شارپرێس:
چیرۆكەكانی سیاسەتی هەڵەی ئابووری زۆر مەترسیدارن و باجەكەشییان زۆر قورسەو بواری قەرەبووكردنەوەیان گەلێك ئەستەمە. كێشەی ئابووری كێشەی سیاسی پارتێك نییە قەتیس بووبێت لەنێوان كەمبوونەوەی كورسییەكانی و دووری و نزیكی هەڵبژاردنەكانی داهاتوو بۆ راستكردنەوەی باری لاری ئەو پارتە كە لەدواجاردا بەشێكی كۆمەڵگا لێی زەرەمەندە نەك هەمووی بەڵكو نیوەشی نا! بەڵام لە كێشە ئابووریییەكاندا نوخبەیەكی سیاسی یاخود پارتێكی سیاسی جوڵەیەكی نەشاز و بێ ووردبوونەوە ئەكات و لەدوایشدا كۆمەڵگا بەیەكەوە بەهەموو رەنگەكانییەوە باجەكەی دەدات و لەوەش خراپتر ئەو هەڵە ستراتیژییەی كە لەسیاسەتی ئابووری دێتە بوون ئەوا بەزەمەنێكی كورت ناتووێتەوەو دەبێتە بەستەڵكێك و نەوەیەك و دوونەوەی دواتر ئەگەر زیاتر نەبێت باجەكەی دەدەن!
بۆ تێگەیشتن لە قەبارەی توندی زیانەكانی سیاسەتی هەڵەی ئابووری و كە چۆن میللەتان باجی قورسییان داوە ئەوا دەبێت خوێندنەوە بۆ چەند نموونەیەك بكەین. ئەگەر سەرەتا بگەرێینە دواوە ئەوا لەدوای سەركەوتنی شۆرشی كۆمیونیستەكانی چاینا لە ئۆكتۆبەری 1949 دا، ماو زیدۆنگی سەركردەی ئەو شۆرشە لەژێر ناوی شۆرشی كۆمەڵایەتی دەیەویست مۆدێلێك لەئابووری سۆسیالیزم بنیات بنێت، بەڵام ئەو مۆدێلە نەك هەر ئابوورییەكەی پێشنەخست بەڵكو بە ملیۆنان خەڵكی (مەزندەی 30 ملیۆن زیاتر دەكرێت)، بوونە قوربانی و تەنانەت لەدوای مردنی ئەو سەركردەشدا پارتەكەی لە ساڵی 1981 بەفەرمی دانی بەوە دانا كە دەرئەنجامی شۆرشە كەلتوورییەكەی ماو زۆر بەخراپی بەسەر ووڵات و ئابوورییەكەی و خەڵكەكەی شكاوەتەوە!
ئەگەر بۆ نموونەی دووەم باز بدەین بۆ سەردەمی ئێستا و لەمۆدێلی ئابوورییەكی سەرمایەداریدا باسبكەین ئەوا دەبینینی سكانداڵی كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی بەرازیل ناسراو بە پیترۆبراس وڵاتی بەرازیل دووچاری گەورەترین قەیرانی ئابووری كردو لەدواجاریش هەر خەڵكەكەو وڵاتەكەی باجی گەورەیانداو چیرۆكەكەشی بەمشێویە بوو؛ پترۆبراس وەك یەكێك لەپایە ئابوورییە گرنگەكانی دەوڵەتی بەرازیل و لەدوای ساڵی 2008 ەوە كۆمپانیاكە دروستكردنی كۆمەڵگای پترۆكیمیایی كۆمپێرژ (the Rio de Janeiro Petrochemical Complex (Comperj)) لەسەر رووبەری 45 كم دووجا درووست بكات لە ناوچەی ئیتابۆری سەر كەنار دەریا بەهۆی نزیكی و گونجاوی شوێنەكە لەپێگەی گازی سروشتی ژێر ئاوی باسین (Santos Basin)، چاوەروان دەكرا كەمتر لەدووساڵ پرۆژەكە تەواو بكرێت بۆ بەرهەمهێنانی 150 هەزار بەرمیلی رۆژانەی نەوتی قورسی خام و كۆمەڵێك بەرهەمی كیمیایی دیكە. پیترۆبراس لە پرۆژەی پترۆكیمیاوی كۆمپێرژ رێككەوتنی لەگەڵ سەرجەم كۆمپانیا كێبركێكارەكان كرد بۆئەوەی وەرگرتنی پرۆژەكە زامن بكات و بەنرخێكی گران بۆ خۆی بێت و بەوشێوەیە ئەو پرۆژەیە زەبەلاحەی بۆ دەرچووە و لەهەمانكاتیشدا بەشێوەیەكی ئیجگار زۆر نرخی دروستكردنی پرۆژەكەی لەسەر حكومەت گران كرد، كە لەجیاتی بە 6.5 ملیار دۆلار تەواو بێت ئەوا پرۆژەی كۆمپێرژ 14 ملیار دۆلار لەسەر حكومەت و خەزێنەی گشتی بەرازیل كەوت، بەبێ ئەوەی پرۆژەكە تەواویش بكرێـت و بخرێتە كار زیانەكان هەر بەوە نەوەستان و لەنرخی پشكەكان نزیكەی 5 دۆلاری بۆ هەر پشكێك لەدەستدا و حكومەتی بەرازیلیش جگە لەتێچوونەكان زیاتر لە 14 ملیاردۆلاری بەهۆی 29% پشكەكانی لەدەستداو هەروەها یەكێك لەدادگاكانی ئەمریكاش پەیوەست بەم كێشەیە 2.1 ملیار دۆلاری سزا بەسەر پترۆبراس سەپاند. هەروەك كاریگەرییەكانی ئەو سكانداڵە بووە هۆی بەرزكردنەوەی رێژەی بێكاری و كە پێش رووداوەكە 7.1% بوو دوای ئەوە بەرزبوویەوە بۆ 13% و هەروەها لەساڵانی 2015، 2016،2017 ئەوا جی دی پی گشتی 2.5% بۆ هەر ساڵێك لەدەستداو لەكاتێكدا گومان دەكرێت لەدەستدانی جی دی پی تاوەكو 3.6% رۆیشتبێت! هەروەها ئەو سكانداڵە بووە هۆی ئەوەی دەوڵەتی بەرازیل 11 ملیار دۆلار لە سێ ساڵی دوای رووداوەكە لەدەستبدات بەهۆی دابەزینی پشكەكان و وەستانی قازانج و باجەكان.
باسكردنی هەردوو مۆدێلی سیاسەتی هەڵەی حوكمرانی كۆمیونیستی و سەرمایداری ئاماژەیەكی روونە بۆ ئەوەی كە هەڵكردنی ئابوورییانە چ لە مۆدێلێكی حوكمرانی دیموكراسی بێت چ لەمۆدێلێكی حوكمرانی تاكراوانە یاخود كۆمیونیستی بێت ئەوا باجەكەی گەورەو قورسەو وڵات و خەڵكەكەی بەهیلاك دەبات و ئەم پرسەش دەمانخاتە بەردەم پرسیارێكی جددی: ئایا دەسەڵاتدارانی هەرێم چۆن چۆنی سیاسەتی دارایی و ئابووری خۆیان دادەرێژن؟ بریاری بری دیاریكراوی رادەستكردنی نەوتی هەرێم (250 هەزار بەرمیلی رۆژانە) بە بەغدا؟ چۆن كاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر ئابووری هەرێم و بژێو قوتی خەڵكەكەیەوە؟
بەر لەهەموو شتێك ئەگەر بریارە ئابووری سەربەخۆ بە كۆكردنەوەو لێدەركردنێكی سادەی ژمارەكانی دۆلارەوە بریاری لەسەر بدرێت ئەوا هەرێم داهاتوویەكی ناروونی ئابووری چاوەرێی دەكات و بەڵكو ئابوورییەكەی لەو نیمچە سەربەخۆییەو كراوەییەی كە لەئێستادا هەیە بەرەو داخرابوونی دەبات. چونكە ئابووری تەنها و تەنها پەیوەست نییە بە داهاتی بەدەستهاتوو، بەڵكو وەك تەونی جاڵجاڵۆكە ئەوا ئابووری جوگرافیایە، ژمارەی دانیشتووانە، زانستە، هێزی مرۆیی و ئیدارەی مرۆییە، رووبەرو خاكە و لەدواجاریشدا یاساو رێسای وڵاتی خاوەن سیادییە و لەگەڵ كۆمەڵێك بنەمای دیكە. كە هەر یەكێك لەو مەلەفانە كۆمەڵێك لق و پۆپی لێدەبێتەوەو لەدواجاردا خوێندنەوەی بارودۆخی ئێستاو شارەزابوون لەرابردوو پێشبینیكردنی داهاتووشیان دەوێـت!
بۆیە لەیەكەم هەنگاوی هەر نیازو بریارێكی رادەستنەكردنی برە نەوتی خاوی دیاریكراو بەحكومەتی ناوەندی ئەوا هەر خەڵك و مووچەخۆران زەرەرمەندی یەكەم نابن، بەڵكو هێدی هێدی كاریگەرییەكانی دادەچۆرێنە سەر هەموو جومگەكانی وڵات و ئابوورییەكەی.
ئەگەر لەروانگەی یەكێك لەمەلەفەكانی سەرەوە خوێندنەوە بۆ دەرئەنجامە تاڵەكانی سیاسەتی رادەستنەكردن بكەین و لایەنە یاسایی و دەستوورییەكەی بەهەند وەربگرین ئەوا بەپیادەكردنی سیاسەتی رادەستنەكردن وعینادی كردن بەروونی دەردەكەوێت كە هەرێم نایەوێت لەچوارچێوەی هەرێمێكی دەستووری و یاسایی دانپێنراوە تەسەروف بكات و ئەمەش لەهەنگاوی یەكەمەوە دەبێتە بەربەست و كێشە بۆ كرانەوەی ئابوورییەكەی كە هەر وڵاتێكی پێشكەوتوو دەوڵەمەند بیەوێت وەبەرهێنان، قەرزی درێژخایەن، پێشخستنی پیشەسازی یاخود یارمەتیدان و هاوكاری پێشكەشی هەرێم بكات ئەوا ناتوانێت و عیراق دەتوانێت بەبیانووی نادەستووری بوون و حەقی پاراستنی سەروەرییەكانی ئەو وڵاتانە لەو كارو خزمەتگوزاریانە رابگرێت!
هەڵبەتە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیشی لەبەردەم تەحەدییەكانی دەستوورو سەروەریبوون، ئەوا هەرێم ناچار دەبێت وڵاتێكی بەرگریكار و بەدیلی بەغدا بدۆزێتەوەو بۆ ئەمەش روون و ئاشكرایە بەهۆی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بەندەری جەیهانەوە توركیا دەبێت و لەو حاڵەتەشدا بەهۆی بچووكی قەبارەی هەرێم و دەوڵەت نەبوون و باڵادەستی سەربازی و دیبلۆماسییانەی توركیا وقەبارە گەورەكەی، ئەوا هەردەم هەرێم دەبێتە نێچیرو دیلی سیاسەتە شاراوەكانی ئەو دەوڵەتە و ئەمەش تۆماتیكی مانای وایە ئابووریییەكی داخراو لەفیعلیدا لەژێر ناوی سەربەخۆبووندا!
بۆیە مەترسییەكانی درووستنەبوونی لێكتێنەگەیشتن لەگەڵ بەغداو رادەستنەكردنی نەوت، ئەوا قەیرانێكی گەورەتر لەقەیرانە سیاسییەكان بەرۆكی هەرێم دەگرێت و ئەم پرسەش پرسێكی سیاسی نییە هەق وایە سەرجەم هیزو پارتەكان خوێندنەوەو هەڵوێستییان هەبێت و نابێت و ناشێت هێندە سانا وەربگیرێت چونكە ئەم پرسە پەیوەندی بەژیان و ماڵی هەمووانەوە هەیە نەك تەنها سندوقی دەنگدان!
ئامادەكردن سەنگەر رسول
شارەزا لەئابووری سیاسی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان
