شارپرێس: ئامادەكردن‌و وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر واشنتۆن – تاران (ئەلحوڕە) بڵاویكردەوە، دۆناڵد تڕەمپی سەرۆكی ئەمریكا، هەڕەشەی لە ئێران كرد و ڕایگەیاند، ئێران تەنیا لە زمانی هێز تێدەگات و لە ووتەكانی (نەرمونیانی) و (بەزەیی) حاڵی نابێت، بەڵێنیشیدا زۆر بە توندی وەڵامی هەر هێرشێكی تاران بداتەوە كە لە هەندێك كاتدا وێرانكەر دەبێت. هەروەها وتیشی سەردەمی سیاسەتی جۆن كیری و ئۆباما بەسەرچوو، وەزارەتی دەرەوەی ئێرانیش ڕایگەیاند، سزا تازەكانی ئەمریكا، هەموو كۆششێكی دبلۆماسیان لەناوبرد و كۆشكی سپی- شی بە نەزان وەسف كرد. هەروەها ترامپ لە تویتێكدا ڕایگەیاند، دوا بەیاننامەی ئێران نیشانەی نەزانییانە و پەی بە واقع نابەن، گەلی ئێرانیش بێ هیچ هۆیەك ئازار دەكێشێت، سەركردەكانیشی پارەكانی ئەوان لە پێناو كاری تیرۆرستیدا خەرج دەكەن. ووتیشی ئەمریكا بەهێزترین هێزی سەربازی جیهانە و لەم دوو ساڵەی دوایشدا بایی بڕی 1.5 ترلیۆن دۆلار وەبەرهێنانی لە بواری بەرگریدا خەرج كردووە. ووتیشی لە دوا سزاكانی ئەمریكا بەسەر ئێرانەوە ، خامەنەئی و گەورە بەرپرسانی ئێرانیمان بە ئامانجگرتووە، بەڵام دەرگای گفتوگۆش كراویە و دانەخراوە. وەزیری گەنجینەی ئەمریكاش ووتی كە محەمەد جەواد زەریفی وەزیری دەرەوەی ئێرانیش دەخرێتە ناو لیستی سزا تازەكانی ئەمریكاوە. هاوكات جۆن بۆڵتۆنی ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكاش پێیوایە سزاكان ئێران ناچاری دانوستان و گفتوگۆ دەكەن، ئێرانیشی لە پەخستنی كارەكانی كۆنگرەی بەحرێن بۆ ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ووریا كردەوە. وتیشی لە ماوەی دوو مانگی پێشوودا تاران زۆر هێرشی دوژمنكارانەی بێ پاساوی دژ بە كەشتیڕانی لە كەنداو ئەنجامداون و هەفتەی پێشووش فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی ئەمریكی خستەخوارەوە. بۆڵتۆن لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانی لە قودسەوە ووتی هەڕەشەی تاران دژ بە كۆنگرەكەی بەحرێن چاوەڕوانكراوە، هەڵەیەكی گەورەشە ئێران لەو ڕەفتارانەی بەردەوام بێت. هێزەكانیشی لە سوریا گەورەترین هەڕەشەن بۆسەر ناوچەكە. داواشیكرد لە ڕێگەی شكاندنی باڵە پاشكۆكانییەوە لە ناوچەكە، بەر بە ستراتیژیەتی ئێران بگیرێت و ووتیشی هەموو بژاردەكان لە بەردەم ئەمریكادا كراوەن. ئاماژەی بەوەشدا هچ پێنوێنێك (مۆشر) لە ئارادا نییە بیسەلمێنێت ئێران دەستبەرداری چەكە ئەتۆمییەكانی بوو بێت. لەلایەكی ترەوە ڕۆبەرت وود – ی باڵوێزی ئەمریكی بۆ داماڵینی چەك وتی: ترامپ ڕێگەی دبلۆماسیەتی بە ڕووی ئێراندا دانەخسستووە، بەڵام تاران هەڵە دەكات ئەو خۆگرییەی واشنتۆن بە لاوازی لێكداتەوە كە لە خستنەخوارەوەی فرۆكە بێفڕۆكەوانەكە نواندی. هەڵوێستی ئێران حەسەن ڕۆحانی ڕایگەیاند، سەپاندنی سزا تازە ئەمریكییەكان بەسەر گەورەترین دبلوماتكاری وڵاتەكەیدا (زەریفی) نیشانەی ئەوەیە ئەمركیا درۆ دەكات و دانوستانی ناوێت. لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیشدا لەگەڵ ئیمانوێل ماكڕۆنی سەرۆكی فەڕەنسا، ڕوحانی دووپاتی كردەوە كە ئەوان خوازیاری جەنگ نین لەگەڵ ئەمریكادا، بەڵام بێ سێ و دوو ووڵامی هەر دەستدرێژییەك دەدەنەوە. ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرز لەەر زاری ڕوحانییەوە نووسیوویەتی ئەگەر ئەمریكییەكان سنوری ئاوی یان ئاسمانی ئێران ببەزێنن، ئەركی هێزە چەكدارەكانی ووڵاتەكەیەتی زۆر بە توندی ووڵامیان بدەنەوە. ئاژانسی قوتابیانی ئیرانیش لەسەر زاری ڕوحانییەوە دەڵێت سەرۆكی ئێران بە ماكڕۆنی هاوتا فەڕەنسییەكەی ڕاگەیاندوە كە ئێران جارێكی دیكە لەبارەی ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكەی ساڵی 2015 وە دانوستان لەگەڵ ئەمریكادا ناكات. ئەمریكا داوای پشتیوانی ناتۆ دەكات پێگەی "وەكالات" و ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتەرز بڵاویانكردەوە، ماڕك ئیسبەری ڕێكخەری كاروبارەكانی وەزیری بەرگری ئەمریكی داوای لە ئەندامانی ناتۆ كردووە وەك هەنگاوی یەكەم، ناڕزایی و دڵەڕاوكێی خۆیان دژ بە چالاكییەكانی تاران دەربڕن، ئینجا پاڵپشتیمان پێشكەش بكەن لەوەی بەر بە جەنگ و ململانێ بگرین و دەروازەی دبلۆماسییەت واڵا كەین. پاریس هۆشداری دەدت پێگەی "سكای نیوز" بڵاویكردەوە، "جان ئیف لۆدریان" ی وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا، ڕۆژی 3 شممەی ڕابردوو لەبەردەم كۆمەڵەی نیشتمانی وڵاتەكەیدا هۆشداری داوە لەوەی ئێران ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكە پێشێل بكات و بە هەڵەیەكی كەمەرشكێنیشی وەسف كرد. ووتیشی وەزارەتەكانی دەرەوەی فەڕەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا لە ڕێگەی دەزگاكانیانەوە كەوتوونە جوڵە تاكو ئەوە لە ئێران بگەیەنن كە پێشێلكردنی ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكە لە بەرژەوەندی ئەودا نییە و داواشیان كرد خۆی لە جەنگ بپارێزێت. ئەنجوومەنی عەرەبی كەركوك "یۆنامی" تۆمەتبار دەكات كەناڵی ئاسمانی "ئین ئاڕ تی" بڵاویكردەوە، ئەنجومەنی عەرەبی كەركوك لە ڕێگەی بەیاننامەكەوە لە "25 ی حوزەیرانی 2019" یۆنامی بەوە تۆمەتبار كردووە لاگیری لایەنێكی دیاریكراو دەكات سەبارەت بەو دانوستانانەی بۆ چارەسەركردنی كیشەكانی پارێزگاكە لە ئارادان. لای خۆشییەوە "خالید شوانی" سەركردەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان ڕایگەیاند، لیژنەی ئاساییكردنەوەی دۆخی كەركوك بە سەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەكان (یونامی) كۆبوونەوەكانی دەستپێكردووە و گفتوگۆكانیش گەیشتوونە ئاستی "دەركردنی بڕیار" لەو بارەوە. نوێنەری پارتی دیموكراتی كوردستانیش لەو كۆبوونەوانە بەشدار بووە كە بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی سەربازی و ئەمنی و ئیداری گرفتی زەوییە كشتوكاڵییەكان بەرێوە چووە. ئەنجوومەنەكە راشیگەیاند، هیچ دانووستانێك سەركەوتوو نابێت تەنها لەژێر سایەی حكومەتی ئیتحادیدا نەبێت. ئاماژەی بەوەشدا كە كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە ڕیگەی هەندێك كۆمیسیارەوە ڕێوشوێنی نادادپەروەرانەیان لە شاری كەركوك گرتۆتەبەر بۆ بەرژەوەندی لایەنێكی سیاسی و بە مەبەستی بێبەشكردنی دەنگدەری عەرەبی لە شارەكەدا. ووتیشی دەبێ تۆمارەكانی دەنگدان ووردبینییان تێدا بكرێت فەرمانبەرە عەرەبەكانی ناو كۆمیسیۆن بە ئامانج نەگیرێن. لای خۆشییەوە ئاسۆ مامەند ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی رایگەیاند، لەگەڵ پێكهاتەكانی دیكەی شاری كەركود گەیشتوونە لێكتێگەیشتنێك بۆ دانانی پارێزگارێكی دیكە بۆ شارەكە. هەروەها بەسەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەكان و بەشداری توركمان و عەرەبەكان هەنگاوی باشمان ناون بۆ ئاساییكردنەوەی دۆخی شارەكە. هاوپەیمانی نەسڕ و هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان كەنالی ئاسمانی (ئێن ئاڕ تی) ئاماژەی بەوەداوە كە هاوپەیمانی نەسڕ لە بەیاننامەیەكدا لە (25 ی حوزەیرانی 2019) ، ئۆباڵی یاسایی تەواوی خستووەتە ئەستۆی حكومەتەكەی عەبدولمەهدی لەوەی هەرێمی كوردستان نەوت ڕادەستی بەغدا ناكات، هەڕەشەی ئۆپۆزسیۆن بوونی تەواویشیان لە حكومەت كرد، ووتیشی حكومەتی هەرێم مەرجی دانەوەی قەرزەكانی هەرێمی داناوە لە بەرامبەر ڕادەستكردنی نەوتەكەی. وەبەرهێنە ئێرانی و توركەكان ماڵ و موڵكە ڕووخاوەكانی خەڵكی موسڵ بە هەرزان دەكڕن پیگەی "ئەلمەدا" نووسیوویەتی موسڵ ڕووبەڕووی چۆڵبوون دەبێتەوە و ماڵ و موڵكەكانی هەرزانفرۆش دەكرێن بە شوینە ئاینییەكانیشییەوە. سەرچاوەكان دەڵێن دەوڵەتانی دەوروبەر زەوی و موڵك و ماڵەكانی ئەو شارە بە نرخێكی هەرزان و بەڕێژەی 5% كەمتر لە نرخی ڕاستەقینەی خۆی دەكڕن، چونكە خاوەنەكانیان لەوە بێ ئومێد بوون حكومەت قەرەبوویان بكاتەوە. لەولاشەوە وەقفی شیعی بەوە تۆمەتبار دەكرێت كە هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی موڵكەكانی وەقفی سونی دەدات لە مزگەوت و خانووبەرە و ناوچەی بازرگانی. بە هۆی شەڕی داعشەوە 35 هەزار ماڵ ڕووخاون كە 11 هەزاریان لە شارە كۆنەكەن. پێشنیارەكەی مەرعید لای خۆشییەوە مەنسور مەرعیدی پارێزگاری تازە موسڵ، چەند ڕۆژێك لەمەوپێش لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنی ناوخۆیدا، پێشنیاری ئەوەی كردووە خەڵكی شارەكە ماڵ و موڵكەكانیان بە مەبەستی وەبەرهێنان بفرۆشن، ئەمەش توڕەیی چالاكوانانی موسڵی لێككەوتەوە. بە گوێرەی قسەكانی لودهامەری بەڕیوەبەری پرۆگرامی مین لە نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەوەی گووتووە كە گلەتۆپەكان بە درێژایی 15 یان زیاتر مەتر چوونە ناخی زەویەوە لە شارەكەدا، دەرهێنانەوەشیان ماوەیەكی زۆری پێویستە. بەرپرسانی موسڵ دەڵێن چەند وەبەرهێنەرێك بە فعلی دەستیان كردووە بە كڕینی زەوی و خانووە ڕووخاوەكانی موسڵ، زانیارییەكان دەڵێن وەبەرهێنەرەكان ئێرانی و توركی و هی دەوڵەتانی دیكەشن. سەرچاوەكان دەشڵێن ئەو زەوییەی بای 200 ملیۆن دینارە بە 10 ملیۆن دینار یان كەمتر دەفرۆشرێت. سەرچاوەكان دەڵێن ڕۆژانە 50 خێزان شاری موسڵ بەرە و هەرێمی كوردستان و توركیا جێدێڵن و هەندێكیان نیازیان نییە بۆ بگەڕێنەوە. زەهیر جبوری سەرۆكی لیژنەی پلاندانان لە ئەنجومەنی شاری موسڵ بۆ "مەدا" ووتی لە ماوەی 7 مانگی ڕابردوو ، بە هۆی نەبوونی خزمەتگوزاری و بێكارییەوە، كۆچی پێچەوانە دەستیپیكردووە بۆ جێهیشتنی شارەكە. ئەوەشی بە هەڵەزانی بەشێك لە شارە كۆنەكە بكرێتە شوێنی بازرگانی ، چونكە ئەو شوێنانە شوینەواری كۆنن. بەرپرسانی موسل دەڵێن وەقفی شیعە دەستی كردووە بە دەستبەسەرداگرتنی مزگەوت و موڵكەكانی وەقفی سونی لە شارەكە، دەووترێت ئەو كەسانەی ئەو كارە دەكەن سەر بە حەشدی شەعبین و بەزۆر وا لە هاووڵاتیان دەكەن دەستبەرداری زەوی و موڵكەكانیانبن. وەقفی شیعە بانگەشەی ئەوە دەكەن 20 مزگەوت و 300 شوینی بازرگانی كە داهاتی ساڵانەیان كەمتر نییە لە 100 ملیار دینار، موڵكدارییەكەی هی ئەوانە، ئەو ماڵ و موڵكانە كەوتونەتە گەرەكەكانی نەبی یونس و دەواسە و سەرجخانە و بازاڕی سەراری. لە بەرامبەریشدا وەقفی شیعی ئەو تۆمەتانەی رەتكردوونەوە و دەڵێت ئەمە مامەڵانە بە گویرەی ڕیكاری یاسایی بەرێوەدەچن و پیچەوانەی ڕێنماییەكانی ئەنجومەنی وەزیران نین. لە تازەترین ڕاپۆرتدا كە دامەزراوەی USAID ی ئەمریكی بۆ یارمەتییە مرۆییەكان دەریكردووە، ئاماژەی بەوەداوە كە ئارەزووی خەڵك بۆ گەڕانەوە بۆ شارەكە بەرەو نەمان دەچێت. ڕێكخراوی كۆچكردنی نێودەوڵەتیش IOM ئاماژە بەوە دەدات كە تا بەرواری 30 نیسانی رابردوو 1.67 ملیۆن عێراقی دەربەدەر بوون لە ناوخۆی عێراق و لە شارەكانی دهۆك و هەولێر و موسل ئەو خەڵكە لەخۆ دەگرن. بە گوێرەی ڕاپرسییەكیش كە لە 49 خێوەتگای ئاوارەكان ئەنجام دراوە ژمارەی ئەوانی ئارەزوی گەڕانەوە دەكەن لە 9% بۆ 5% دابەزیووە، لە خێوەتگەكانی دهۆك و هەولێریش ڕێژەی ئارەزومەندان بۆ گەڕانەوە 1%. ئابووری سەرباری بارگرژییە سیاسییەكان نرخی نەوت بەرزنەبۆتەوە، "عەمرۆ زەكەریا" ی شارەزای بواری نەوت لە لێدوانێكیدا بۆ سكای نیوز دەڵێت، بە هۆی سزاكانی سەر ئێرانەوە، وەبەرهێنەران وەك جاران پشت بە نەوتی ئێرانە نابەستن. بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی ئەمریكیش كە ڕۆژانە 12 ملیۆن بەرمیل بەرهەم دێنێت، هۆكار بووە بۆ بەرزنەبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەكاندا. هەندێك دەوڵەتی دیكەی وە چین لە ترسی توندبوونی بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و ئێران، پێشتر نەوتییان كڕیووە و دایانكردووە (خزن). هۆكارێكی دیكەش ئەوەیە كە خواست لەسەر كڕینی نەوت لە جاران كەمتر بووەتەوە. سەرچاوە: میدیا عێراقی‌و جیهانییەكان لەمیدیاكانەوە.. شێوازێكی نوێی كاركردنی شارپرێسە، كە لەمەولا بە بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان لەمیدیا عێراقی‌و جیهانییەكان خوێنەری كورد لەرووداوەكانی ناوچەكەو جیهان ئاگادار دەكاتەوە..