دژی سەلیبییەكان جەنگاون‌و چەندین زانایان تێدا هەڵكەوتووە

کوردستان

28/05/2019‌ 2568 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: 
وەرگێران: حلمی رەسول رەزا
كوردەكان، میللەتێكی رەسەنن لە مێژووی ناوچەكەدا، رەسەنێتی لێرەدا لە هەبوونیان لە رووی شوێن و كاتەوە نییە، بەڵكو كاریگەریی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و رۆشنبیری لەگەلدایە، ئەوەی جێ سەرەنجە ناوهێنانی كوردەكان تەنیا ئەو زانیارییە كەمانە نییە لە میدیاكانەوە باس دەكرێن، ناوهێنانیان تەنیا ئەوە نییە لەگەڵ كۆمەڵێك كارەساتدا بێت، لەوانە كێشەی سنووری و داواكارییەكانیان بە دروست كردنی نیشتمانێكی نەتەوەیی و ..هتد. 

لەگەڵ ئەو ناوبانگەش، بەڵام كەم كەس مێژووی كوردەكان و بەشداریەكانیان دەزانن لە مێژووی ئیسلام و شارستانییەتەكەیدا، ئەو مێژووەی پێویستە تیشك بخرێتە سەری لە شوێنە تاریكەكانی خەیاڵی عەرەبی هاوچەرخدا.

تێكەڵ بوون و پێكەوە ژیان 
لەمڕۆدا هەبوونی كورد بۆ چەندین دەوڵەتی مەزن لە رۆژهەلاتی ناوەڕاستدا درێژدەبێتەوە ئەوانیش ئێران و عێراق و سوریا و توركیایە، بە ژمارەیەكی كەمیش لە ئەرمینیا و ئازەربێجان و جۆرجیا، موسڵمانەكان هەرێمەكانی كوردیان لە سەرەتای سەردەمی جێنشین عومەری كوری خەتابەوە فەتح كردووە، لە وڵاتی كورداندا توندوتیژترین شەڕ لە نێوان عەرەب و فارسدا روویانداوە، وەك جەلەولا و نەهاوەند، كە فارسەكان كردبوویانە ناوچەیەكی سەربازی و تیایدا لەنگەریان گرتبوو.

كورد تێكەڵی ئیسلام بوو، ژمارەیەك لە شوێنكەوتوان تیایدا سەریان هەلدا وەك مەیمونی كوردی یان مەیمونی كوڕی گاوان، یەكێك بوە لە گێڕەرەوەی فەرمودەی پێغەمبەری ئیسلام، ناوی لە ژمارەیەك پۆلێنكردنی -فەرمودەكاندا هاتوە وەك -اسد الغابە- ی ئیبن ئەسیر و –تجرید اسما‌و الصحابە- ی حافزی زەهەبی، مەیمون لە وڵاتی كوردانەوە چۆتە شاری مەدینە بۆ فێربوونی فەرمودەو فیقهـ لەسەر دەستی گەورە هاوڕێیان و شوێنكەوتوان لە كۆتایی سەدەی یەكەمی كۆچی.

ناوچەی كوردان لە ئازەربێجان و ئەرمینیا و رۆژهەلاتی ئەنادۆڵ لەم سەرەتای مێژووی ئیسلامەدا لە چاخی راشدین و ئومەوییەكان تەنها متمانەی سەركردەكان و گەورە ئەمیرەكان پێشەنگی بوون، لە بەناوبانگترین كەسی ئومەوییەكان لەم ناوچەیە -مەروانی كوری محمد- كۆتا جێنشینەكانی بەنی ئومەیە بوە، پێدەچێ مەروان ژیاننامەیەكی باشی لەناو كورددا هەبوبێت، ئەمە جگە لەوەی دایكی كورد بوەو میراتی دەستەی كوردان و شێوەی ئەوانی هەڵگرتبوو، بەشێوەیەك یەكەم جێنشین بوە دووچاوی شینی هەبوە، لەكاتی كێشەی ناوخۆیی ئومەوییەكاندا پێش ئەوەی بەدەستی عەباسییەكان لەناو بچن كوردەكان پشتیان گرتبوو.

عەرباسیەكان لە زۆر قۆناغدا پشتیان بە سەركردە كوردەكان بەستوە، جێنشین موعتەمید علی الله (279 ی كۆچی مردووە) كەسایەتیەكی كوردی لەسەر موسڵ داناوە ئەویش (عەلی كوری داودی كوردی) بوە، لە سەردەمی ئەم جێنشینەدا ئەمیری ئەهواز (خۆزستان) (محمد كوری هەزارمێردی كوردی) بوە، هەروەها ئیبن هەزاز یەكێك لەو فەرماندە كوردانە بووە كە ئینتیمای بۆ عەباسیەكان هەبوە و هەوڵیداوە دژی شۆرشی زنجیەكان لە ئەهواز بوەستێتەوە.

لەم سەردەمەدا ناوچەی كوردان هێڵی پێشەوەو بەربەست بوە لە نێوان دەولەتی عەباسی و دەولەتی رۆمی بێزەنتی، كوردەكان بەهەموو توانایانەوە بەرگریان كردوە لە خاكی خۆیان و سەرجەم موسڵمانان لە كاتی لاوازی دەولەتی عەباسیدا، مێژوو ئەم قارەمانێتیانەی نوسیوەتەوە، لە ساڵی 387 ی كۆچی سوپای بێزەنتی هێرشی كردە سەر وڵاتی شام، سوپاكەیان توانیان تاكو ناوچەی حمس پێشرەوی بكات، كە لەو كاتەدا سەر بە دەولەتی فاتیمی بوو، گەمارۆیان خستە سەر قەلای ئەفامیە، بۆ ئەوەی خەڵكەكەی تێكبشكێنن، خەلكی تەرابلس روەو شام رۆشتن و بۆ ئەوەی بەرگرییان لێ بكەن، بەڵام سەركەوتو نەبوون و شكستیان هێنا لە بەرانبەر هێزی سەربازی بیزەنتی، دوو هەزار موسڵمانیشیان كوشت، دەستیان بەسەر چەك و ئەسپەكانیاندا گرت.

بەڵام رووداوێكی تاكیی لە زەمینی جەنگەكەدا روویدا و دیمەنی شكستەكەی گۆڕی، ئیبن ئەبی هیجا‌و لە مێژووەكەیدا دەڵێ: پاشای رۆم تەماشای گۆڕەپانی جەنگی دەكرد، بۆ ئەوەی تەماشای سەربازەكانی بكات، كوردێك بەناوی (ئەبی حەجەر ئەحمەد كوری زوحاك) هێرشی كردە سەری و كوشتی، پاشان هاواری بۆ موسڵمانەكان كردو وتی : دوژمنی خودا كوژرا! موسلمانەكان گەرانەوە، ئەوەی لە قەلاكەدا دابەزین خزمەتیان كردن، موسڵمانەكان بەسەر رۆمەكاندا سەركەوتن زۆربەیان كوشتن و دیلیان كردن، بەم شێوەیە موسڵمانەكان دلخۆش و سەركەوتو بوون.

كورد و توركەكان .. دەست لەناو دەست !
لە سەردەمی سەلجوقیەكاندا؛ كە توانییان دەست بەسەر عێراق و شام و ولاتی فارسدا بگرن، سەرلەنوێ رۆڵی كورد دەركەوتەوەو پاراستنی باكوری عێراقیان پێ سپێردرا، دوای كۆچی دوایی سولتانی سەلجوقی (تغرڵ بەگ) لە 455 كۆچی، سەرۆك و رابەرەكانی ناوچەكانی عێراق بانگهێشت كران، لەنێویاندا ئەبو فەتح كوری وەرام رابەری كوردەكانی گاوانی و رۆڵی پاراستنی ناوچەكەی خۆی پێ سپێدرا، بەڵام ئەم پیاوە كۆچی دوایی كردو بردیانەوە بۆ ولاتی خۆی.

كوردەكان هەڵوێستی سەلجوقیەكانیان زۆر بەهێز كرد، بەلكو بەشداریەكی بەرچاویان لە جەنگی مەلازگردی بەناوبانگ كرد لە نێوان سولتان ئەلب ئەرسەلان و بیزەنتیەكان؛ ئەمەش هۆكاری گەورە بوو بۆ ئەوەی توركەكان بێنە نێو خاكی ئەنادۆڵ تاكو كەنداوی مەڕمەڕە لە بەری ئاسیای بەرانبەر قوستنەتینیە، سوپای ئەلب ئەرسەلان لە 15 هەزار جەنگاوەر پێك دەهات، زیاتر لە نیوەیان خۆبەشی كورد بوون لەناوچە نزیكەكانی ئەخلات و مەلازگرد، زۆربەی مێژوونووسە توركەكان باسی رۆڵی كوردەكان لەو جەنگە یەكلاكەرەوەیە لە مێژووی ئیسلامیدا دەكەن وەك مێژوونوسی تورك –عوسمان تۆران- لە كتێبەكەیدا – مێژووی سەلجوقیەكان و شارستانیەتەكەیان- زۆربەی خەڵكیش ئەم رۆڵەی كوردیان بە نەمریی هێشتۆتەوە.

لە سكی سەلجوقیەكانەوە دەولەتی زەنگی دروست بوو كە ئاق سەنقەر و كوڕەكەی عماد الدین زەنگی (هەردووكیان توركن) توانیان دەست بەسەر ناوچە كوردیەكاندا بگرن و یەكێك لە قەڵا جوانەكان و شارە نمونەییان دروست بكات، ئەویش شاری ئامێدیە، سەرەرای ئەوەی توانی سەرجەم ئەو ناوچانەی سەلیبیەكان داگیریان كردبو لە هەلمەتی دووەمیاندا وەك دیار بەكرو ماردین و زۆربەی گوندو قەلاكانیدا لەدەستیان دەربهێنێتەوە، عماد الدین زەنگی نرخ و پێگەی كوردی دەزانی، ئەم نزیك بونەوەیەش هۆكاری رووداوە بەناوبانگەكەیە بەوەی بەدەستی جێنشینی عەباسی موستەرشد بالله ەوە كوژرا.

عماد الدین زەنگی فەرمانی لە سوڵتانی سەلجوقیەوە بۆ هات تاكو رووبەرووی خەلیفەی عەباسی موستەرشید بالله بوەستێتەوە، بەڵام خەلیفە توانی زەنگی و هێزەكەی بشكێنێ، هیچ كەس نەیتوانی رزگاری بكات جگە لە نجم الدین ئەیوب و اسد الدین شیركۆ؛ قەڵای تكریتیان بۆ كردەوە و پەنایاندا، بەلام ئەم كارە خەلیفەی توڕە كرد، و فەرمانی كرد نجم الدین لەكار لابدات و لە قەڵاكەش دەری بكات.

لێرەوە عماد الدین زەنگی هەستی بەگرنگی جەمسەرگیری و هێزی شەڕكەری كورد كرد، ئەمەشی بە زیرەكی قۆستەوەو تەوزیفی كرد لە شەڕی سەلیبیەكان و فراوانكردنی سنوری دەوڵەتی زەنگی، كاتێ نجم الدین ئەیوب اسد الدین شێركۆ پەنایان بۆی برد، بڕیایدا یەكێك بن لە پیاوە سیاسی و سەربازیەكانی، ئەم دوو برایە بڕیاریاندا ببنە كۆڵەكە بۆ عماد الدین زەنگی، بۆیە پشتگیرییان لێ كردو هەڵویستییان لەگەڵ هەبو، كاتێ لە قەڵای جەعبەر (541 ك \ 1146 زاینی) كوژرا، بڕیاریاندا شانبەشانی كوڕەكەی (نور الدین زەنگی بوەستن)، لە وەرگرتنی دەسەلاتدا پشتگیرییان لێكرد لە رووبەرووبونەوەی تیمێكی تر بە سەرۆكایەتی سیف الدین غازی بن زەنگی كە دەیانویست دەسەڵاتی لێ وەربگرن.

بەڵگەی زۆر لە بەردەستدایە بەوەی كورد هێزێكی شەڕكەری گرنگ بوە لە سوپای نور الدین، بە دڵسۆزی جەنگیان كردوە، هەردوو براكە لە گەورەترین فەرماندەكان بوون، ئەوان بوون رۆڵی گەورەیان هەبوو لە سەركەوتنەكانی نور الدین ، نجم الدین هاوكاری كردن لە گرتنی شاری دیمەشق و كاریگەری گەورەشی هەبوە؛ بەوەی نورالدین دەستی بەسەر ئەو ناوچانەدا گرتو بوە هاوسنوری سەلیبیەكان لە وڵاتی شام، سەرەرای ئەوەی سەرەتا و دەروازەیەك بو بۆ زاڵبوون و گەیشتنی دەسەلاتەكەی بە ولاتی میسر. پێدەچێ بەكارهێنانی كوردەكان وەك جەنگاوەر لە ریزەكانی سوپای زەنگی بەم چڕیە بەهۆی ئازایەتی و ئارام گرتنیان بوە لە شەڕكرندا، بە شێوەیەك قەلقەشەندی لە مەوسوعەكەیدا (صبح الاعشی) دەلێ : هەندێ هۆزی كوردی پیوی جەنگن ، پیاوی لێدان و ئازایەتی و جوامێرین.

لوتكەی هەڵكشانی كورد !
اسد الدین شیركۆ پۆستی وەزیری بەرگری ئێستای هەبو لە دەوڵەتی زەنگیدا، نورالدینیش بەردەوام كاری گەورەی سەربازی پێ دەەسپارد، كردی بە فەرماندە ی بەرەی رۆژئاوای ناوچەی حەمس بۆ رووبەرووبونەوەی هەژمون سەلیبیەكان لەو ناوچەیە، بۆیە ههردوو مێژوونوس البنداری و ئیبن ئەسیر باسی نزیك بوونەوەی پێدانی پێگەی اسد الدین بە شێوەیەكی ورد دەكەن.

گەورەترین چالاكی و كاری سەربازی‌ اسد الدین شیركۆ پێی هەستاو تیایدا ئەستێرەی صلاح الدین یوسف كوری ئەیوبی تێدا درەوشایەوە؛ كە دادەنرێت بە لوتكەی پێگەو هەبوونی كورد لە مێژووی ئیسلامی، سێ هەڵمەتە سەربازیەكە بوو بۆ سەر میسر، ئەم هەڵماتانە زۆر مەترسیدار بوون بەهۆی ئەوەی سەلیبیەكان بەربەست بوون لە نێوان شام و میسر و فەلەستین، مام و برازا سەركەوتنی گەورەو سەرسوڕهێنەریان بەدەست هێنا لەگەڵ ئەوەی سەلیبی و فاتمیەكان یەكگرتو بوون.

لە هەواڵێكدا مێژوونووسێكی هاوچەرخ لە ئیبن هیجائەوە باسی شەڕەكانی ساڵی 544 ی كۆچی دەكات، بەڵگەیەكی ترە لەسەر رۆڵی چالاكی كورد لە سوپای زەنگیدا، بەوەی اسد الدین شیركۆ رۆڵێكی زۆر گەورەی هەبوە لە شكاندنی سەلیبیەكان و هاوكاری كردنی نور الدین، بۆیە بە جوامێرو ئازا باسیان كراوە.

لە دیمەنێكدا باس لە جەنكاوەرێكی تری كورد كراوە بەوەی خۆی كردۆتە قوربانی بۆ رزگاركردنی نور الدین زەنگی لە مردن لە میانی جەنگێكدا دژی فرەنجەكان لە نزیك حمس، لە رووداوەكانی ساڵی 558 كۆچی ئیبن ئەسیر باسی ئەو هەواڵە دەكات : لەم ساڵەدا نورالدین زەنگی لەژێر سایەی كورددا توانی سەركەوتن بەدەست بهێنێ، لە شەڕێكدا بەناوی (بوقەیعە)، سەلیبیەكان گەمارۆی بەیداخی نور الدینیان دابو، لە هێرشێكی جەنگاوەرێكی سەلیبیەكدا و خۆبەستنەوەی بەشێوەیەكی توند، تەنها جەنگاوەرێكی كورد توانی بیوەستێنێ و دوو كەرتی بكات، لەم پرۆسەیەدا نور الدین رزگاری بوو، چەكدارەكەی كوردیش كوژرا، بۆیە نورالدین لەپاش ئەم رووداوە چاكەی لەگەل مناڵ و نزیكەكانی ئەو پیاوە كوردە كرد.

ئەمیر ئوسامە بن مونقز، یەكێك لەوانەی گەواهیدەری ئەو سەردەمەیە؛ جەنگی سەلیبی و كۆتایی چاخی فاتمیەكان و زەنگی و ئەیوبیەكان، باسی ئازایەتی هەندێ لە كوردەكان دەگێڕێتەوە دژی سەلیبیەكان، یەكێك لەوانە ناوی (حمدات) بوە، هاوڕێی كۆنی باوكی بوە لە قەلای شیزر لە ولاتی شام، و یەكێك لە سوارچاكە كۆنەكان بوە، بەلام بوبوە پیاوێكی زۆر بە تەمەن، بۆیە ئەمیر عز الدین ی مامی ئوسامە، زۆر رێزی لێ گرتوە.

دیارە رۆڵی كورد لە سەردەمی زەنگیدا تەنها لایەنی سەربازی نەبوە، بەڵكو بواری زانستی و دادوەریشی گرتۆتەوە، لەسەروی هەمویانەوە دادوەر كمال الدین محمد بن عبدالله ی شارەزوریی كوردی، ناوبراو قازی دیمەشق و سەرجەم ولاتی شام بوە لەسەردمی نورالدین محمود، ئەم قازیە بە توندی پاڵپشتی سیاسەتەكانی عماد الدین زەنگی دەكرد لە رووبەرووبونەوەی سەلیبیەكاندا، لای خۆیەوە عماد الدین كاری مەترسیدارو گەورەی پێ سپاردوە، لەوانە بالوێزی ئەو بوە لە دیوانی خەلافەت لە بەغدا، سەرەرای ئەوەش رۆڵی گەورەی هەبوە لە رەزامەندپێكردنی خەلافەت بەوەی دەسەلات بدەنە دەست نورالدین محمود پاش كوژرانی باوكی، ئەم قازیە وەك راوێژكاری سیاسی وابوە لەگەڵ زانست و كارە دادوەریەكانیدا، بەردەوام راوێژی پێكشەش بە نورالدین دەكرد بۆ پراستنی دەولەتی زەنگی و هێزەكەی، خاڵە لاوازەكانی، زۆر توانیویەتی پاڵپشتی سەربازی سەلجوقیەكانی عێراقی بۆ مسۆگەر بكات؛ لەو كاتانەی سەلبیەكان مەترسیان بۆ هەبونی ئیسلام لە ولاتی شام دروست دەكرد.

كوردەكان لوتكەی هێزو مەزنێتیان لەسەردەمی صلاح الدین ی ئەیوبی و دەوڵەتی ئەیوبی بوو، ناوبراو كاتێ دەسەلاتی لە میسر وەرگرت، و بەسەر فاتمیەكاندا زاڵ بوو، و دەسەلاتی بۆ خەلافەتی عەباسی گەڕاندەوە، لە هەمان كاتدا خاوەن پرۆژەیەكی گەورە بوو، پرۆژەی یەكخستنی موسڵمانان و لە رووبەرووبوونەوەی داگیركاری سەلیبی بۆ خاكی ئیسلام لە شام و فەلەستین، بۆ ئەو مەبەستە داوای لە موسڵمانان كرد پەیوەندی پێكەوە بكەن، بۆیە بانگەوازی كرد، سەركەوتنێكی مەزنی لە جەنگی حەتین بە دەست هێناو لە ساڵە 583 كۆچی قودس ی گەڕاندەوە.

لەم جەنگەدا یەكە كوردیەكان لە سوپای ئەیوبیدا رۆڵێكی بەرچاویان هەبوە، گەنجێكی كورد بەناوی دەرباز كە بەردەستی بۆ ئەمیر ی كورد ئیبراهیم میهرانی دەكرد، توانی پاشای قودس بەدیل بگرێت، كە فەرماندەیی گشتی بوو لەو جەنگەدا، لەم سەردەمەدا ژمارەیەكی زۆر ئەمیر و فەرماندەی سەربازی لە ناو كورددا دەركەوتن و رۆڵی كاریگەریان هەبو لە دوورخستنەوەی سەلیبیەكان لە شام و فەلەستین و میسر، وەك ئەمیری گەورە سیف الدین مەشتوب سەرۆكی كوردەكانی هەكاری لە باكوری شاری موسڵ، ناوبراو هاورێی صلاح الدین بوو لە زۆربەی جەنگەكاندا، بەمشێوەیە كورد رۆڵی گەورەیان هەبوە لە رۆژهەلاتی ناوەراست لە سەردەمی ئەیوبیەكاندا.

كوردەكان لە نێوان دوو بەرداشدا
لەگەڵ هاتنی مەغولەكان لەگەڵ كۆتایی چاخی عەباسیەكان بۆ عێراق و شام، كوردەكان لە پێشەوەی ئەو گەلانە بوون رووبەرووی داگیركاری مەغول وەستانەوە لە دەوروبەری عێراق، خوێنێكی زۆریان بەخشی لە بەرانبەر داگیركرای مەغولیدا، لە وەسیەتەكانی ئیمپراتۆری مەغولی مەنكوقان بۆ براكەی و فەرماندەی داگیركاری هۆلاكۆ : لورو كوردەكان لە رێگەت لادە، ئەوانەی رێگرن. ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە كوردەكان كاریان كردوە بۆ بڕینی رێگا لەبەرانبەر داگیركاری مەغول روەو عێراق و كاریگەریەكانیان كەمتر كردۆتەوە.

لە ژێر سایەی دەوڵەتی مەمالیك لە میسرو شام، كورد رۆڵی هەبوە لە یەكەكانی سوپای مەملوكی بەلام بە بەراورد بە سەردەمی ئەیوبیەكان كەمتر بوە، هەروەها ژمارەیەك فەرماندەو ئەمیر سەریان هەڵداوە، لەوانە ئەمیر مجیر الدین ئەبو هیجا‌و ی كوردی لە سەردەمی سولتان قلاون، هەروەها ئەمیر حوسەین كوردی دەستەراستی سولتان بوە پێش كۆتایی مەمالیك قنسوەی غوری و فەرماندەی دەریایی مەملوكیە بوە، زۆر بە ئازایەتیەوە بەرانبەر فراوانخوازی پووتوگالی وەستاوە لە بەندەرەكانی هیند ساڵی 922 كۆچی\ 1516 زایینی، ئەمە جگە لەوەی یەمەنی گەڕانەوە بۆ دەسەلادارانی میسر و لەژێر دەستی بەنی تاهیر دەری هێنا، لەبەرئەوە سولتان قەنسوە غوری بەندەری جەددەی پێدا لەسەر كەناری دەریای سور بە شێوەی ساڵانە و سامانێكی زۆری دەست دەكەوت.

هەرێمەكانی كورد گۆرەپانی ململانێ بوە لە نێوان عوسمانی و سەفەویەكان بە درێژایی سەدەی 16ی زایینی، تا ئەو كاتەی سولتان سلیمانی قانونی لە كۆتاییدا عێراق و هەرێمە كوردیەكان بخاتە ژێر دەسەلاتی خۆیەوە لە ساڵی 1566، بەهۆی ئەو كارو چالاكیانەی كوردەكان پێشكەشی عوسمانیەكانیان كرد لە كاتی جەنگدا دژی سەفەویەكان رێگەیان پێدان دەسەلاتی خۆبەڕێوەبەرییان هەبێت، هەروەك شەرەفخانی بەدلیسی ئاماژەی پێدەكا بەوەی میرنشینە كوردەكانی سەردەمی عوسمانی خۆبەریوەبەرێتییان هەبوو، كەناری راستی چۆمی فوراتی رۆژئاوا و سەرجەم ناوچەكانی كەناری رۆژهەلات لە رووباری موراد سۆ (یەكێك لە لقەكانی فورات) لە ژێر دەستی دەسەلاتی میرنشینە كوردیەكاندا بوە، ئەمیرەكانیش ملكەچ بوون و دیارییان بۆ سولتان ناردوە، سوپای یەدەگی سوپای عوسمانیشیان دابین كردوە.

دوای ململانێ درێژی نێوان سەفەوی و عوسمانیەكان، سولتانی عوسمانی مورادی چوارەم و شای سەفەوی عەباسی دووەم لە ساڵی 1639 رێككەوتن لەسەر دیاری كردنی سنوری نێوانیان، پەیماننامەی رێكخستنی سنوریان نوس ی و كوردستانیان دابەش كرد، بەگوێرەی ئەو رێككەوتنە، بەشی رۆژهەلاتی هەرێمە كوردیەكان بونە سەر بە ئێران و بەشەكانی باكورو رۆژئاوا و باشور بونە سەر بە دەوڵەتی عوسمانی، ئەم پەیماننامەیەش بە پەیاماننامەی ئەرزەرۆمی دووەم 1847 بەهێزتر كرا، پاشان رێكەوتنی پلانی سنور لە 1913، پاشان پەیماننامەی لۆزان لە دوای جەنگی یەكەمی جیهان 1923، لە دواتریشدا سەپاندنی ئینتدابی بەریتانیا بەسەر عێراقدا؛ و دابەشكردنی كورد لە نێوان عێراق و توركیا و ئەرمینیا و ئازەربێجان تەنانەت جۆرجیا.

ئەمە هەندێ ئاماژەیە لە مێژووی كورد، و ئەوەشمان بۆ دەردەخات بەشێكی رەسەنن لە مێژووی ئەو رەگەزانەی بەرگرییان كردوە لە ناوچەكەمان و مێژووەكەی، بەشدارییان كردوە لە بواری زانست و پۆستە ئایینی و سەربازیەكان، تونیویانە تێكەڵ بن و پێكەوە ژیان بگونجێنن لەگەل عەرەب و فارس و تورك بۆ ماوەی چەندین سەدە.

سەرچاوە: میدان الجزیرە