شارپرێس:
تونس تاكە دەوڵەتی عەرەبییە، یەكەم تیانووسی (مدونە) باری كەسێتی ساڵی 1956 ، كتومت دوای 4 مانگ لە سەربەخۆیی وڵاتەكەیان، بە دەق تێیدا هاتووە، كە ((فرەژنی قەدەغەیە)).
هەر ئەوەندەش نا، بگرە ئەوە یەكەم تیانووسە سزای جەستەیی و داراییشی لەخۆ گرتووە بۆ سەرپێچیكاران.. بەندی 18 دەڵێت سەرپیچكاری ئەو یاسایە ((بۆ ماوەی ساڵێك بەند دەكرێت)).
ژمارەیەكی زۆری پیاوانی ئاینی ووڵات ئەم تیانووسەیان ئامادەكرد، وەك محەمەد تاهیر بن عاشوری ڕاگری زانكۆی زەیتونه ، محەمەد عەبدولعەزیز جعێت- ی موفتی تونس.
ئەو فەقیهانە، كە سەر بە ڕەووتی چاكسازی بوون، دوودڵ نەبوون لە ڕازیبوون بە هەوڵ و كۆششەكانی حەبیب بورقێبەی سەرۆكی تونس لە هەڵوەشاندنەوەی یەكجارەكی فرەژنی، پێشیان وانەبوو ئەم هەنگاوەیان دژ بە بنەمایەك لە بنەماكانی شەریعەت بێت.
تاهیر بن عاشوورو عەبدولعەزیز جعێت، ئەو كۆششكردنەی خۆیان (اجتهاد) لەسەر بنەماكانی فیقهی مەبەستدار (فقه مقاصیدی) بنیاتنا، كە مەبەست و نیازە گەورەكانی ئاین دەكاتە بنچینەیەك بۆ تێگەیشتن لە شەریعەت و هاتنەخوارەوەی فرمانەكانی.
كۆششكردنی دیكەی لەم جۆرەش لەوڵاتانی دیكەی عەرەبی سەریانهەڵدا، كە لەسەر هەمان فقهی مەبەستداری بنیاتنرابوون.
ئەو كۆششكردنە بیری خۆی لەسەر ئەو بیرۆكەیە چڕكردبووەوە، كە پیاو ناتوانێت دادگەری لە نێوان هاوژینەكانیدا جێبەجێ بكات( فإن خفتم ألا تعدلوا فواحدە). بۆیە ئەركی دەوڵەتە دەستتێوەردان بكات بۆ قەدەغەكردنی فرەژنی لە پێناو پاراستنی مافەكانی ژنان و منداڵەكانیان.
بەڵام زۆرینەی ئەو كۆششكردنانە لە زۆرینەی دەوڵەتانی عەرەبی نەبوونە یاسا، هەروەك لە تونس ڕوویدا.
ئازادكردن و ڕۆشنگەری
محمەد تاهیر بن عاشور (1879-1973) لە پەرتووكەكەی خۆیدا بەناوی ((التحریر و التنویر)) فەتواكەی خۆی لەبارەی ڕاستی و دروستی قەدەغەكردنی فرەژنی لەسەر ئەو ئایەتە بنیاتنا كە دەفەرمێت( وإن خفتم ألا تقسگوا فی الیتامی، فانكحوا ما گاب لكم من النسا‌و مپنی وپلاپ ورباع. فإن خفتم ألا تعدلوا فواحدە).
ئەمە ئایەتەش هەمان ئایەتە كە زۆرینەی فەقیهەكان پشتی پێ دەبەستن لە ڕێگەدان بە فرەژنی.
بن عاشور وایدانا ئەو ئایەتە فرەژنی گرێداوە بە پاراستنی مافی هەتیوان ( وإن خفتم ألا تقسگوا فی الیتامی فانكحوا...) بۆیە دەڵێت: (( ئەوە بزانە كە نادادپەروەری بەرامبەر ژنانی هەتیو ، وە فرمانی مارەكردنی ژنان، پەیوەندیەكی زۆر پتەویان هەیە، ئەگەرنا ئەو مەرجە بێهودە بوو)).
هەر لەو پەرتووكەشدا هاتووە: ((فرمانكردن بە مارەبڕینی ژنان و ژمارەیان لە ووڵامی مەرجەكەدایە (جواب الشرگ) كە ترسانە لەوەی دادپەروەری بەرامبەر هەتیوان پیادە نەكرێت، ئەم ڕاستیەش بەسەر زۆرینەی زانایانی ئومەتی ئیسلامدا تێپەڕیووە)).
فەقیهە تونسییەكە لەژێر كاریگەر‌ی شێخە لوبنانییەكەدا ((محەمەد ڕەشید ڕەزا)) دا بووە كە پێی وابوو فرەژنی ((ماڵ دەشێوێنێت)).
لە تەفسیری ((مەنار)) ی ڕەشید ڕەزادا هاتووە: ((ئەگەر لەم زەمانەی ئێستاماندا لە خراپییەكانی فرەژنی ڕابمێنین،ئەوا بەتەواو دەگەینە ئەو باوەڕەی كە پەروەردە لە ناو ئومەتێكدا مەیسەر نابێت فرەژنی تێدا پەیڕەو بكرێت، ئەو ماڵەی دوو ژنی تێدایە بۆ یەك پیاو، هەرگیز سەقامگیری و سیستەم بەخۆیەوە نابینێت، بەڵكو پیاوەكە و دووژنەكەی هاریكاری یەكترن بۆ تێكدان و خراپكردنی ماڵەكە، بەوەی هەریەكیكیان دوژمنی ئەوەكەی دیكەیە، ئینجا منداڵەكانیشیان دەبنە دوژمنی یەكدیكە، لێرەوە خراپییەكانی فرەژنی لە تاكەكانەوە دەگوازرێنەوە بۆ ماڵەكان و لە ماڵەكانیشەوە بۆ ئومەتەكە)).
بیرۆكەكانی محەمەد تاهیر بن عاشور لە بابەتی قەدەغەكردنی فرەژنیدا لای عەبدولعەزیز جعێت پەسەند بوون كە پۆستی یەكەم موفتی كۆماری تونسی (1960-1957) پێسپێردرا.
لە میسر و مەغریب
محەمەد عەبدەی (1848-1905) موفتی میسر لە
سەرەتاكانی سەدەی ڕابردوودا، بانگەشەی قەدەغەكردنی فرەژنی كرد. فەتوایەكی دەركرد و تیادا هاتووە: ((لە پێناو بەرژەوەندی گشتیدا، فەرمانڕەوا ڕێگەپێدراوە فرەژنی قەدەغە بكات، چ بە مەرجەی و چ بێ مەرج، بەو شێوەی ئەو لە بەرژەوەندی ئومەتدا دەیبینێت)).
محەمەد عەبدە تەنها لە دۆخی بەدەردا (ئیستسنا) بە فرەژنی ڕازی بووە، وەك جەنگەكان كە ژمارەیەكی زۆر پیاوانی تێدا دەكوژرێن و ژمارەی ژنان و بێوەژنانیش زیاد دەكات.
عەبدە پیشنیارێكی ڕادەستی حكومەتی میسر كرد بۆ كۆت و بەندكردنی فرەژنی، بەڵام ئەو پیشنیارە شكستیهێنا. قوتابییەكانیشی لە ساڵی 1928 و لە ئانوساتی پێكهێنانی لیژنەی هەمواركردنەوەی هەندێك بەندی تیانووسی باری كەسێتی ، پێشنیاری لەو شێوەیان پێشكەشكردن، بەڵام هەمیسان شكستیان هێنا.
لە مەغریبیش لە ساڵانی پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا، سەرۆكی جوڵانەوەی نیشتمانی عەلا فاسی فەتوای قەدەغەكردنی فرەژنی دەركرد.
لە پەرتووكەی خۆشیدا (النقد الژاتی) عەلا فاسی دەڵێت: ((ئەو بە ڕەهایی لەگەڵ قەدەغەكردنی فرەژنی دایە))، ئەو قەدەغەكردنەش تاوەكو ئێستا لە خێزانی شانشینی مەغریبدا كاری پێناكرێت دوای تێپەڕبوونی 70 ساڵ بەسەر چاپكردنی پەرتووكەكەی عەلا فاسیدا.
فاسی بەوە پاساو بۆ فەتواكەی دێنێتەوە كە سوودی لە ئەزموونی ئیسلامی وەرگرتوە لە بواری فرەژەنیدا. ئەو دەڵێت: ((ئەو ئەزموونەی بە درێژایی مێژووی ئیسلام تێبینیمان كردووە، ئاماژە بەوە دەدات كە جگە لە سەردەمە یەكەمینەكانی ئیسلام، دەنا زۆرینەی موسوڵمانان فرەژنیان لە شوێنی شیاوی خۆیدا پیادە نەكردووە)).
لە كۆتایدا ئەو فەقیهو سیاسییە مەغریبییە بە ڕوون و ئاشكرایی ئەو دووپات دەكاتەوه و دەڵێت: (( من بە ئەوپەڕی ئارامی و دڵنیایی دەروونییەوە كە لە قوڵایی باوەڕی ئاینیمەوە هەڵمهێنجاوە، بڕیاری ئەوە دەدەم كە شەریعەتی ئیسلام بۆ هەموو شوێن و سەردەمێك بەكەڵك دێت، ئومێدیشم وایە ئەوەی خستومەتە‌ڕوو لە خزمەتی چاكسازی ئیسلامیدا بێت، بەوەی فرەژنی بە ڕەهای لەم سەردەمەماندا قەدەغە بكرێت، ئەمەش لە پێناو چەسپاندنی دادپەروەری، ڕێزگرتن لە ژنان ، پاراستنی ئیسلام)).
لە ڕووی یاساییشەوە داواكارییەكانی عەلا فاسی بە مەرەكەبی سەر كاغەز مانەوە، سەرباری ئەوەی لە تیانووسی خێزانی شانشینی مەغریب (2004) مافی ئەوەی بە ژنانداوە مەرجی نەهێنانی ژنی دووەم بەسەر هاوژینەكانیاندا بسەپێنن و پیادەكردنیشی پەیوەست بێت بە ڕەزامەندی ژنەكەوە.
سەرچاوە: حوڕە
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
