شارپرێس:
عوسمان ناوی ڕاستەقینەی دامەزرێنەری دەوڵەتی عوسمانی نییە، كە زۆر شتی پڕووپوچ لەبارەی دەوڵەتی عوسمانی هەڵبەستراون.

سەرەتاكانی دەوڵەتی عوسمانی لەسەر بتەپەرستی دامەزراوە، كە 12 مەسیحی سەركردایەتی دەوڵەتی عوسمانیان كردووە و هەندێكیشیان سەركردەی دەریایی بوون، كە دووەم سوڵتانیان مەیی بەدیاری بەخشیوەتە موفتی عوسمانییەكان بەو پاساوەی موفتی ئالودەی مەیی بووەو  مەسیحییەكان بەلەجیاتی سەركردایەتی زۆرێك لە داگیركارییەكانی عوسمانییەكانیان كردووە لە ئەوروپا. 

ئەردۆغانی سەركی توركیا لە زۆر بۆنەدا گێڕانەوەی سەروەرییەكانی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی دووبارە كردۆتەوە، بەناوبانگترینیان ووتارەی لە سێبتێمبەری 2009 بوو لە بەردەم دەستەی پەرلەمانی  پارتی داد و گەشەپێداندا ، ئەمەش لە دەرئەنجامی هێرشەكەی ئیسڕائیل بۆسەر غەزە، ئەردۆغان ووتی: ((دەبێت تەلئەبیب بزانێت من تەنها سەرۆكی دەوڵەتێكی ئاسایی نیم، بەڵكو‌ سەرۆكێكی نەوەی عوسمانییەكانم)).

لە دواین هەڵبژاردنەكانی توركیاشدا ئەردۆغان وتی: ((ئێمەی نەوەی تازەی عوسمانییەكان))، لە فبراینەری 2018 و وەك ناڕەزایی دەربرین بەرامبەر ئەمریكا كە پشتیوانی پەكەكە دەكات ووتی: (( توركیا خاوەن سیفەتی عوسمانی بەناوبانگە))، لە یادی سەدساڵەی كۆچی دوای سوڵتان عەبدول حەمیدی دووەمیشدا ئەردۆغان ووتی:  ((ووڵاتەكەی درێژبووەوەی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانییە، زۆرن ئەوانەی دەیانەوێت لە ڕەگی مێژوویی و بەها ڕەسەنەكانمان خۆمان داماننببڕن و كاریش بۆ ئەوە دەكەن بڵێن مێژووی ووڵاتەكەمان بە دامەزراندنی كۆماری توركیا لە ساڵی 1923 دەست پێدەكات)).

ئەو وتانە گوزارە لە وویستی پارتی داد و گەشەپێدان دەكەن كە شانازیكردنە بە دەوڵەتی عوسمانییەوە، كۆششن بۆ بنیاتنانی بنچینەیەكی بەرژەوەندی ئامێز لەگەڵ كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین بەشێوەیەك ئەو كۆمەڵەیە بتوانێت دووبارە دەوڵەتی عوسمانی و خەلافەت بەرهەمبێنێتەوە، ئەمەش پرسیارگەلێكی ڕاستەقینەی وورژاندوون سەبارەت بە ئاراستەی سیاسەتەكانی كۆماری توركیا لە وەرچەرخان لە سرووشتە پراگماتییەكەوە بۆ بونیادنانی ئایدیۆلۆجیاییەكی ستراتیژی ڕاستەقینە بۆ وەرچەرخاندنی سیاسەتەكانی لەمەڕ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمەش دوای ئەوەی بێ ئومێد بووە لە چوونە ناو یەكیەتی ئەوروپاوە، بۆیە هەوڵ بۆ دووبارە بەرهەمهێنانەوەی كۆپییەكی پێشكەوتووی دەوڵەتی عوسمانی دەدات كە عەلمانییەت و ئیسلامگەرایی توركی بەیەكەوە كۆبكاتەوە، لە ڕێگەی هەڵمەتی ڕاگەیاندنی بەرفراوان و زنجیرە درامای مێژووی سیناریۆ خەیاڵاوی و وەهمییەوه كە چۆن عوسمانییەكانی سەرەتا باڵادەست بوون بەسەر جیهانی عەرە‌بیدا ‌، گەرەكیەتی شەقامی توركیا فیروودات بەوەی ڕەگەكەیان ئیسلامییە.  لێرەشەوە پیمان باشە پەردە لەسەر ڕاستی و دروستی ماوەی حوكمڕانی عوسمانییەكان هەڵماڵین لە دامەزراندنیانەوە تاوەك هەرەسهێنانیان كە ئەردۆغان و حزبەكەی لە هەوڵی گێرانەوەیدان.

تیۆری عوسمانییەتی تازە
 یونانییەكان یەكەم كەس بوون نازناوی عوسمانییە تازەكانیان لە دەوڵەتی توركیا ناوە لەو كاتەی  لە ساڵی 1974   لە ڕێگەی هەڵگەڕانەوەیەكی سەربازییەوە، دوورگەی قوبڕوسیان داگیر كرد، ئەحمەد داود ئۆغڵۆی سەرۆك وەزیری پێشووی توركیا و دووەم سەرۆكی پارتی داد و گەشەپێدانیش لە گرنگترین تیۆرسازەكانی زاراوەی ((عوسمانییە تازەكانە))، سەرباری ئەوەی حزبەكەی لە ترسی تومەتباركردنی بە دژایەتی عەلمانییەت ئەو وەسفەیان ڕەتكردۆتەوە، بەڵام ئۆغڵۆ لە زنجیرەك ووتار و چەند پەرتووكێكدا دانی پێداناوە ، ئەمەش‌ بەڵگەیە لەسەر ڕەووتی دووبارە زیندووكردنەوەی عوسمانییەكان.

لە ساڵی 2009 ئۆغڵۆ لە میانەی چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ پەرلەمانتارەكانی پارتی داد و گەشەپێدان ووتی: ((ئێمە میراتگری دەوڵەتی عوسمانین،ئەوان دەڵێن ئێمە عوسمانییە تازەكانین..بەڵێ ئێمە هەوین، بۆیە گرنگی بە دەوڵەتانی دەووروبەرمان دەدەین..ئێمە بە ڕووی هەموو جیهانەوە كراوینەوە، هەتا باكوری ئەفریقیاش، دەوڵەتە مەزنەكانیش بە سەرسامی و سەرسوڕمانەوە چاودێریمان دەكەن)).

لە دیارترین ئەو پەرتووكانەی ئۆغڵۆ سەبارەت بە تیۆرەكانی عوسمانیەتی تازەوە پەرتووكی: ((ستراتیژیەتی قوڵ: پێگەی توركیای جیهانی)) كە لە ساڵی 2001 كەوتۆتە بازاڕەوە و لە ئێستادا  بۆتە بۆگەڕاوەیەكی (مەرجەعیەت) كردەیی  سیاسەتی دەرەوەی توركیا ، ئەو پەرتووكە باس لە پێگەی توركیای نموونەیی دەكات كە یارمەتیدەرە بۆ دانەپاڵیەكی كۆماری توركیا و خزاندنییە ناو پێگە دێرینەكانی دەوڵەتی عوسمانی لە ڕووی جوگرافی و سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و هزری و شارستانییەوە، لێرەوە پلانی تیۆری و پراكتیكی دەخاتەڕوو بە گێرانەوەی مێژووی عوسمانییەكان، سەرباری ئەو چەمكە نەرمانەی ئۆغڵۆ سەبارەت بە عوسمانیەتی تازە دایناون، بەڵام خودی خستنەڕووی تیۆرەكە بە ڕوونی دەریدەخات كە ئایدیۆلۆجییەكی سیاسی لەپشتە و ئامانجی كۆتایی دەسەڵاتخوازییە بەسەر ئەو ناوچانەی پێشتر عوسمانییەكان تیایدا باڵادەست بوون.

لە ئۆكتۆبەر‌ی 2010 و لە گۆڤاری (شەڕقنامە) ، ئۆغڵۆ لە ووتارێكیدا باسی ڕووخسارەكانی ئەو عوسمانەیەتە تازەیە دەكات كە لەسەر چەند بنەمایەكی سەرەكی بەندە وەك: ((دروستكردنی كاریگەری لەسەر دەوڵەتانی دەووروبەر لە ڕێگەی ئیسلامگەرایی و عوسمانگەرایی، سیاسەتێكی دەرەوەی فرەڕەهەند، گرتنەبەری میتۆدێكی دبلۆماسی تازە كە سوود لە گلانی ئایدۆلۆجیای سۆسیالیزم  و ووتاری نەتەوەیی عەرەب وەردەگرێت بۆ بەهێزكردنی ووتاری ئیسلامی، لێرە پاڵنەرەكانی بایەخدانی بەرفراوانی توركیا بۆ كاركردن لەسەر عوسمانییەتی تازە لە ڕووی دیدگا و ئامانج و میتۆدەوە دەردەكەون لە ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست لەوساوەی بەهاری عەرەبی سەریهەڵداوه.

ڕەگی دامەزراندنی بیرۆكەكە.. ڕاستی و ئەفسانەكان
بنەچاوەكان (مەراجع) سەبارەت بە دامەزرێنەر و ڕەچەڵەكی و بنەچەی نەژادی و مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عوسمانییەوه ناكۆك و ناتەبان، لێڵاوی و نەزانراوە، چونكە لە قۆناغەكانی یەكەمی دامەزراندنیدا، لە سەردەمی ئۆرتۆغرۆل و عوسمانی كوڕی ((ئوتمان) ‌ناسراو نەبووە و جێگەی گرنگیپێدانی مێژوونووسان نەبووە، لە سەردەمانێكی درەنگوەختدا نەبێت هیچی لەبارەوە نەنوسراوە، بۆیە مێژووی ڕاستەقینەیان تێكەڵ بە زۆرێك لە شتی پڕووپوچ و ئەفسانە و چیرۆكی جۆراوجۆر بووە.

بۆیە دكتۆر ئەحمەد عەبدولكەریمی مامۆستای مێژوو لەو‌ بارەوە دەڵێت: (( ئەو ئایندەیەی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی لە میرنشینێكی بچوك سەر سنوری بێزەنتییەوە پێیگەیشت،  چیرۆكخوانەكانی سەرسامكرد، بۆیە سەبارەت بە یەكەم دامەزراندنییەوە چیرۆك و ئەفسانەیان بۆ هۆنینەوە، تا ئەو ڕادەی ئەفسانە و مێژوو تێكەڵاوی یەكتربوون، بۆیە پێویست بوو لەسەر مێژوونووسان لەناوئاخنی چیرۆك و ئەفسانە‌ جیاوازەكانەوە ڕاستی ئەو پرسە هەڵێنجن و دووبارە ڕاستی و دروستی مێژووی عوسمانییەكان نۆژەن بكەنەوه، ئەم كارەش لە سایەی ئەو هەموو ئەفسانە زۆرانەدا كە زۆرنەیان لە ڕووی زانستییەوە جێگەی دڵنیایی نین، سوك و ئاسان نییە‌ و ناكرێت لێی دڵنیابینەوە و ئاڵۆزوبڵۆزی زۆریشی تێدەكەوێت، چونكە ڕووكاری ئەو دەوڵەتە لە لایەن عوسمانییە دەمارگیرەكان و بگرە دوژمنەكانیشیانەوە زۆر جوانكراوە ، هەندێك تا ئەو ڕادەیە پێیان لێڕاكیشاوە كە بنەچەكەی دەبەنەوە سەر پێغەمبەر كە هیچ ڕاستییەكی تێدا نییە ، هی دیكە دەڵێن عوسمانییەكان دوای دامەزراندنی دەوڵەتەكەیان بۆ ماوەیەك هەر موسوڵمانیش نەبوون، كە ئەمەش دووبارە هەر ناڕاستە، ئەمە جگە لەوەی هەندێك لە سوڵتانە عوسمانییەكان بۆ بەرزكردنەوەی شان و شەوكەتی هۆزەكاینان، گەرەكیان بوو بنەچەی خۆیان بەرنەوە سەر پێغەمبەر.

مێژوونووسان لەسەر دامەزرێنەری دەوڵەتی عوسمانی ناتەبان، لانۆ قیاناری مێژوونووس و شارەزا لە كاروباری بێزەنتییەكان دەڵێت كە ناوی ڕاستەقینەی دامەزرێنەری زنجیرە خێزانی عوسمانییەكان لە ڕاستیدا ناوی ((ئوتمان)) بووە نەوەك عوسمان، چونكە ناوی باوكی عوسمان و براكانی ((سارو، باتو ساوجی بەگ، غندوز ئەلب)) بووە، مامەكانیشی ناویان: ((دوندار، سونغورتكین بای)) بووە، هیچ كامیان ناوەكانیان عەرەبی  و ئیسلامی نەبوون، ئەدی خێرە ئەو بە تەنیا ناوازە بێت لە نێو هەموانیاندا، قیناری لەو بۆچونەیدا پشتی بە جرجس باخیمرسی مێژوونووسی ڕۆمی بەستووە كە لە سەردەمی عوسمانی یەكەم ژیاوە و بە داڕشتە عەرەبییەكەی ناوی نەبردووە و پیتی ((ع)) عەرە‌بی بۆ سەرە‌تای ناوەكەی بەكارنەهێناوە و بە ((Ottomanus)) ناوی بردووە، بۆیە مێژوو نووسی تورك كوبریلی دەڵێت: ((گرفتی سەرهەڵدانی دەوڵەتی عوسمانی تێكەڵ بە ئەفسانەكان بووە و هەرگیز یەكلایی نەبۆتەوە)). 

بۆ ڕوونكردنەوەی ئەو ئاڵۆز و بڵۆزیە مێژوویە سەبارەت بە میرنشینی عوسمانییەكان، لەو جەنگەوە دەستپێدەكەین كە سەلجوقییەكان لە ساڵی 1071 بەسەر بێزەنتییەكاندا سەركەوتن و بە جەنگی ((مەلاز كرد)) ناسراوە، كە بووە هۆی كرانەوەی دەروازەی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆل لە بەرامبەر كۆچكردنی زۆرێك لە هۆزە توركییە جۆراوجۆرەكان لە ناوەڕاستی ئاسیاوە وەك هۆزەكانی ((قارەلوق) كە بیابانشینی كۆچەربوون و لە ڕۆژئاوای چیای ((تای)) یەوە هاتوون، وە هۆزی((قبجاق)) كە تێكەڵە هۆزێكی نیشتەجێی دەشتەكانی ئۆڕاسیا بوون و هەندێكیان لە چەند شوێنێكی ئەوروپای وەك ڕۆمانیا و مەجەڕ نیشتەجێبوون، هەروەها هۆزی ((غز)) ی توركمانی كە بە ڕەسەن سەلجوقین، ئینجا هەڵمەتی خاچپەرستی دووەم دەستیپیكرد و خێزانی كومنین بەسەر سەلحجوقییەكاندا سەركەوتن، بەمەش كومنیون هۆزەكانی ((غز)) و ((بجنك)) ی نیشتەجێی بەلقانی دەركردن كە تێكەڵەیەكی ((مەسیحی و بتپەرست و مانەوی و شامانی)) بوون و چەتە و تاڵانچی بوون لە سوپای بێزەنتیدا، ڕاوەدوویان نان بەرەو باكوری رۆژئاوای ئەنادۆڵ، لەوێ لەگەل هۆزە توركمانە خزمەكانیان كە لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵەوە هاتبوون بەیەكگەیشتن، ئینجا لە كۆتاییەكانی نیوەی یەكەمی سەدەی سێزدە، هۆزە مەغۆلییەكان بەرە و ئەنادۆڵ هاتن، دوای سەركەوتنیان بەسەر سەلجوقییەكاندا لە شەڕی (جەبەل ئەقڕەع) لە ساڵی 1243 زایینی لەوێ نیشتەجێبوون، لەو بارەشەوە مێژوونووسی تورك ((زەكی تۆكان)) دەڵێت لەگەڵ هاتنەناوەی مەغۆلەكان بۆ ئەنادۆڵ، كۆمەڵێك فارسیشیان لەگەڵ بوون كە خزمەتكاریان بوون، لە نیو ئەو تێكەڵە نەتەوە كۆچبەرانەدا، عوسمانییەكان لە ناوچەی ((ئیسكی شەهر)) لە باكوری ڕۆژئاوای ئەنادۆل لەسەر سنوری نێوان بێزەنتی و سەلجوقییەكان دەركەوتن، لەگەڵ پووكانەوەی سەلجوقییەكان عوسمانییەكان دەركەوتن و لە میرنشینێكی بچوكەوە بوونە دەوڵەت بە تەنیشت 16 دەوڵەتی دیكەوە بە درێژایی رۆژئاوای ئەنادۆڵ، چارەنووسی وابوو ببێتە ئیمپڕاتۆڕیەتێك و لە نێوان ساڵانی (1299 بۆ 1922) فەرمانڕەوایی چەندەها گەل و نەتەوە بكات.

زایانانی مێژووناس گەیشتوونە چەند دەرئەنجام و تیۆرێك سەبارەت بە سەرهەڵدان و بنەواشەی (ئەسڵی) عوسمانییەكان و لە سەرووی هەمووشیانەوە تیۆری ((هربەرت جیبۆنز)) ی ئەمریكی كە لە هەموو بووچە زانستییەكانی دیكە بەربڵاوترە لە نێو زانایانی توركناسدا، هربەرت دەڵێت كە ئۆرتوغرول سەرۆكی تیرەیەك بچوك بوو، لە سەردەمی عەلائەدینی سوڵتانی سەلجوقی لە خواریزمەوه لە ترسی لێشاوی جەنگیزخان و مەغۆلەكان هەڵات و لە ناوچەی سكۆدی باكوری ئەنادۆل نیشتەجێ بوو، تیرەیەكی بتپەرست بوون و بە گوێرەی پێودانگە شارستانییەتەكان بیابانشین بوون، كاری سەرەكییان شوانكارەیی و كۆچكردن بوو لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە بەدوای بژێوی ژیاندا، بۆیەش‌ موسوڵمان بوون، چونكە لە ژینگەیەكی ئیسلامی نزیك خزمە سەلجوقییەكانیان دەژیان، دواتر یۆنانییە هاوسێكانیان كە بە ئاشتی لەگەڵیان دەژیان، ناچاركردن بێنە ناو ئیسلامەوە، ئەو كات ئارتوغرول تەنها 400 چەكداری لە بن دەست بوون كە ژیانێكی ئاشتیخوازانەیان هەبوو، ئێنجا لە نێوان ساڵانی (1290 بۆ 1300ز) ژمارە‌ی عوسمانییەكان زیادیكرد و سنوریشیان گەیشتە سنوری بێزەنتییەكان، ئەمەش‌ بووە هۆی سەرهەڵدانی ڕەگەزێكی تازە كە پێیان وترا عوسمانییەكان، ڕەگەزێكی تێكەڵ بوون و لە توانەوەی ڕەگەزە ڕەسەنەكانەوە دروستببوون كە تورك و بتپەرست و یۆنانی و مەسیحی بوون، جیبونز ئاماژەی بەوەش‌ كردووە كە عوسمان و هۆزەكەی دوای مردنی ئارتوغرول موسوڵمان بوون، كوبریلی مێژوونووسی‌ توركیش دەڵێت ئارتوغرول بتپەرست بووە و دوای نەمانی ئەو كوڕەكەی و هۆزەكەی موسوڵمان بوون.

دەرئەنجامێكی دیكەش هەیە كە لە لایەن بنەچاوەكانەوە (مەراجع) جێگەی ڕەزامەندییەكی گەورەیە، ((بوڵ ویتك)) ی مێژوونووسی نەمساوی گەیشتۆتە ئەو باوەڕەی ناكرێت عوسمانییەكانی سەرەتا یەك هۆز بووبن، دەنا خاوەن نەژاردێكی جێگیر دەبوون، ئەوەشی ڕوونكردۆتەوە كە ژینگەی داگیركاری بنەمایەكی بنچینەیی بووە لە پەیدابوونی ئەو میرنشینانە كە لەو كاتەدا دروست بوون، دواتر دەوڵەتی عوسمانی باڵی بەسەر ئەوانی دیكەی دەوروبەریدا كێشا، ئەو پێی وایە پێگەی جوگرافی نیشتەجێبوونی عوسمانییەكان چەند داگیركەرێك دروستیان كردووە كە لە ناوچه ‌سنوورییەكان نیشتەجێبوون و لەگەڵ نەمانی دەوڵەتی سەلجوقی هەریەكە و میرنشینێكی بەرزەفڕیان دروستكرد و لەوانەش‌ میرنشینەكەی عوسمان بوو كە بەهۆی پێگە جوگرافییەكەوە سەركەوتوو بوو.

دەرئەنجامی سێیەم كە لە نێو مێژوونووسە توركەكاندا(كۆبریلی – یش باوەڕی وایە) بەربڵاوە ئەو ڕەگەزەی عوسمانی لێ لە دایك بووە كە ڕەگەزی ((غزی)) یە ، واتە توركمانی ڕەسەنە، كوبریلی ڕوونیكردۆتەوە كە هەندێك سەرچاوەی نووسەر نادیاری وەك ((مێژووەكانی ئالی عوسمان)) و هەردو پەرتووكی ((عاشق پاشازادە و ئۆروج بەگ)) ئاماژەیان بەوەداوە كە عوسمانییەكان دەچنەوە سەر  ((غز)) بێ ئەوەی دیاری بكەن سەر بە چ هۆزێكی ((غز)) ن، هەندێكی دیكە دەڵێن سەر بە هۆزی ((قایی)) ن هەروەك لە سەلجوقنامەدا هاتووە كە یازجی ئۆغڵی مێژوونووس نووسیوویەتی و لە سەردەمی موڕادی دووەمدا نووسراوە، بۆیە كۆبریلی دەڵێت سەر بە سەلجوقییەكانن و لەگەڵ ئەوان هاتوونە ئەنادۆڵ، دەشڵێت ئەوەی عوسمانییەكان ووتوویانە كە دەچنەوە سەر هۆزی ((قایی)) چەوتە و ڕاست نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئەو هۆزە لە هەموو هۆزەكانی دیكە بە شانوكەوت تر بووە، گێرانەوە ((غز)) یەكانیش دووپاتی دەكەنەوە كە زۆرینەی فەرمانڕەواكانیان لە هۆزی ((سالۆر)) و هۆزی ((قنق)) بوون، بۆیە بێ هودەیە بنەچەیەكی درۆزنانە بۆ ئەو فەرمانڕەوایانە دروست بكرێت كە لە سەردەمی موڕادی دووەمدا نووسراوە، چونكە نەریتە باوە كۆنینە تیرەگەرییەكان لەو كاتەدا لەبیرنەچوونەوە. لەگەڵ نرخاندنیشمان بۆ  تیۆرەكەی كوبریلی، دەڵێین مەحاڵە لەو زەمانەدا هیچ كەس بوێری ئەوەی هەبێت سوڵتان موڕاد بە درۆ بخاتەوە، ئەو دەرئەنجامە ڕایەكی پێچەوانەش‌ دژیەتی كە ((ماركوارتی)) میژوونووسی ئەڵمانییە و دووپاتی دەكاتە كە عوسمان دەچێتەوە سەر هۆزی ((قای)) ی مەغۆلی نەوەك قایی)) توركی، چەند میژوونووسێكیش لەگەڵ بۆچوونەكەیدا كۆكن بەوەی بنەواشەی (ئەسڵی) عوسمانییەكان دەچێتەوە سەر نەژادی مەغۆلی، دیارترینیشیان میژوونووس ((قلشقەندی)) یە، واقعی چەند كەلەپورێكی ‌جێماوی سەردەمی عوسمانیش دەیسەلمێنن كە عوسمانییەكان مەغۆلن.

لە گێرانەوەیەكی بەربڵاوی زنجیرە درامای بەناوبانگ ((سەرهەڵدانی ئارتوغرول))دا، گوایە عوسمان كوری ئارتوغرول نەوەی ((سلیمان شا‌)) یە كە زنجیرەی سەلجوقییه ڕۆمە‌كانی دامەزراندووە، لە پەرینەوەی ڕووباری فوراتیشدا خنكاوە، ئەو گێرانەوەیە نەك هەر لاواز و متمانەپێنەكراوە، بەڵكو بە كۆدەنگی زۆرێك لە سەرچاوەكان جەخت لەوەكراوەتەوە‌ تەواو دوورە لە ڕاستی و سەرتۆپی هەمووشیان ((یەڵماز ئۆزتونای)) مێژوونووسی توركە كە پێی وایە باپیرەی عوسمان ناوی ((قندز ئەڵب)) بووە، بۆیەش دراوەتە پاڵ سلێمان شا، تاوەكو ڕایەڵەیەك لە نێوان بەنی عوسمان و بەنی سەلجوقدا دروست بكەن، تاكو شانوشەوكەتی خۆیانی پێ بەرزبكەنەوە، بوونی ئارتوغرولیش لە مێژوودا سەلمیندراوە، ئەمەش لە ڕێگەی ئەو دراوە كانزاییانەی كە باوەڕ وایە هی سەردەمی عوسمانبن و ناوی بە ((ئارتوغرول)) هاتووە، جگە لەمە هیچ شتێكی دیكەی دڵنیاكەری لەبارەوە نەووتراوه.

ئیسلام لە دەوڵەتی عوسمانیدا
كاتێك نەتەوە توركییەكان كە دەوڵەتی عوسمانی لەسەر بنیاتنراوە مسوڵمان بوون، زۆرینەیان لە ڕاستی یەكتاپەرستی نەگەیشتبوون، ئیسلامبوونیشیان وەك زۆرێك لە باوەڕە بە میراتگیراوەكانی باوانیان بوو، كە تێكەڵەیەكی نێوان بتپەرستی و بوزیەتە كە دیارترینیان ((شامانی‌، مانەوی‌، بەڕهەمی)) بوون، زانایانی مێژووناس دووپاتی ئەوەیان كردۆتەوە كە نەتەوە توركییە جۆراوجۆرەكان بە درێژایی مێژوویان ئاین لە دوای ئاینییان وەرگرتووە و پەیڕەوویان لێكردووە، هەر كە ئاینیكێشیان جێهێشتووە كاریگەر‌ی و شوێنكاری ئەو ئاینەیان گواستۆتەوە بۆ ناو ئاینە تازەكەیان و تێكەڵاوی یەكدیكەیان كردوون، بەم شێوە بەردەوام بوون تاكو گەیشتنی ئاینی ئیسلام، مامەڵەیان لەگەڵ ئیسلامیش زۆر جیاواز نەبوو لە مامەڵەیان لەگەل ئاینەكانی دیكە، بۆیە لە هەر ئاینە و شتێكیان لەگەڵ خۆیان بردە ناو ئیسلامەوە.

توركەكان لە خوداپەرستیاندا پێیان وابوو پیاوە ئاینییەكانیان سوودیان پێ دەگەیەنن و لای ڕوحی خودا باڵادەستەكان شەفاعەتیان بۆ دەكەن و لە برەی یەزدانیش مامەڵە بە گەردوونەوە دەكەن، لەسەر شێواز و ڕێبازی بوزیەت و بەڕهەمیەتیش بیریان لە دانایی خودا دەكردەوە، بۆیە هاتن و ڕێبازەكانی سۆفیگەرییان داهێنا و ئاداب و شێواز و ڕێچكە و یادەوەریەكانیشیان بۆ داڕشتن، تیایاندا بنەمای وەك ((یەكتارپەرستی، ناوی جەلالەتی یەزدان، شوكرانەبژێری، تەسبیحات و تەكبیر)) یان خستەپاڵ كە لە ئیسلامەوە وەریانگرتبوو.. وە هی دیكەشكە كە لە ئاینەكانی پێشوویان وەریان گرتبوو وەك ((شامانی و بوزیەت و زەردەشتییەت مەزدەكیەت و مانەویەت)).

((ئیدن)) ی میژووناسی تورك ڕوونیكردۆتەوە كە گرنگترین هۆكاری بڵاوبوونەوەی كەڵكەڵەی سوفیگەری لە ووڵاتی توركەكاندا نەزانی و بێ ئاگاییان بوو بەرامبەر زمانی قورئان، سەرەتاش پێویستییەكانی ئاینیان لە ڕێگەی وەرگێرانەوە وەرگرت، ناشزانرێت كە ئاخۆ وەرگێرانی ئەوكات بەس بووە بۆ بەجێگەیاندنی  كاروباری ئاین و فێركردن، توركەكانیش بە پێچەوانەی كۆمەلگاكانی دیكەوە بە ئەرێنی هەڵویستیان جیادەكرێنەوە لە بەرامبەر زمانه بیانییەكاندا، ئەم هەڵوێستە زمانەكەی خۆشیانی گرتەوە، ئەمەش‌ بووە هۆی گرفتێكی گەورە و ‌بووە هۆی پەرتەوازییان و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت بەدەستییەوە دەناڵێنن، ڕەنگە هۆكاری ئەمەش هەمیشە زۆر شانازیكردن بەخۆیانەوە و یادەوەری و سەروەرییەكانی ڕابردوویانەوە بێت وای لێكردبن قیز لە گەلانی دیكە بكەنەوە و ڕقیان لە هەموو جیاكەرەوەكانی وەك زمان و سیفاتی نەتەوەیی و ئاین و هەندێك داب و نەریتیان بێت، ئەمەش وای لێكردن بایەخ بە زمانی عەرەبی نەدەن – جگە لە چەند زانایەك كا بایەخیان بە ڕێساكانی زمانی عەرەبی داوە - بۆیە عەرەبییان تەنها و تەنها كردە زمانی خوێندنەوەی دەقە ئاینییەكان، بێ ئەوەی بیكەنە زمانی نووسین و گفتوگۆ و پێشیان دەگوت زمانی قوربان ، بێ ئەوەی بە تایبەت بیبەستنەوە بە نەتەوەی عەرەبەوە، بۆیە زاناترینیان بە ئاینی ئیسلام، زمانی عەرەبی بە پیرۆز دەزانن و پێیان وایە ئاسان نییە مامەڵەی پێوە بكەی، یان پێیان وایە زیاتر تایبەتە بە پیاوانی ئاینەوە، بۆیە هەندێك نەزانیان خۆیان كردە زانای ئەو بوارە، چونكە كۆمەڵگا زمانی قورئانیان نەدەزانی، بۆیە خۆیان لە قەرەی ئاین داو جۆرەها شتی پڕوپوچ و هەڵبەستراویان هێنایە ناوەوە و بە خێرایش بڵاوبوونەوە، خەڵك نەیدەزانی ئەمانە شتی دەستكردن و پەیوەندیان بە ئاینی ئیسلامەوە نییە، یان میراتی بەجێماوی  باوەڕی بتپەرستی و ئاینی دیكەی باوباپیرانە، بۆیە ئەو شتەپڕوپوچانە زیاتر و زیاتر بڵاوبوونەوە، خەڵكیش كەتنەوە قۆستنەوەیان، ئینجا سۆفیەت ئەو دۆخەی قۆزتەوە و ئەوەشیان دەستكەوت كە بەدوایدا دەگەڕان، لەسەر ئەو بنەمایەش ڕێچكە و ئاینزا جۆراوجۆرەكانی خۆیان داڕشتن وەك ((بكتاشیە، بنجریە، بیرمیە، حورفیە،خەفیفیە، خەڵوەتیە، جراحیە، كوڵنشیە، ڕوشنیه))‌، هەروەك دیارە لە ناوەكانیشیانەوە هەموویان دەستكردی توركەكانن.

باسی ئەوەشی كردووە كە عوسمانی كوڕی ئارتۆغرولی دامەزرێنەری دەوڵەتی عوسمانی دەورەی خۆی بە ڕێبازی سۆفییگەری ((ئەخی)) یە تەنی بوو، بە پەرۆش بوو بۆ سەردانی شێخ ئەدە بالی و دەشیەویست لێیەوە فیر بێت، پەیوەندی خۆشی لەگەڵ توندتر كرد بەوەی كچەكەی كردە هاوسەری خۆی، ئینجا كردی بە موفتی، كە مردیش شێخ توڕسون جێگەی گرتەوە.

ئۆرخانی كوڕی عوسمانیش، دووەم سوڵتانی عوسمانییەكان پەیوەست بوو بە شێخی سۆفیگەری ((كییلی بابا)) وە، كە لە شێخەكانی ڕێبازی ((قەلەندەری وەفائی)) بوو، 

بەڵگەنامەیەك لە ئەرشیفی سەرۆكایەتی وەزیرانی توركیا ئاماژە بەوە دەدات كە موریدە قەلەندەریەكانی شێخ كییلی لە جەنگانیدا یارمەتی ئۆرخانیان داوە، بۆیە پێگەیەكی بەرزی هەبوو، هەمیشە بەخششی دەدانێ، لە سەیروسەمەرەكانی ئەو بەڵگەنامە توركییە ئەوەیە كە ئۆرخان هەندێك مەی دەكردە دیاری بۆ شێخی كییلی - قەلەندەرییەكان یش ئەو مەیەیان دەخواردەووە - بەوەش پاساوی دێنایەوە كە: ((كیللی بابا ئالودەی بووە)). لەو بارەشەوە كوبریلی مێژوونووس دەڵێت ئەو هاوپەیمانییەی نێوان دەوڵەتی عوسمانی تازەپیگەیشتوو و بەرەبابی قەلەندەری و ئەخییەكان، بە هۆی بێ ئاگایی و نەزانی سوڵتانەكانی عوسمانییەوە بوو لە پرسە ئاینییەكان لە‌ سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتەكەیاندا. 

سوڵتان مورادی یەكەم سەر بە ڕێبازی ((ئەخیە)‌ بوو، بەڵگەنامە مێژوویەكانیش دووپاتی ئەوە دەكەنەوە كە هەر خۆی سەرۆكیان بوو و پەیمان و بەڵێنیش هەر لەو‌ وەردەگیرا، لە بەگەنامەیەكی مارسی 1366 زاینی نازناوی ((شای پیران موڕادی ڕزگاركەر) ی پێ بەخشی. سوڵتان موڕادی دووەمیش سەر‌ بە ڕێبازی بیرامییە بوو، لە حاجی بیرامی شێخەشیان نزیك بوو كە یەكێكە لە دەروێشەكان مەلالییە و هەر ئەویش‌ بانگەشەی بۆ یەكیەتی بوون(وحدە الوجود)) كردووە، كاتێك سوڵتان موراد لە كۆشكەكەی خۆی پێشوازی لێكرد ڕێزێكی زۆری لێنا و فەرمانی بە دەووروبەریشی كرد خزمەتی بكەن، سوڵتان بە شێخ بیرامی گووت: ((بمكە بەندەی خۆت)) ، خۆی و هەموو شوێنكەوتووەكانی لە باج بەخشین، ئەمەش وای لە زۆر خەڵكی كرد پەیڕەووی لە ڕیبازی بیرامی بكەن. مێژوونووسی توركی ((خەلیل ئەناڵجیك)) دەڵێت ئامانجی پشت ئەم هەنگاوەی سوڵتان پلانبۆداڕێژراو بوو، بۆ فراوانكردنی هەژموونی خۆی لە ناو گەلدا.

موڕادی دووەم پەروەردەی محەمەد فاتحی كوڕی دایە دەست شێخ ئاق شەمسەدین كە سەر بە رێبازی بیرامییە، بایەزیدی دووەمیش سۆفی بوو و بەردەوامیش سەردنی تەكیەی دەكرد، تا ئەو ڕادەیەی بە نازناوی ((بایەزدیی سوفییەوە ناسرا)). سوڵتان سەلیمی یەكەمیش سەر بە ڕێبازی سۆفیگەری خەڵوەتی بوو كە شێخ سنبل سنان دتەینەری بوو، دەڵین سەلیمی یەكەم باوەڕی بە ((یەكیەتی بوون هەبووە)) كە فەلسەفەیەكە بانگەشەی ئەوە دەكات‌ خودا و سرووشت یەك ڕاستین.

سوڵتان سلیمانی قانونیش بایەخی بە تەكیەی سوفییەكان دەدا لە بونیادنان و پەرەپێداندا، گۆڕی گەورەپیاوانی سۆفیگەریشی نوێ دەكردووە وەك عەبدولقادری گەیلانی و جەلالەدینی ڕۆمی و هی دیكەش، سوڵتان ئەحمەدیش سەر بە ڕێبازی سۆفیگەری خەڵوەتی بوو، لە یەكێك لە شێخەكانیشیان نزیك بوو بە ناوی عزیز خدای، بەردەوام لای دادەنیشت و لە كاتی پاڕانەوەش دەستی ماچ دەكرد.

سەركردە ئینكشارییەكانی سوپاش كە هێزی دەستەبژێری دەوڵەتی عوسمانی بوون، باوەڕیان بە ڕێبازی سۆفیگەری  بكتاشییە هەبوو،كە ڕێبازێكی سۆفیگەری شیعەیە و لە ئەنادۆڵ بەربڵاو بوو، حاجی بكتاش وەلی دامەزرێنەری بوو، ڕێنماییەكانی لە شیعەی 12 ئیمامی و ڕێبازی قەلەندەرییەوە وەرگیراون، تێكەڵەیەكە لە بەجێماوە بتپەرستییەكان و بیروباوەڕە چەوتەكانی وەك داننان بە یەكیەتی بوون، دۆناودۆن (كۆپیكردنی ڕوحەكان)، زۆر شتی پڕووپوچی دیكەش، ئەو ڕێبازە ڕێگە بە مەسیحییەكانیش دەدات ببنە ئەندامی و خاوەن ئاینی خۆشیانبن، شێخە بكتاشییەكان گۆڕی بەپیرۆزگیراوەكانیان بە پیرۆز دەزانی و شتیان بۆنەزر دەكرد. ڕەمەزانان بەڕۆژوو نەدەبوون، خواردنەوەی مەیی بۆ شوێنكەووتوانی ئەو ڕێبازە قەدەغەكراو نەبوو.

بەم شێوە سۆفیزم تا ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی، لە نێو سوڵتانەكاندا پەرەی سەند و بەردەوام بوو، عەبدولحەمیدی دووەم دوا سوڵتانی سۆفی بوو ، لەسەر ڕێچكەی ڕوفاعیەت بوو ، لە دیارترین شێخەكانیان نزیك بوو كە شێخ ئەبو هودای سەیادییە.

بۆیە ئەو ئیسلامەی لەنێو خەڵك و سەرجەم سوڵتانە عوسمانییەكان پەیدابوو و سەریهەڵدا، لەسەر شێوازی هەڕتەقیەت ( ئاینی تیكەڵ بە شتی هەڵبەستراو)  بوو ، واتە لایەنێكی تێكەڵ بە ئەفسانە و شتی زۆر پڕوپوچ و هەڵبەستراو كرابوو كە خستیانە ناو كۆسیستەمی بنچینەیی بیروباوەڕەكەوە‌، ئەمەش بە هۆی ڕۆشنبیری زارەكی بەمیراتگیراوەوە كە لە باوەڕ و دابونەر‌یتەكانەوە سەرچاوەیان گرتووە، ئەم ڕەووتەش لە ڕێبازی قەلەندەری و بكتاشییدا (شیعەگەرا) بەرجەستە دەبێت لەو ساوەی دەوڵەتی عوسمانی دامەزرا بوو، ئینجا لە سەرەتای سەدەی 16 وە عەلەویەت بڵاوبۆوە ، هەرچی دامەزراوە فەرمییەكانی دەوڵەتی عوسمانیش بوون وەك سیستەمی دادوەری و پەروەردە كە ئیسلامی ڕاست و دروستیان پەیڕەوو دەكرد و لەسەر ڕێچكەی ئیسلامی سونی حەنەفی بوون، ئەوانیش بەشێك لە ڕۆشنبیری ئاینی و كۆمەڵایەتی دیرینیان تێكەڵاو ببوو كە لەسەر لێكدانەوەی سۆفیزم بەند بوو، بە تایبەتیش ئەوەی پەیوەستە بە بەپیرۆزگرتنی پیاوچاكانەوە.

سوڵتانەكان نەدەچوونە‌ حەج (ماڵی خودا)
بێگومان، ئەو باوەڕانەی بە گشتی كۆمەڵگای عوسمانی لەسەر دامەزرا و بە تایبەتیش سوڵتانەكانی عوسمانی، شوێنكاری نەرێنی بەسەر ڕاستی و دروستی ئاینی ئیسلامەوە جێهێشت، لەو شتە نەرێنییانەش كە زۆر بەربڵاو بوو، ئەوە بوو كە جگە لە میر ((جەم بن سوڵتان محەمەد فاتح)) كە حەجی كردووە، هیچ سوڵتانێكی دیكە حەجیان نەكردووە، میر جەمیش كاتێك حەجی كرد كە هەلڵات بۆ میسر تاوەك سوڵتان قایتبای مەملوكی بیپارێزێت لە ترسی ئەوەی نەوەك بایەزیدی برای بیكوژێت بە هۆی ململانێیانەوە لەسەر فەرمانڕەوایی، محەمەد مەقسودی توێژەری تورك لێكۆڵینەوەیەكی ڕوونی پێشكەشكردووە و تیایدا ئەوەی ڕوون كردۆتەوە كە هۆكاری نەچوونی سوڵتانەكان بۆ حەج دەگەڕایەوە بۆ دوورودرێژی ماوەی ڕێگا، هەروەها بۆ ئەگەری نائارامی سەقامگیری سیاسی لەو كاتەی لە ووڵات نەبن، كێشەی حوكمڕانی و جەنگەكانیش هۆكارێكی دیكە بوون، هەندێك میژوونووسیش وای لێكدەدەنەوە كە زۆریك لە خەلیفە و فەرمانڕەوایانی موسوڵمانان نەچوونە حەج كاتێك دەسەڵاتییان گرتۆتەدەست.

بەڵام حەجكردن و پاساوەكانی مەقسود ئۆغڵوی توێژەری تورك بەس نەبوون  بۆ پاساوهێنانەوە بۆ حەجنەكردنی سوڵتانەكان، دكتۆر سوڵتان ئەسقەی‌ توێژەری كو‌ێتی پسپۆڕ لە مێژووی عوسمانییەكان لە وانەیەكیدا لە ساڵی 2018 بە ناونیشانی ((خوێندنەوەكارییەكی (ئیستقڕا‌و)) مێژوویی بۆ هەڵوێستی دەوڵەتی عوسمانی لە بیروباوەڕی سو‌نە مەزەبەكانەوە)) چەند پرسیارێكی وروژاندوون، لەوانەش زۆرێك لە سوڵتانەكان لە دوای تەمەنی 50 ساڵییەوە دەسەڵاتییان گرتۆتەدەست، ئەی بۆچی پێشتر ئەو ئەركە ئاینییەیان بەجێنەگەیاندووە، ئاماژەی بەوەش‌ كردووە كە مێژوونووسی توركی یەڵماز ئەزوتونا لەوە دڵنیایی كردووینەوە كە هەموو سوڵتان و میر و ژنە شازادەكان، هیچیان حەجیان نەكردووە، دكتۆر ئەسقە ئاماژەشی بەوەداوە كە سوڵتان سەلیمی یەكەم و سلێمان قانونی كوڕی بایەخیان بە سەردانی گۆڕی  ئیبن عەرەبی لە دیمەشق داوە و دوای تێكچوونیشی چاكیان كردۆتەوە، هەروەها بایەخیان بە گۆری ئەبو حەنیفە و شێخ عەبدولقادری گەیلانی داوە لە بەغدا.

سلێمان قانونی لە ساڵی 941 كۆچی سەردانی نەجەف و كەربەلای كردووە، سوڵتان سەلیمی یەكەمیش سەردانی قاهیری كردووە و نزیكەی یەك مانگ لێی ماوەتەوە، ئامادەی ئەو ئاهەنگەش بووە كە ساڵانە لە میسر بەڕێوەدەچێت بە بۆنەی كردنەوەی كەنداوی ناسڕی كاتێك نیل دەگاتە ئاستی پێویست بۆ ئاودێریكردنی زەوییەكانی میسر، كەچی سەرباری ئەوەش سەردانی مەككەی پیرۆز و مەدینەی منەوەرەی نەكردووە. سوڵتان موڕادیش لە ساڵی 1047 ی كۆچی (1638ز) سەردانی نەجەفی كردووە، شێخی‌ نەوەویش لە لە پەرتووكی ((دار السلام) لاپەڕە 181 و شێخ جەعفەر مەحبوبە لە پەرتووكی ((ڕابردوو و ئایندەینەجەف لاپەڕە 149) باسی ئەوەیان كردووە كاتێك سو‌ڵتان هات بۆ سەردانەكە، وەزیرێكی شیعەی لەگەڵ بوو، كاتێك وەزیرەكە گومبەزە شەریفەكەی دی لە ئەسپەكەی دابەزی ، سوڵتان لێی پرسی بۆچی لە ئەسپەكەت دابەزی، وتی: ئەوە یەكێكە لە خەلیفەكانی ڕاشدین‌ و لەبەر مەزنی ئەو دابەزیم، كاتێكیش سوڵتان موڕاد وویستی لە ئەسپەكەی دابەزێت، یەكێك لە ئامادەبوون ووتی: ڕێزگرتنی زیندووەكان لەپێشترە لە ڕێزگرتنی مردووەكان، سوڵتانیش فرمانیدا لە گەردنی بدەن چونكە لەسەر هاتنەخوارەوەی لۆمەی كرد.

سوڵتان عەبدولعەزیزیش لە ساڵی 1863 له ‌سەردانێكیدا كە 11 ڕۆژی خایاند سەردانی میسری كردووە، لەو ماوەیەدا سوڵتانە عوسمانییەكە ئەمسەر و ئەوسەری میسر گەڕا، لە 7ی ئیپڕیلی 1863 ز  گەیشتە ئەسكەندەرییە و سەردانەكەشی بە بەسەركردنەوەی قاهیرە دەستپێكرد، لە كۆشكی گەوهەرەی قەڵادا مایەوە، یەكەم شوێن كە لە قاهیرە سەردانی كرد مزگەوتی محەمەد عەلی پاشا و گۆڕەكەی بوو، دیاریشی پێشكەش بە خێزانی عەلەو‌ی میسر كرد، كۆتایی گەشتەكەشی لە 14 ئیپرێڵ بە سەردانی ئەهرامەكان كۆتایی پێهێنا ، ئینجا دواتر ڕوویكردە ئەسكەندەرییە. سوڵتان عەبدولعەزیز لەسەر داوای ناپلیۆنی سێیەم لە ساڵی 1867 سەردانی ئەوروپای كردووە، لە ساڵی 1867 سەردانی فەڕەنسای كردووە و وەك میوانی شەرەف بەشداری لە كردنەوەی پێشەنگای جیهانی لە پاریس كردووە، ئینجا چۆتە لەندەن و ڤیەنا و لەوێ سەردانی كۆشك و مۆزەخانەكانی كردووە.

بەوردبوونەوەی لەو پرسە بۆمان دەردەكەوێت كە بڵاوبوونەوەی بیروباوەڕی سۆفییەكان لەناو خەڵك و سوڵتانەكانی عوسمانی كە لە پەرتووكی بەناوبانگی (حەجی ناوداران)) د ا لە باسی ((الدورر السنە)) ئاماژەی پێكراوە و چەند بەڵگەنامەیەك دەخاتەڕوو كە سوڵتانەكان حەجكردنیان فەرامۆشكردووە، بانگەشەی ئەوەش دەكات كە وەستان لەسەر گۆڕی هەندێك شێخی سۆفیزم هاوتای وەستانە لە رۆژی عەرەفە، كۆششكردنیش بۆ چوونە سەر گۆڕەكانیان وەك چوونە حەجی ماڵی خودایە لە وەرزی حەجكردندا، لە سایەی ئەمانەی باسكران پرسیارەكان بەردەوام دەبن. 

فتوحاتی عوسمانییەكان لە ئەوروپا
لە ڕووی مێژووییەوە فتوحاتی عوسمانییەكان لە ئەوروپا هاوشێوەی فتوحاتی ئیسلامی نەبوون، سەرباری ئەوەی بانگەشەی ئەوەش‌ دەكەن كە لەسەر بنەمای جیهاد ئەنجامدراون، چونكە دەوڵەتی عوسمانی لە كۆمەڵگا مەسیحییەكانی بەلقان ئیسلامی بڵاونەكردۆتەوە و هەوڵی نەداوە واقعی كۆمەڵگا مەسیحییەكانی ئەوێ بگۆڕێت بۆ موسوڵمان بوون، بە گوێرەی ئەوەی واقعی مێژووی سەلماندوویەتی، ئامانجی عوسمانییەكان لە ئەوروپا لە پێناو غەنیمە و دەستكەوتی ئابووریدا بووە لە ڕێگەی سەپاندنی جزیە و كۆكردنەوەی باجەكان، ئامانجی بڵاوكردنەوەی ئیسلام نەبوو لە نێو دانیشتوانە ڕەسەنەكەی، فراوانخوازی عوسمانیش لە ئەوروپا هەر تەنها لە ڕێگەی جەنگەكانەوە نەبووە، بەڵكو لە ڕێگەی هاوپەیمانی لەگەڵ فەرمانڕواكانیشەوە بووە، هەروەها لە ڕێگەی ژن و ژنخوازی بە هێنانی كچانی بنەماڵەی سوڵتانەكانی فەرمانڕەوایانی ئەوروپاشەوە بەڕێوەچووە، ئەمە جگە لە فریوودانی دانیشتوان و جەنگاوەرە مەسیحییەكان بە هاتنەپاڵ دەوڵەتی عوسمانی لە بەرامبەر زێدەمافی وەرگرتنی باج و وەبەرهێنانەكانەوە، فریووی فەرمانڕەوایانی بەلقانیان دەدا بەوەی لە بەرامبەر مانەوەیان لەسەر كورسی دەسەڵات جزیە بدەن، سەروەری عوسمانییەكانیش قبوڵ بكەن، ببنە هاوپەیمانی سوڵتانەكانی عوسمانی، هێزەكانیشیان بنێرن بۆ پاڵ هێزی عوسمانییەكان لەو هەڵمەتانەی فەرمانڕوایانی عوسمانی بە مەبەستی فراوانخوازی ئەنجامیان دەدا، ئینجا ناچاركردنیان بە ناردنی منداڵەكانیان بۆ كۆشكی سوڵتانەكان وەك بارمتە بۆ سەپاندنی لاگیری ئەو ناوچانە بۆ دەوڵەتی عوسمانی و دەستەبەری وەرگرتنی جزیە.
بۆیە گوتەی داگیركاری لای ویتیكی مێژوونووس سەبارەت بە بنەما و چەشنەكانی فتوحاتی عوسمانییەكان لای زۆرێك لە میژوونووسان پەسەندە، لەم كارە چەتەگەرییەشیاندا سەركەوتووبوون، دواتریش جەنگاوەرە دەریاییەكانی نیشتەجێی سەركەنار و ژمارەیەكی زۆر دەریاوانی بێزەنتی هاتنەپاڵیان. جۆرج ئەرناكیسی‌ مێژوونووسی ئەمریكی بەڕەگەز یۆنانی لەگەڵ ئەو بۆچوونەدا كۆكە، سەرچاوەكان ئەوە دەسەلمێنن كە دەمارگیری ئیسلامی لە پشت چالاكییە سەربازییەكانی عوسمانییه سەرەتا‌كانەوە نەبووە، ئامانجیان بڵاوبوونەوەی ئیسلام و تێكشكاندنی مەسیحیەت نەبووە، بەڵكو زۆر بە سوك ئاسانی دیارە كە مەبەستیان غەنیمەت بووە، عوسمانییەكان بە ئاسانی یۆنانییەكانیان خستە ڕیزی خۆیانەوە و زۆر لە سەرچاوە مێژوویەكانیش تێبینی ئەو فراوانخوازیەی عوسمانییەكانیان كردووە.

خەلیل ئەنالجیكی مێژوونووسی بە ناوبانگی توركی دەڵێت لە دەرئەنجامی دامەزراندنی میرنشینی عوسمانییەكان لەسەر سنوری بێزەنتە، هێزەكانی ((ئەكریتای)) بیزەنتی پەیوەندییەكی باشیان لەگەل داگیركەرە عوسمانییەكان هەبوو، ئامانجی جیهادی عوسمانییەكانیش لەناوبردنی جیهانی كوفر و ماڵی جەنگ نەبوو، بەڵكو لە پێناو ملكەچپێكردنیان بوو، بەم شێوە بە داگیركردنی ناوچەی بەلقانی مەسیحی ئیمپڕاتۆڕیەتی خۆیان دامەزراند، سەرباری ڕاگەیاندنی جیهاد، كەچی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی پارێزگاری لە كڵێسا و ملیونەها مەسیحی ئەو ناوچانە كرد، ماڵ و سەر و سامانی مەسیحی و جووەكانیان پاراست بەو مەرجەی باج بدەن و لە بەرامبەریشدا ڕێگەی پیادەكردنی ڕێورەسمی ئاینەكانییان پێ بدرێت و بە گوێرەی یاساكاری ئاینی خۆیان بژیەن، لە ساڵانی یەكەمی داگیركارییەكە عوسمانییەكان لە هەوڵی هاتنەژێرباری  و ڕەزامەندانەی مەسیحیەكان و بەدەستهێنانی متمانەیاندا بوون، بێ ئەوەی پەنابەرنە بەر جەنگ، بایەخیشیان بە پاراستنی جوتیارە مەسیحییەكان دەدا، بەو پێیەی سەرچاوەیەكی زیندووی داهاتن.

لە ساڵی 1346 سەركردەی عوسمانی سلیمانی كوڕی ئۆرخان لەگەڵ یوحەنا كانتاكوزنی پێنجەمی سەكردەی بێزەنتی بوونە هاوپەیمان كە داوای تەختی ووڵاتەكەی خۆی دەكرد، ئەمەش یارمەتیدەری سلێمان بوو لە داگیركردنی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، سلێمان سیۆدۆرای كچە ئەو سەركردە بێزەنتییەی خواست، ئەمەش یارمەتیدەر بوو لە داگیركردنی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپی ئەنادۆل و گەمارۆدانی قەڵای غالیبولی كە لە ساڵی 1354ز بوومەلەرزەیەك لێیدا و مەتەرێزەكانی تێكوپێكدان، ئەمەش یارمەتیدەری عوسمانییەكان بوو بۆ داگیركردنی قەڵاكە، مێژوونووسی تورك ئەناڵجیك دەڵێت داگیركاری عوسمانی بۆ بەلقان بە سوك و ئاسانی بەڕێوەچوو، چونكە ناوچەكەیان پشێوی تێدا بوو، سەركردەكانیشیان ناكۆك و ناتەبا بوون، بەمەش هەلەكە بۆ سوپای ئینكشاری عوسمانی ڕەخسا بوو كە لە دوای داگیركردنی ئەدرنە عوسمانییەكان لە ئەوروپا دایانمەزراند، دیلەكانی جەنگی مەسیحییەكانیش لەو منداڵانە پێكهاتبوون كە لە دایك و باوكیان وەردەگیران بە گوێرەی ڕێسای بەزۆركردنە سەرباز كە پێی دەگوترا (دۆشرمە))، ئیدی بە گوێرەی بنەماكانی ئیسلام پەروەردە دەكران و ڕاهێنانی سەربازییان پێدەكرا، بەمەش سوڵتان دەبووە باوكی ڕوحیان و كارو پیشەشیان جەنگ بوو، سەرباری ئەوەی دەڵین ئەو سوپایە لەسەر بنەمانی ئیسلامی پێكهاتبوو، كەچی ڕەفتارەكانیان ئەوەی نیشان نەدەدا، بۆ نموونە مەییان دەخواردەووە و لەگەڵ لەشفرۆشەكانیش ڕایان دەبوارد و زۆری كاری دیكەی پیچەوانەی ئیسلامیان ئەنجام دەدا، كاتێك موڕادی سێیەم دوای مردنی سوڵتان سەلیمی باوكی بووە سوڵتان ، فرمانی دەركرد مەی نەخۆنەوە، ئەوانیش ئالوودەی بوون، بۆیە لە دژی سوڵتان ڕاپەرین و موڕادی سێیەم بەناچاری پاشەكشەی لە فەرمانەكەی كرد و دووبارە ڕێگەی مەی خواردنەوهی پێدان‌ەوە‌. لە ڕەووشتە قێزەوونەكانی ئینكشارییەكان لادانی سێكسی بوو (شزوزوی جنسی)، ، بیتس كە گەشتەكەی خۆی بە یاوەری خزناجی لە ساڵی 1860 بۆ ناوچەی پیرۆز تۆمار كردبوو دەڵێت كە دەوڵەتی عوسمانی هانی لادانی سێكسی دەدا لە نێوان سەركردە سەربازییەكانی بۆ دوورخستنەوەیان لە ژنهێنان و سەقامگیری كۆمەڵایەتی.

عوسمانییەكان بە هۆی هاوپەیمانیەتییان لەگەڵ یۆحەنا كانتاكوزین كە سەركردایەتی زۆر جەنگی كرد ، لە ساڵی 1346-1356 ز دزەیان كردە ناو ناوچەی بەلقانەوە، زۆر داگیركاری عوسمانییەكانی سەرخستن  و بەلەجیاتی شەری بۆ دەكردن، لە ساڵانی 1356-1366 ز ، پاڵپشتی سەربازیان بۆ پاشای بولگاریا ڕەوانە كرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی پاشاكانی ڕۆمانیا و هەنگاریا،‌ ئەمەش دەستی عوسمانییەكانی درێژتر كرد، نابێت ئەوەشمان بیرچێت كە یاسای باجی عوسمانییەكان لە بەرژەوەندی جوتیارەكاندا بوو، بەوەی بارگرانی باجیان لەسەر شان كەمبۆوە بە بەراورد بەوەی دەیاندایە حكومەتەكانی بەلقان، عوسمانییەكان هەزارەها جەنگاوەری مەسیحی بولگاری و سڕبی و ئەلبانی و مەقدۆنی و تسالیاییان بەگەڕخستبوو كە ناسرابوون بە ((فیونیك))، لە بەرامبەر خزمەتی سەربازی لە سوپای عوسمانییەكاندا لە باجەكان دەبەخشران ، لە سڕبیاش مەسیحییە ((قلاشیۆن)) ەكان لە بەرامبەر خزمەتكردن وەك پاسەوانی سنور لە باج دەبەخشران ، كە وەك سەربازی داگیركاریش خزمەتیان كردبایە زێدەمافیان زیاتر بوو، سەرباری ڕەگداكوتانی حوكمڕانی عوسمانییەكان لە بەلقان، كەچی ئەو میرنشینانە لە هەر هەلێكدا كە سوپای عوسمانی بە جەنگەوە سەرقاڵ دەبوو یاخی دەبوون، ئەم فیتنە و ئاژاوانە بوونە هۆی كوژرانی موڕادی یەكەم بە دەستی سڕبییەك لە جەنگی قوسوە (كۆسۆڤۆ)، ئەمەش دوای یاخیبوونی خێزانە حوكمڕانەكانی ئەنادۆڵ له سالی 1389 ز. 

مەسیحییەكانی دەوڵەتی عوسمانی 8 جار پۆستی ((سەدری ئەعزەم)) یان گرتەدەست كە دووەم گەورەترین پۆست بوو لە خوار سوڵتانە و خاوەن دەسەڵاتێكی ڕەهاش بوو، ئەو مۆری سەڵنتەنەتی لا بوو، مافی دانان و لابردنیشی بە دەستی سوڵتان بوو، پۆستەكەی هاوتای پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئێستا بوو، لە سەردەمی سلێمان قانونی و سەلیمی دووەمدا، 12 مەسیحی سەركردایەتی سوپای عوسمانیان گرتەدەست و سەركردایەتی هێزی دەریاییشیان دەكرد.

بە گشتی مێژووی فتوحاتی عوسمانییەكان دەیسەلمێنێت كە لەسەر ڕێچكەی ئیسلام نەبوون، بەهێزترین بەڵگەش بوونی سەربازی بێزەنتی و مەسیحی بوو لە ڕیزەكانی سوپادا، سەركردایەتیكردنی سوپا لە لایەن مەسیحییەكانەوە، جەنگان دژ بە دەوڵەتە ئیسلامییەكان، ناچارنەكردنی مەسیحی جووەكان و لایەنگرانی ئاینەكانی دیكە بە هاتنە ناو ئیسلامەوە، نە سەپاندنی یاساكانی شەریعەتی ئیسلامی بەسەر ناموسوڵمانەكاندا، ڕێگەدان بە ئازادی هەرتەقە و زۆرێك لەو ڕەفتارانەی ئیسلام قەدەغەی كردوون.

كوشتارگەی تەخت و كوشتنی براكان
مێژووی سوڵتانەكانی عوسمانی نەریتێكی زۆر قێزەوونی تێدابوو كە ئەویش ((كوشتنی براكانە)) بوو، تاوەكو سوڵتانی تازە تەواو زاڵ بێت بەسەر حوكمڕانیدا، ئەم كارە لە هیچ سەردەمێكی دیكەی ئیسلامدا باو نەبووە، شەریعەتی ئیسلامی كوشتنی هەموو كەسێكی بێ تاوانی بێ هیچ هۆكارێك قەدەغە كردووە، واپێدەچێت ئەو نەریتە لە ئیمپراتۆڕیەتی بێزەنتییەكانەوە وەرگیرابێت كە هاوسێی عوسمانییەكان بوون، مێژوونووس برنارد لویس ئاماژەی بەوەداوە كە ڕێبازی كوشتنی براكان لای بێزەنیتییەكان هەبوو و ڕێسایەكی كارپیكراوی حوكمڕانیش بوو، عوسمانییەكانیش لەسەر هەمان ڕێچكە ڕۆیشتن، بەڵكو زیاتریش پەرەیان پێدا و لە سەردەمی سوڵتان محەمەد فاتحدا یاسایەكی فەرمی دەركرد كە ڕێگەی بە سوڵتانەكانی عوسمانی دەدا‌ براكانیان بكوژن، ئەمەش لە بەندێكی تایبەتی یاساكەدا ئاماژەی پێكرابوو كە بە ((قانون نامە)) ناسراوە، ئاماژەیە بۆ ئەو مەراسیمانەی سوڵتان دەریان دەكات و بە دەق باس لە كوشتنی براكان دەكات، یاساكە بە دەق دەڵێت: ((  هەر كوڕێكم دەسەڵاتی گرتەدەست، پێویستە براكانی خۆی بكوژێت لە پێناو سیستەمی جیهاندا، زۆرینەی زانایانی موسوڵمانیش ڕێگەیان بەم كارەداوە، بۆیە دەبێت كاری پێ بكرێت))، ئەمەش بەو پاساوەی بوونی چەند برایەك دەبێتە هۆی دروست بوونی ململانێ لەسەر دەسەڵات، ئەهلی فەتوا ئەو فەتوایەیان دەركردووە و دەڵێن لەگەڵ بنەماكانی شەریعەتی ئیسلامدا ناكۆك نییه، ئەم نەریتەی عوسمانییەكان تا كۆتاییهاتنی حوكمڕانیان لە ساڵی 1922 بەردەوا بوو، سەرجەم سوڵتانەكانیش ئەو تاوانەیان ئەنجامداوە كە ژمارەیان 36 سوڵتانە و تەنها 9 سولتانیان ئەو كارەیان نەكردووە، سەرجەمی ئەو میرە عوسمانییانەی كە لەسەر دەستی باوك و برا و كوڕەكانیانەوە كوژراون بە گوێرەی شەریعەت ژمارەیان دەگاتە نزیكەی 121 كەس.

سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە موڕادی یەكەم خەلیل و ئیبڕاهیمی برایی و ساوجی كوڕی كوشتوون، سوڵتان سلێمانی قانونی مستەفای كوڕی كوشتووە، سوڵتان بایەزید لە مانگی ڕەمەزان  یەعقوبی برای بە خنكاندن كوشت، سوڵتان محەمەد جەلەبی كە بە محەمەدی یەكەم ناسراوە ، عیسا و موسای برای كوشتن، سوڵتان بایەزیدی دووەم  دوز مجە مستەفای مامی كوشت، سوڵتان سەلیمی یەكەم  هەردوو براكەی كوركود و ئەحمەدی كوشتن، سوڵتان موڕادی سێیەم 5 لە براكانی لە سیدارەدان.

قێزەوونترین تاوانەكانی كوشتنی براكان بە دەستی سوڵتان محەمەدی سێیەم ئەنجامدرا كە فرمانی كوشتنی 19 لە براكانی خۆ یدا كە 3 یان شیرەخۆرە بوون و 5 یان تەمەنیان لە نێوان 3 بۆ 6 ساڵیدا بوو، میر مەحمودی كوڕی خۆشی كوشت، سولتان محەمەد فاتحیش برا شیرەخۆرە شەش مانگییەكەی‌ خۆی كوشت.

ئەم كارە ژنە سوڵتانەكانیش پیادەیان دەكرد، لە ساڵی 1648 ز ، ژنە سوڵتان كوزیم ئیبڕاهیمی كوڕی لەسەر تەختی سوڵتانی لادا و دایە دەست جەلاد و كوشتیان، لیستی كوژراوەكان دوور و درێژن ناكرێت باسی هەموویان بكەین. پوختەی قسە ئەوەیە : ئەوەی باسكرا بەشێكی بچوكی ڕاستییەكانن و دەبێت گەلان بیزانن و هەموو ئەوانەش بیزانن كە خەونی گێڕانەوەی سەروەرییەكانی دەڵەت عوسمانیان گەرەكە.

سەرچاوە: Nabd
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر