شارپرێس:
لە هەمان ئەو ڕۆژەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا چەپكێك چاكسازی دادوەری لێلاوی ڕاگەیاند، بە هێمی و خشەكەیی "سیركان جولج" ی زانا ئەمریكییەكەی  ناسا – شی ئازاد كرد، كە تۆمەتبار بوو بە ئەندامییەتی "ڕێكخراوی فەتحوڵڵا گولەن".

دۆسییەی ئەو زانایەی ناسا لەدادگای باڵای توركیا بوو، پارێزەرەكانی تەنانەت داوای ئەوەشیان نەكرد ئازاد بكرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، "سیركان جولج"، كە زانایەكی پێشووی كارگێڕی فڕۆكەوانی بۆشایی ئاسمانی ئەمریكییە (ناسا)، ئازاد كرا، ئەو زانایە نەیزانی هۆكاری دەستگیركردن و حوكمدانی چییە، هەروەك نەشیزانی هۆكاری ئازادكردنی چییە. 
 
دۆسییەی جولج چییە؟
جولج لە ناسا كاری دەكرد، لەبەدبەختی ئەو زانایە،  لە كاتی هەڵگەڕانەوە سەربازییە شكستخواردووەكەی 15 ی یۆلیۆی 2016، ئەو پشووی ئاسایی خۆی لە توركیا بەسەر دەبرد. ئەو هاووڵاتییەكی ئەمریكییە. لەسەر گەواهیدانی گەواهیدەرێكی نادیار، بە تۆمەتی سیخوڕیكردن دەستگیركرا، گەواهیدەرەكە بە هەڵەچوو لە خوێندنەوەی پێناسی جولج و وایزانی پێناسەكە هی دەزگای ڕازگری مەركەزی ئەمریكایە (سی ئای ئەی). بەو هۆیەش دۆلار لە كیسەباخەڵەكەی جولج دا بوو، بەوە تۆمەتباركرا كە ئەندامی جوڵانەوەكەی فەتوڵا گولەنە كە ئەنقەرە ئۆباڵی هەڵگەڕانەوە سەربازییەكەیان دەداتەپاڵ و بە ڕێكخراوێكی تیرۆرستیش ناویان دەبات.

جولج بۆیە ئەو دۆلارەی لە باخەڵدا بوو، چونكە هاووڵاتییەكی ئەمریكی بوو، لە ئەمریكا دەژیا و كاری دەكرد، ئەمەش بووە گرنگترین بەڵگە لە دژی و لە لایەن دادگای توركیاوە فرمانی بەسەردادرا، ئیدی هەر كەسێك دۆلاریكی ئەمریكی پێ بێت، مامەڵەی تیرۆرستی لەگەڵ دەكرێت لە لایەن توركیاوە.

هۆكارەكەش ئەوە بوو گوایە گولەن پارەی بە دۆلار داوەتە لایەنگرانی، پارەكانیش ژمارە و پیتیان بە زنجیربەندی لەسەرە كە بە پیتی "ئێف" دەستپێدەكات. گوایە ئەندامانی ڕێكخراوەكەی گولەن ، بەم شێوەیە پەیوەندی بە یەكترەوە دەكەن.

لەمەوە جولج لە لایەن دادگای تاوانكاری باڵای "هتا" ەوە حوكمدرا، نوێنەری داواكاری گشتی داوای كرد بۆ 15 ساڵ بەند بكرێت. لە كۆتا دانیشتنی دادگا لە فبرایەری 2018، جولج بە تۆمەتی "ئەندامیەتی ڕێكخراوێكی تیرۆرستی چەكدار" حوكمی 7 ساڵ و 6 مانگی بەسەردادرا. دوای تێهەڵچوونەوەی دادگایی، تۆمەتەكەی لەسەر سوككرا بۆ تۆمەتی "یارمەتیدانی ڕێكخراوێكی تیرۆرستی" سزاكەشی سوككرا بۆ 5 ساڵ.

لەو ماوەیەدا جولج كارەكەی ناسای لەدەستچوو. لەو ساوە ئەمریكا داوای بەردانی دەكات، كە بە تۆمەتی پوچەڵ و بێ بنەما گیراوە.

ئێستا با بزانین جولج چۆن ئازادكرا. بە گوێرەی ئەو زانیارییانەی پێگەی " ئەحوال توركیا" لە سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە لە ئەستەمبوڵ دەستی كەوتوون، جولج بەم شێوەیەی خوارەوە ئازاد كراوە.

لە كاتێكدا جولج نەیدەزانی چ دەگوزەرێت، كەچی ئەو ڕۆژانە، دواڕۆژانی ئەو بوون لە بەندیخانە. ڕۆژێكیان بڕیار بوو ئەردۆغان بە تەلەفۆن قسە لەگەڵ دۆناڵد تڕەمپی سەرۆكی ئەمریكا بكات، پێش تەلەفۆنكردنەكە، ڕاوێژكارەكەی ئەردۆغان بیری لە شتێك كردەوە سەرنجی تڕەمپی پێ ڕابكێشێت. تاكە ئومێدی حكومەتەكەی ئەردۆغانیش ئەوەیە لە دوا بارگرژییەكانی نێوان واشنتۆن و ئەنقەرە لەسەر كۆسیستەمی موشەكی ئێس – 400 ، تڕەمپ جۆرێك لە تێگەیشتنی بۆ سیاسەتی توركیا هەبێت و نەرمییەك بنوێنێت. كتومت هەمان هیواو و ئومێدیشیان سەبارەت بە فلادیمیر پۆتینی سەرۆكی ڕوسیا هەیە. 

لەو كاتەدا ڕاوێژكارەكانی ئەردۆغان بیریان لە پرسی جولج كردەووە و ووتیان "با ئازادی بكەین" ، ئەردۆغان قبوڵی كرد و ڕێنمایی ئازادكردنەكەی دەركرد. ئەم ئازادكردنە بەشێوەیەك بوو كە بە فەرمانی هیچ دادگایەك نەبوو، هیچ داواكارییەكیش بۆ ئازادكردنی جولج پێشكەش نەكرابوو.

تەلەفۆنیان بۆ كارگێڕی بەندیخانەكە كرد، ئەوانیش بە جولج – یان ووت كە ئازاد كراوە، جولج كەلوپەلەكانی خۆی پێچانەوە، ئازادكراو و لە ناوچەیەكی دوورە دەستی گوندەواری (ڕیفی) لە ئۆتۆمبێلەكە دایان بەزاند كە چەند كیلۆمەترێك لە "هتا" ی باشوری توركیاوە دوورە. ئازادكردنەكەی وەك ئازادكردنی بارمتەكان بوو لە لایەن مافیاكانەوە كە بڕێك پارە ئازادیان دەكەن.

جولج هیچ تەلەفۆنێكی پێ نەبوو، ڕۆیشت بۆ گوندەكە و چەند كەسێكی بینی، داوای تەلەفۆنی لێكردن و ئەوانیش بۆیان هێنا، ئینجا پەیوەندی بە خێزانەكەیەوە كرد، ئەوانیش هاتن كوڕەكەیان بردەوە.

ئەمە نموونەیەكی زەقە لەسەر بێسەرەوبەرەیی سیستەمی دادوەری لە توركیا. هاوشێوەی ڕسوایی سیستەمی دادوەرییە لە كۆمارەكانی ئاسیای ناوەڕاست. نموونەیەكی ئازاربەخشیشە لەوەی چۆن كۆماری توركیا بەرەو دەسەڵاتی تاكگەرایی هەنگاوی ناوە.

سەرۆك ترامپ لە بەیاننامەیەكدا سوپاسی ئەردۆغانی كرد بۆ ئازادكردنی جولج، ئاماژەش بەوە كرا كە جولج بەو شێوەیە ئازادكراوە كە باسمان كرد. خۆزگە دەخوازم كەسێك لە وەزارەتی دادی توركیا یان كۆشكی سەرۆكایەتی، بڵێت ئەم هەواڵە ڕاست نییە.

ئەمەش لە كاتێكدایە سیستەمی دادوەری توركیا چاكسازی تێدا دەكرێت و دووبارە پەیكەربەندی دەكرێتەوە، تاوەكو بگونجێت لەگەڵ پێودانگەكانی یەكیەتی ئەوروپا، هەر وەك مەتین فایز ئۆغڵۆی سەرۆكی سەندیكای پارێزەرانی توركیا وا دەڵێت. 

لە ماوەیەكی كورتدا پارتی داد و گەشەپێدان و ئەردۆغان، توركیایان گلاندە ناو زەلكاوی هۆزگەراییەوە. كار گەیشتە ئەو ڕادەیەی حكومەتەكەی ئەردۆغان لە ڕێگەی سیستەمی دادوەرییەوە كەسێك بە بارمتە بگرێت و دواتریش سەوداو مامەڵەی دبلۆماسی پێوە بكات، بێ بڕیاری دادگاش ئازادی بكات. هەموو جیهان ئەمە دەزانن كە ووڵاتێك بەم چەشنە بێت، لەسەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتی خاوەنی هیچ متمانەداری و پێگەیەك نابێت. هاووڵاتیانیش باجەكەی دەدەن و باجەكەشی زۆر قورس دەبێت.
 
سیستەمێكی لەم چەشنە، چاكسازی تێدا ناكرێت، سەرمایەی بیانیش بۆ لای خۆی ڕاناكێشێت، چونكە زۆر بە سادەیی، درەنگ و زوو،  بە ئاسانی هەرەس دێنێت.

سەرچاوە: ئەحوال توركیا 
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر