شارپرێس:
بە هۆی مامەڵەی سیستەمی ئێس 400 ی ڕوسی، پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و واشنتۆن بارگرژییان تێكەوت، ئیدارەی ئەمریكا ڕایگەیاند، سزای قورس بەسەر توركیا دەسەپێنێت و لەوانەش دوورخستنەوەی لە پرۆگرامی فڕۆكەی ئێف 35 ی ئەمریكی.

بۆ ڕەواندنەوەی ترس و دڵەڕاوكێكانی ئەمریكا، بەرپرسە توركەكان دەڵێن: ئەو مامەڵە موشەكییە ئامانجی دەستەبەركردن سیستەمێكی موشەكی بەرگری ئاسمانی تازەیەو خۆپارێزی لە مەترسییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە هەڕەشە لە ئاسایشی نەتەوەییان دەكات، بۆیە پێویست نییە ئەمریكا نیگەرانی ئەو مامەڵەیە بێت.
 
كەریم هاسی توێژەری سیاسی پسپۆڕ لە كاروباری ئاسیا و ئۆڕاسیا لەلێكۆڵینەوەیەكیدا بەناونیشانی "توركیا و ڕوسیا و تەنگژەی ئێس 400"، كە پە‌یمانگای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە 10 ی یۆلیۆ بڵاویكردووەتەوە، هەوڵی داوە هۆكارەكانی دەستخستنی ئەو ڕۆكێتە لەلایەن توركیاوە ڕوونبكاتەوە، ئەو لێكەوتە كاریگەرە نێودەوڵەتییانەش، كە لێیدەكەونەوە بۆ سەر ڕەووتی جیۆسیاسی ئەنقەرە لە ئایندەدا.
 
بارگرژی و لێكنزیكبوونەوە
لە دوای خستنەخوارەوەی فڕۆكە ڕوسییەكە لە ساڵی 2015 لە لایەن توركیاوە، ئەنقەرە و مۆسكۆ لەساڵی 2016 لێك نزیكبوونەوە، بوارەكانی ئاسایش و بەرگری دوو بواری سەرەكی نێوانیان بوو، كۆتاییەكەی بەمامەڵە موشەكییەكەی ئێس 400 كۆتاییهات، كە بەهای گرێبەستەكە نزیكەی 5.2 ملیار دۆلارە.

توێژەر دەڵێت: هەر مامەڵە موشەكییەكە سەری گرت، ئەمریكا توڕە بوو، دەستیكرد بەفشارهێنان بۆ سەر توركیای هاوپەیمانی بۆ پاشەكشە كردن لەو مامەڵەیە، پڕۆژەی فڕۆكەی ئیف 35 لەگەڵ توركیا هەڵپەسارد، كە بایی ملیارەها دۆلار زەرەر بە توركیا دەگەیەنێت، پنتاگۆن هەڕەشەی ئەوەشی كرد ئەو جۆرە فڕۆكەیە بە توركیا نەفرۆشێت، پێشتریش وا بڕیار بوو 100 فڕۆكە بە ئەنقەرە بفرۆشێت.

كۆنگرێسیش هەڕەشەكانی دژ بە توركیا دەستپێكردن بەوەی بەگوێرەی یاسای كاتسای 2017 ، سزای ئابووری بەسەردا دەسەپێنێت، كە زیان بە كەرتی پیشەسازی بەرگری  و بواری بانقی ئەنقەرەدا دەگەیەنێت.

كێ براوەیە؟
تویژەر پێیوایە مامەڵەی موشەكی ئێس 400 بە تەواوی لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی توركیادا ناتەبایە، كە سێ دەرئەنجامی سەرەكیشی لێدەكەونەوەو لەوانەیە ئاراستەی جیۆسیاسی ئەنقەرە بگۆڕێت.

ئەنجامەكان:
ئەو سیستەمی موشەكییە ناسازێت لەگەڵ سیستەمەكانی چەك و ڕادارەكان هاوپەیمانی ناتۆدا، كە لە توركیا جێگیرن، بەرپرسە توركەكان دان بەو ڕاستییەدا دەنێن، كەریم هاسیش لەو بارەوە دەڵێت: مۆسكۆ داواكەی ئەنقەرە ڕەتكردووەتەوە بەوەی‌ دەستی بگاتە سیمبولە ئەلەكترۆنی و داتا ناوخۆییەكان موشەكی‌ بەرگری ئێس 400، ئەمەش واتا ئەوەیە سیستەمی دەرخستنی دوژمن و دۆستەكان هەموو ئەو فڕۆكانە نیشان دەدات، كە لە ئاسمان توركیادا دێن و دەچن و تەنیا و تەنیاش فڕۆكە تایبەتە توركییەكان دەناسێتەوە.

لەمەشەوە توێژەر پێیوایە سیستەمەكە توانستی لاواز دەبێت لە لەناوبردنی هەڕەشە دەرەكییەكان، ترسی ئەوەش زیاد دەكات، كە بە هەڵە خوێندنەوەی فڕۆكەكان ململانێیەكی سەربازی لێبكەوێتەوە، ئەو سیستەمە سێرە لەو هەڕەشە شیمانەكراوانەش (موحتەمەل) ناگرێت، كە لە ڕوسیا و هاوپەیمانەكانی وەك ئەرمینیا و سوریا و ئێرانەوە پەیدا دەبن.

توێژەر پێشیوایە هەرچەندە توركیا داوای پێكهێنانی گروپێكی كاری هاوبەشی كردووە لەگەڵ ئەمریكادا بۆ ڕەواندنەوەی ترسەكانی سەبارەت بەو سیستەمە بەرگرییە ڕوسییەو كاریگەری لەسەر فڕۆكەی ئێف 35 ی ئەمریكی، بەڵام ئەو سیستەمە موشەكییە ڕوسییە رەجەب تەیب ئەردۆغان لەهەر دەستتێوەردانێكی سەربازی ئەمریكی دەپارێزێت.

بەقسەی لێكۆڵینەوەكە، ئەو سیستەمە بەرگرییە تازەیە پشكداری ناكات لەبەرەوپێشبردنی پیشەسازی بەرگری توركیا، بەڵكو دۆخەكەی خراپتر دەكات، چونكە ڕوسیا دووجارەو سێجارە ڕایگەیاندووە، ئەو مامەڵەیە واتای گواستنەوەی تەكنەلۆجیایی زیندوو نییە بۆ توركیا.

توێژەر وای دەبینێت، پاساوەكانی ئەنقەرە بۆ كڕینی موشەكی ئێس 400 لە بری موشەكی پاتریۆت، پشت بە گواستنەوەی تەكنەلۆجیاو كاری بەرهەمهێنانی هاوبەش نابەستێت، بۆیە پاساوەكانی توركیا لەم بوارەدا لەشوێنی خۆیان نین.

هەر بەقسەی كەریم هاس، سوودمەندی یەكەمی ئەو مامەڵەیە ڕوسیایە، كە لە پێناو دروستكردنی درز و كەلێن لە نێوان توركیا و هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی برەو بەو مامەڵەیە دەدات، چونكە فرۆشتنی سیستەمێكی موشەكی ئاوا بەئەندامیكی ناتۆی وەك توركیا، بردنەوەیەكی ستراتیژییە بۆ ڕوسیا و پێگەی نێودەوڵەتی مۆسكۆ بەهێزتر دەكات لە ناوچەكەدا كە ساڵانێكە شوێنپێی هەژموونی ئەمریكایە.

سەروەری نیشتمانی یان پێویستییەكی واقعی
هاس پێیوایە مامەڵەی موشەكی ئێس 400 ی ڕوسی پرسی سەروەری نیشتمانی نییە هەروەك بەرپرسە توركەكان دەڵێن، تەنیا بژاردەیەكی كارەكییە لەسەر بنەمای ستراتیژییەتێكی نیشتمانی.

توێژەر باسی لەوەش كردووە، كە كڕینی ئەو سیستەمە بەرگرییە ڕێگە خۆش دەكات بۆ سیناریۆی دیكە، لەوانەیە ئەو پشتیوانییە هونەرییەی مۆسكۆ بۆ ئەنقەرە، وردە وردە بگۆڕیت بۆ بوونێكی سەربازی هەمیشەیی لەسەر خاكی توركیا، دەشڵێت: زیادبوونی پشتپێبەستنی توركیا بە مۆسكۆ دەبێتە بەربەستێك لە ڕێگەی بە دەستهێنانی بەرژەوەندییەكانی لە چەند ناوچەیەكی جیاوازی وەك قەوقاز و قەرم و دەریای ڕەش و بەلقان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست.

بەرژەوەندییە ستراتیژییەكان لە بەرانبەر كەسییەكاندا
هەروەها توێژەرەكە دەڵێت: مكوڕبوونی توركیا لە كڕینی موشەكی ئێس 400 بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە وەك تەنگژەی حوكمڕانی ئەردۆغان و پارتەكەی كە 10 ساڵێكە بەدەستییەوە دەناڵێنن، هەر لە ناڕەزاییە جەماوەرییەكانی "باخچەی غیز"ییەوە تا كۆتایی هەڵبژاردنەكانی شارەوانی ئەستەمبوڵی ئەمساڵ. هەروەها تەنگژە داراییە قوڵەكەی ئەنقەرە كە بەرۆكی حكومەتی گرتووە، وە هەڕەشەی كوردەكانی سوریا و گرفتی كورد.

لەو بارەوە توێژەر پێیوایە سیستەمی موشەكی ئێس 400 وەك بەرتیلێكی سیاسی توركیا وایە بۆ مۆسكۆ، تا ئەنقەرە پشتیوانی مۆسكۆی پێ مسۆگەر بكات، چونكە ئەردۆغان بەوێنەی فەنزویلا و سوریا ڕووبەڕووی ئاڵینگاری فەرمانڕەوایی دەبێتەوە، كە لە وانەیە ببێتە هۆی سەپاندنی سزا ئەمریكییەكان، ئەمەش باری ئابووری توركیا خراپتر دەكات و ناڕەزاییەكانی شەقامیش زیاتر دەكات.

ئەنقەرە پاشەكشە ناكات
توركیا لەمامەڵەی ئێستا سیستەمی ئێس 400 ناكات، بۆ ئەوەش پەیوەندی بەوەوە هەیە، كە ئەنقەرە گەرەنتی لە ئەمریكا و هاوپەیمانییە ڕۆژئاواییە‌كانی دەست نەكەوتووە بەوەی بۆ ماوەیەكی زۆر لە ڕووی سیاسییەوە لەو هاوپەیمانییەتییەدا دەمێنێتەوە، هەروەها ‌سەركردایەتی ئێستای توركیا ناتوانیت پێشبینی كاردانەوەی ڕوسیا بكات لەئەگەری كشانەوەی ئەنقەرە لەو مامەڵە موشەكییە. 

هەرچی هۆكاری سێیەمە ، لایەنە فەمانڕەواكەی دەستەبژێرە نەتەوەییەكان و لادارەكانی ئەردۆغان لە ئێستادا خاوەن بەرژەوەندی جیاوازن لە پشت ئەو مامەڵەیەوە، بۆیە هەڵوەشاندنەوەی مامەڵەكە لە وانەیە ململانێیەكی ناوخۆیی لەسەر دەسەڵات بێنێتە ئاراوە.

وەرگێران: لوقمان حاجی قادر