لەمیدیاكانەوە.. ئێران هێڵە سوورەكەی رێككەتنی ئەتۆمی بەزاند

عیراق

10/07/2019‌ 999 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
ئامادەكردن‌و وەرگێڕان: لوقمان حاجی قادر

شەرقائەوسەت بڵاویكردەوە:
ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی رایگەیاند، ئێران ئەو ڕێژەی پیتاندنی یۆڕانیۆمی تێپەراندووە، كە لە ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكەی ساڵی 2015 بە دەق ئاماژەی پێكراوە.

هەروەها ڕۆیتەز لەسەر زاری قسەكەرێكی فەرمی ئاژانسەكە، كە سەرپەرشتی ڕێككەوتننامەكە دەكات، ئەوەی  گواستووەتەوە "یۆكیا ئەمانۆ ئەبلغ" ی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسەكە وتوویەتی: پشكنەرەكانی ئاژانسەكەیان لە 8 ی تەمموز لەوە دڵنیابوونەوە، كە ئێران بەندەكانی ڕێككەوتننامەكەی پیشێلكردووە، ئاژانسەكەش ڕاپۆرتێك لەو بارەوە بۆ دەوڵەتانی ئەندامی رێككەوتننامەكە ئەتۆمییەكە ناردووە.

ئاژانسەكە مەترسی ئەوەی هەیە دوای پێشیلكارییەكەی ئەم دواییەی ئێران، چی دیكە ڕێككەوتننامە ئەتۆمییەكە یارای جیبەجێكردن و بەردەوامبوون نەبێت.

هاوكات ئاژانسی تەڵەبە بۆ هەواڵەكانی ئێرانیش لەسەر زاری "بەهرۆز كەمالۆندی"  ووتەبیژی ئاژانسی ووزی ئەتۆمی ئێرانییەوە ئەو پێشیلكارییەی ئێرانی دووپاتكردۆتەوە، تارانیش دەڵێت لە دوای 60 ڕۆژی دیكە، قۆناغی سێیەمی كەمكردنەوەی پابەندییەكانی بە ڕێككەوتننامەكەوە دەستپێدەكات و ئەگەری ئەوە هەیە یۆڕانیۆم بە ڕێژەی 20% یان زیاتر بپیتێنن و ئامێرەكانی پاڵپێوەنانی مەركەزیش بخەنەوەگەڕ كە پێتر وەستابوون. ئەم ڕێژەی 20% هەنگاوێكی ورژێنەرە و ڕێخۆشكەریشە بۆ گەیشتن بە یۆڕانیۆمی پەرتبوو بە پلەی 90% كە بەسە بۆ دروستكردنی بۆمبێكی ئەتۆمی.

ئەمەش وڵاتانی ئەوروپی ئەندامی ڕێككەوتننامەكەی خستۆتە ژێر فشارێكی زیاترەوە، ئەوان موكوڕن كە سەرباری سزا تازەكانی ئەمریكا، دەبێت تاران پابەندی ڕێككەوتننامەكە بێت.

دەستبەسەرداگرتنی نەوتگوێزەرەوە ئێرانییەكە 
ئەمیر حاتەمی وەزیری بەرگری ئێرانی وتی: دەستبەسەرداگرتنی ئەو نەوتگوێزەرەوە ئێرانییە لە گەرووی جەبەل تاڕیق لە لایەن بەریتانیاوە، بە تۆمەتی گواستنەوەی نەوتی خاو بۆ سوریا كە پێشێلكاری گەمارۆكەی یەكیەتی ئەوروپایە، ، هەڕەشەیە و لێی خۆش نابن. بەریتانیاش ووتی دەكرێت بۆ ماوەی 14 ڕۆژ ئەو نەوتگوێزەرەوەیە دەستی بەسەردا بگیرێت، ئێرانیش ووتی هەنگاوی یاسایی دبلۆماسی لەو پرسەدا دەگرنەبەر،  فەرماندەی پاسەوانی شۆڕشی ئێرانیش لە بەرامبەردا هەڕەشەی دەستبەسەرداگرتنی كەشتییەكی بەریتانیا دەكات

كەلێنی یاسایی لە عێراقدا ناكۆكی دەخاتە نیوان هەردوو دەسەڵاتی یاساكاری و جیبەجێكارییەوە

عەرەبی جەدید بڵاویكردەوە:
هەندێك لەو یاسایانەی لە خولەكانی پەرلەمانی پێشوو دەرچوون دەمەتەقێیەكی سیاسییان دروستكردووە، هەندێك بۆ دەستكەوتی تایبەت دەیقۆزنەوە، هێزی سیاسیش هەن داوای چاوپێداخشاندنەوەیەكی گشتگیر بەو یاسایانەدا دەكەنەوە و داوی هەمواركردنەوەی دەكەن. كەسانی دیكەش ئەوە دووپات دەكەنەوە كە ئەم دۆخە بۆتە هۆی سەرهەڵدانی ناكۆكی لە نێوان حكومەت و پەرلەماندا.

یاسای لێبووردنی گشتی یەكێكە لەو یاسایانە و لە مەترسیداترینیانە، بەو پێیەی هەل بۆ تاوانبار و گەندەڵكاران دەڕەخسێنێت بەوەی بە پێدانی گوژمە پارەی دیاریكراو دۆسییەكانیان لەكۆڵكەنەوە.

بە گویرەی قسەی بەرپرسێكی ئاگادار كە بۆ عەرەبی جەدید دواوە، ملبەملەیەكی پەرلەمانی لە لایەن چەند پەرلەمانتارێكەوە سەبارەت بە دۆسیەكانی یاسای لیبووردنی گشتی و یاسای دیكە كراونەوە بە مەبەستی لێكۆڵینەوە لێیان و چارەسەركردنی كەموكورتییەكانیان، چەند پەرلەمانتارێكیش دەستیان كردووە بە واژۆ كۆكردنەوە بۆ هەمواركردنەوەی یاساكە بەو پێیەی كەموكورتی مەترسیداری تێدان كە هەڕەشە لە ئاشتی كۆمەڵایەتی دەكەن، چونكە تاوانبار و گەندەڵكاران بە زەبری پارە خۆیان لە لێكەوتە یاساییەكانی تاوانەكانیان درەباز دەكەن.

بەرپرسەكە وتی: ئەو ملبەملەیە كێشمەكێشمێكی یاسایی  لە نێوان پەرلەمان و حكومەتدا دروست دەكات، ئەمەش بە هۆی دژیەكی ئاراستەی كاری حكومەت  و وویستی پەرلەمان، ووتیشی هەمواركردنەوەكە پێویستی بە سازانی نیوان حكومەت و پەرلەمان هەیە و دەبێت بەرژەوەندی گشتیش لەبەرچاو بگیرێت.

یاساكە بە دەق دەڵێت: دەكرێت فرمانی لە سێدارەدان جێبەجێ نەكرێت ئەگەر قەرزدار ئەو پارەی دایەوە كە لە ئەستۆیەتی، جا چ پارەكە بداتەوە دەوڵەت یان كەسەكان، یاخود ئەگەر ئەو لایەنەی داوای لەسەر تۆمار كردووە دەستبەرداری داواكەی بێت.

 سەلیم هەمزە ئەندامی لیژنەی یاسایی پەرلەمانە وتی: زۆرینەی ئەو یاساییانەی كە پێشتر دەرچوون پێویستیان بە نوێكردنەوە و هەمواركردنەوە هەیە، چونكە لە دۆخی نائاساییدا دەرچوون لەو كاتەی گرفتی داعش هەبوو، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە و پێویستە دەستكاری بكرێنەوە. ووتیشی دەبێت ئەو یاسایانە لەگەڵ بنەماكانی مافەكانی مرۆڤ یەكبگرنەوە تاوەكو عێراق تووشی لۆمەی ڕێكخراوە نێودەوڵەتیییەكان نەكەن. ووتیشی یاسای دیكەش هەن كە پێویستیان بە هەمواركردنەوەیە وەك هەردوو یاسای (ڕاژەی شارستانی و ئەنجومەنی پارێزگاكان).

مەدا پرێس بڵاویكردەوە:
لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمانی عێراق ناڕەزایی خۆی نیشاندا لە بەرامبەر ئەو میكانیزم و مەرجانەی وەزارەتی دەرەوە دایناون بۆ دیاریكردنی 70 باڵوێز، لیژنەكە پێی وایە دیاریكردنی تەمەنی پاڵێوراوەكان بە كەمتر لە 55 ساڵ زۆر لە پاڵێوراوان لە كاری باڵوێزی بێبەش دەكات، فراكسیۆنەكانیش ناوی  زیاتر لە 100 پاڵێوراویان پێشكەش بە لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمان كردووە كە زۆرینەیان تەمەنیان لە 60 ساڵان دایە تاوەكو 35 كەسیان لێ هەڵبژێرن.

دامەزراندنی باڵوێزەكان لە وەزارەتی دەرەوە چەند پێودانگێكی بۆ دانراوە كە لە بەندی 9 ی یاسای ڕاژەی دەرەكی باسیان لێوەكراوە ، بەوەی دەبێت كەسەكە لەسەر بنەمای پاڵاوتنی لە لایەن وەزیر و ڕاسپاردەی ئەنجومەنی وەزیران و ڕەزامەندی پەرلەمان دابمەزرێت، ئەو ڕێسایە 25% ی ئەو باڵوێزانەی لەو مەرجانە بەدەر كردووە.  

ملحان ئەلمكوتری ئەندامی لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمان بۆ مەدا پرێس ووتوویەتی ئەنجومەنی وەزیران لیستی ناوی 70 باڵوێزی ئامادە كردووە و دەیانخاتە بەردەم پەرلەمان بۆ دەنگ لەسەردانیان. ووتیشی نیوەیان وەزارەتی دەرەوە و نیوەكەی دیكەشیان فراكسیۆنە پەرلەمانییەكان دیاریان دەكەن. ناوبراو ووتیشی وەزارەتی دەرەوە لیستێكی 35 پاڵێوراوی ئامادە كردووە و هێشتاش ناوەكانیان نەگەیشتوونە پەرلەمان، وتیشی لیژنەكەیان پەیوەندیدارە بە وەرگرتنی لیستی پاڵێوراوانی فراكسیۆنە پەرلەمانییەكان بۆ ووردبینیكردن و پشكنینیان بۆ هەڵبژاردنی لێوەشاوەترینیان، ووتیشی هەندێك لە فراكسیۆنەكان ناوی  پاڵێوراوەكانی خۆیان ناردووە.

ناوبراو ئەوەشی وت:  ژمارەی پاڵێوراوانی فراكسیۆنەكان گەیشتۆتە 100 كەس كە 35 یان وەزاراتی دەرەوە دیاریان دەكات، محەمەد یوسفی ئەندامی لیژنەی یاسایی بۆ مەدا پرێس ئەوەشی گوت كە فراكسۆنە پەرلەمانییەكان ناوی پاڵێوراوانی خۆیان پێشكەش كردوون، ووتیشی میكانیزنی پەیڕەوكراوی فراكسیۆنەكان لە پاڵاوتنی باڵوێزەكان، بۆ هەر 10 كورسی پەرلەمانی باڵوێزێكە، لە بەندی 61 ی دەستوری عێراقیشدا ئاماژە بەو پرسە كراوە كە خاوەن پلە تایبەتەكان و باڵوێزەكان ڕەزامەندی پەرلەمانیان پێویستە و لەسەر ڕاسپاردەی ئەنجومەنی وەزیران دەبێت، مەرجیش ئەوەیە كەسەكە تەمەنی لە خوار 55 ساڵی بێت و زمانێكی بێگانە بزانێت و ئەزموونی كاری دبلۆماسی هەبێت  و خاوەن ڕۆشنبیرییەكەی فراوان بێت.

شەڕقلئەوسەت بڵاویكردەوە:
فەرید یاسینی باڵوێزی عێراق لە واشنتۆن كەوتۆتەبەر هەڵمەتێكی رەخنەگرانەی فراوان و داوای لەسەركارلانی دەكەن، ئەمەش بەهۆی ئەوەی باسی ئەوەی كردووە چەند هۆكارێكی بابەتی هەن وا لە عێراق دەكەن پەیوەندی دبلۆماسی لەگەڵ ئیسڕائیلدا ببەستێت.

لێدوانەكەی باڵویزەكە لە میانەی چاوپیكەوتنێكی تەلەفزیۆنی بوو سەبارەت بە كۆنگرەی مەنامەی پایتەختی بەحرەین سەبارەت بە مامەڵەی سەدە و ئەگەری ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئیسڕائیلدا، باڵوێزەكە ووتی هۆكاری بابەتی هەن وا دەكەن پێویست بێت عێراق و ئیسڕائیل پەیوەندییەكانیان ئاسایی بكەنەوە وەك بوونی ڕەوەندێكی گەورەی عێراقی لە ئیسڕائیل، ووتیشی لە ئێستادا عێراق پەیوەندی لەگەڵ ئیسڕائیلدا نییە.

لە كاردانەوەی ئەم قسانەی باڵوێزەكەدا، وەزارەتی دەرەوەی عێراق تووشی ڕوگیری بووە، بۆیە ئەحمەد سەحافی ووتەبێژی لە بەیاننامەیەكدا ووتی ئێمە پەیوەندییمان لەگەڵ ئیسڕائیلدا نییە  و پابەندی بایەكۆتیشین دژ بەو دەوڵەتە. لەولاشەوە هەریەك لە هاوبەندی دەوڵەتی یاسا و حزبی دەعوەی ئیسلامی بە سەرۆكایەتی نوری مالكی لە دوو بەیاننامەی لێكجیاوازدا لێدوانەكانی ئەو باڵوێزەیان ڕسوا كرد و دوایان كرد لەكار بخرێت. فراكسیۆنی "سائیرون" یش هاتەپاڵ ئەو هێزە سیاسییانەی كە دژ بە لێدوانەكەی باڵوێزەكە بوون.

مەدا پرێس بڵاویكردەوە:
پێگە هەواڵییەكان دەڵێن كە پەرلەمانی عێراق خەریكە لە داڕشتنی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی تەواو دەبێت و فراكسیۆنەكانیش بە زووترین كات دەنگی لەسەر دەدەن. لە ڕواڵەتدا پەرلەمان كاری یاساكاری خۆی دەكات، بەڵام لەناوئاخندا ئامانجەكە پێچەوانەیە، دانیشتنی ڕۆژی 30/6/2019 ی پەرلەمان وەرچەرخانێكی مەترسیدارە بە دەستبردن بۆ یاسای دادگای باڵای فیدڕاڵی، ترسەكە لەوەیە پارتە ئیسلامییەكان و دیوانەكانی ئەوقاف بەسەر داڕشتەی ئەو یاسایەدا زاڵبن و بەشێوەیەك دایڕێژن كە باڵادەستی خۆیان مسۆگەر بكەن.

لەو دانیشتنەدا ڕۆڵی فەقیهەكان ڕاێژكارییە و ژمارەیان كەمكراوەتەوە بۆ 2 كەس و شارەزایانی شەریعەتی  ئیسلامییش ژمارەیان وەكو خۆی ماوەتەوە كە 4 كەسن و ئەندانی فەرمی دادگاكەن و مافی دەنگدانیشیان هەیە.

ئەمەش پێچەوانەی قسەكانی لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراقە كە گوایە فەقیهە یاساییەكان ڕۆڵیان دەبێت و هاوسەنگی دەپارێزن و ئەندامیش دەبن، دەشتوانن لە بەرامبەر شارەزایانی شەریعەتی ئیسلامی هاوسەنگی ڕابگرن كە وەقفی شیعی و سونی دەیانپاڵێون.

مافی  ڕەتكردنەوەی ئەو بڕیارانەی دژ بە جێگیرییەكانی ئیسلامن  دەدرێتە ئەو شارەزایانەی شەریعەتی ئیسلامی، لە بەرامبەریشیاندا فەقیهە یاساییەكان هەبن و ڕۆڵیان ڕەتكردنەوەی ئەو یاسایانە دەبێت كە دژ بە جێگیرییەكانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤن. دادگاكەش لە سێكوچكەیەك پێكدێت كە شارەزایانی شەریعەتی ئیسلامی و دادوەرەكان و فەقیهە یاساییەكانن.

سەرچاوە: میدیا عێراقی‌و جیهانییەكان