، قازی‌یەكانیان بە ئەمری "اعلیحچرت شاهنشاە" لەدار دابوون. لەوانەیە شا ڕاست ئەو كاتەی سەفیرمان دەرگای تالاری پێوەداوه و هاتۆتە دەر، دەستووری ئێعدامی قازییەكانی ڕاگەیاندبێ. پەراوێزەكان: [١] ئەم بابەتە پێشتر لە ژمارە 206ی ڕۆژنامەی كوردستان، ڕێبەندانی 1372 (فێورییەی 1994) دا بڵاوبۆتەوە. [٢] وا وێدەچێ قازی محەمەد وشەی "عەجەمەكان"ی بەكارهێنابێ كە لە كوردستانی ئێران مەبەست كاربەدەستە دەوڵەتییەكانە. نووسەر یان وەرگێڕ ئەو وشەیە بە "توركەكان" حاڵی بووە. [٣] ٢٥ی مارس راستە نەك ٣١