شارپرێس:
لەو كاتەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا لەم مانگەدا گەڕێكی دیكەی كۆبوونەوەكانی لەگەڵ ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی ڕوسیا كۆتایی پێهێنا، كۆمەڵێك دیمەنی وەرچەرخانی قووڵی ستراتیژی توركیا بەدەركەوتن.
پێشتر ئەردۆغان و پۆتن بە سەرسامییەوە تەماشای فڕۆكەی "سو-57" ی نەوەی پێنجەمی فڕۆكە ڕوسییەكەیان كرد، یان لەوساوەی ئایسكرێمەكەیان لە مۆسكۆ خوارد، پێشبینییەكان سەبارەت بە ئاراستەی دەوڵەتی توركیای دوور لە هاوبەشبەندییەكەی لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكا هاتوونەتە ئاراوە، پێشبینییەكان دەڵێن: توركیا ڕوگەی بەرەو سیستەمە ستەمكارەكانی وەك ئێران و ڕوسیا و چین وەرچەرخاندووە، كە ئاراستەیەكی ئۆرۆئاسیاییان گرتووەتەبەر.
وەك هەنگاوێكیش بۆ پتەوكردنی دەسەڵاتێكی ستەمكارنەی ستوونی، كە وادیارە ئەردۆغان دەستی پێوەگرتووە، ئەنقەرە ئاراستەی ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ ئەمریكادا گرتووەتەبەر، تا ئەو ئاراستەیە وایكرد پێگەی توركیا لە هاوپەیمانی ناتۆدا بكەوێتە ژێر فشارەوە.
دەستگیركردنی چەند هاووڵاتییەكی ئەوروپی بە تۆمەتی بێبنەما و هەڵكشانی ناكۆكییەكانی ئەنقەرە لەگەڵ قوبڕس و یۆنان و یەكێتی ئەوروپا سەبارەت بە یەدەگی گازی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست، دەبنە هۆی داخورانی نییەتە باشەكانی یەكێتی ئەوروپا لە هەمبەر توركیا.
بەڕواڵەت یەكێتی ئەوروپا توركیای قبوڵە، لە ناوئاخنیشدا لێزانانە بەرەو بەرژەوەندییەكانی بازاری ئەوروپی یەكگرتوو ئاراستەی دەكات.
ئەو دووبارە ئاراستەكردنەوەی ستراتیژی حكومەتی توركیای ئێستا، بووەتە هۆی سازانی بیروڕاكانی شڕۆڤەكار و ڕۆژنامەوان و توێژەرەكان، كە توركیا بەرەو ئاراستەیەكی دوور لەدامەزراوە ڕۆژئاواییەكان هەنگاو هەڵدەگرێت، بەرەو جۆرێك لە ئایندەی نادیاری وڵاتانی ئۆرۆئاسایا ملی ڕێگەی گرتووە.
بەڵام لەژێرەوە هێشتا بنچینەكانی پەیوەندییە دامەزراوەییەكەی توركیا لەگەڵ ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا بوونیان ماوە.
دەستكەوتنی كۆسیستەمی بەرگری موشەكی ئێس 400ی ڕوسی بووە هۆی هەڵپەساردنی بەشداری توركیا لەپرۆرگامی فڕۆكەی ئیف 35 ئ ئەمریكی، كەچی هێشتاش پێنوێنەكان (مۆشر) زۆر كەمن لەسەر ئەوەی توركیا لە هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی (ناتۆ) بكرێتە دەرەوە.
سەرباری ئاراستەی فەرماندەیی ئەفسەر و سیاسییە توركییەكان بە هاریكاریكردن لەگەڵ ڕوسیا و چین، كەچی هێشتا سوپای توركیا هیچ هەنگاوێكی نەناوە، كە ببێتە هۆی دوورخستنەوەی لە پەیكەربەندی هاوپەیمانی ناتۆ.
سەرباری هەموو ئەو قسانەی هەوادارانی ئەردۆغان لەبارەی خوێنگەرمی توركیاوە دەیكەن بۆ چوونەناو تەوەربەندییەكی ستراتیژی دوور لە ڕۆژئاوا، كەچی كارگێڕی و دەستەی سوپاسالاری گشتی توركیا لەئاستێكیی قوڵ و بەرزدا دەستیان بە هاوپەیمانی ناتۆوە گرتووە، بۆیە هیشتاش ناتۆ ئامادەباشی پشتیوانی توركیای هەیە ئەگەر لە لایەن دەوڵەتێكی دەرەوەی ناتۆوە هێرشی بكرێتەسەر.
ئەمە جگە لەجوڵە بوێرە جیۆسیاسییەكانی حكومەتی توركیا، كە لەوانەیە ببنە هۆی لەرزاندنی متمانەداری شڕۆڤەكاران لە نێوان چاودێرە توركەكاندا، بەڵام سرووشتی پێكهاتەی پەیكەربەندی ئابوورییە سەرەكییەكانی دەوڵەتی توركیا ڕێگری لە توركیا دەكات بەتەواوی لە پەیكەربەندی دامەزراوەیی ناتۆ و ڕۆژئاوا جیاببێتەوە.
ئەو وتوێژانەش، كە لە بارەی پەیوەندییەكانی ئەنقەرە بە ئەمریكاوە دەكرێن، بە زۆری لە جوغزێكی بەرگریدا باسیان لێوە دەكرێت، پەیوسەتبوونی ئابوروی و كۆمەڵایەتی توركیاش بە دەوڵەتە ئەندامەكانی یەكیەتی ئەوروپاوە زۆر بەرفراوانە، بە ئەندازەیەك ئەو پەیوەستبوونە سنوورەكانی نێوان سیایەتی ناوخۆ و دەرەوەی ئەنقەرە دەسڕێتەوە.
سەرباری ئەوەش، كە پڕۆسەی چوونەناوەوەی توركیا بۆ یەكێتی ئەوروپا وەستاوە، كەچی چوارچێوەی ڕێكخستنكاری پەیوەندی نێوانیان، بارزگانی توركیا و خزمەتگوزارییە پیشەسازی و داراییەكان ڕادەكێشێتە ناو بازنەی یەكێتی ئەوروپاوە و لەوانەشە زیاتر و زیاتربن.
بۆ نموونە لە ساڵی 2018 قەبارەی بازرگانی توركیا لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا 42% بووە، لە كاتێكدا سەرجەم بازرگانی دەوڵەتانی دیكەی ڕۆژژئاوایی لەگەڵ یەكێتییەكە 56% بووە، هەروەك پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی دورو باسی لێوە كردووە.
ئەو ڕێككەوتننامە لەرزۆكەش، كە لە ساڵی 2016 لە بارە كۆچبەرانەوە لە نێوان توركیا و یەكێتی ئەوروپادا واژووە كراوە، دۆخێكی ناچاری هێناویتە ئاراوە. لە (ساڵی 1996)وە، كە یەكێتی گومرگی لە نێوان یەكێتی ئەوروپا و توركیا هاتۆتە ئاراوە ، ئاراستەی پیشەسازییە وەرچەرخاوەكانی توركیا ڕوگەیان بەرەو بازاڕەكانی یەكێتی ئەوروپا سوڕاندووە.
ئەمەش توركیا ناچار دەكات پابەندی چوارچێوەی ڕێكخستنكاری بازاڕی هاوبەشی ئەوروپی بێت.
كەرتەكانی كشتوكاڵی و خزمەتگوزاری و دارایی توركیا، دەبوو بە شێوەیەك پێودانگ و پیادەكردنەكانیان هەموار بكەنەوە، تا بگەن بە بازاڕەكانی یەكێتی ئەوروپا، ئەم ئاستی پابەندی و وابەستەبوونی توركیا بە سیستەمی یەكێتی ئەوروپاوە بە توندی توانستی حكومەتی توركیا كۆتووبەند دەكات، لە واژووكردنی ڕێككەوتننامەی بازرگانی دیكەی فراوانتر لەگەڵ هێزە جیۆسیاسییەكانی دیكە.
قووڵی پەیوەستبوونی توركیا بە دامەزراوەكانی یەكێتی ئەوروپاوە لە ڕێگەی بازرگانی و كۆچككردنەوە دەستی توركیا كۆتوبەند دەكات لەوەی بەرەو تەوەربەندییە ستەمكارەكانی وەك چین یان ڕوسیا هەنگاو هەڵگرێت.
سەرباری ئەوەی لایەنگرانی حكومەت بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن، كە دەكرێت توركیا جێگرەوەی ئەوروپییەكانی هەبێت، بەڵام هیچ پینوێنێك لە ئارادا نییە، كە بازنە نزیكەكەی ئەردۆغان ئامادەبن دەستبەرداری ڕایەڵەكانیانبن لەگەڵ یەكێتی ئەوروپادا لە پێناو پەیوەندییەكی قووڵتر لەگەڵ یەكێتییەكی ئابووری ئۆڕائاسیایی لەگەڵ ڕوسیادا.
ئەردۆغانیش، كە وێنەی دۆستایەتی خۆی لەگەڵ هێزە ستەمكارەكاندا نمایش دەكات، كە جێگەی متمانە نین، گرفتە ئابوورییەكانی وڵاتەكەی بیرچووتەوە كە وا دەكەن توركیا نەتوانێت لە یەكێتی ئەوروپا دوروكەوێتەوه.
لەو نێوەندەشدا لەوانەیە توركیا بۆ سەلماندنی مەزنێتی وڵاتەكەی لە نێوان ئەو دوو تەورەبەندییە بەهێزەدا (یەكێتی ئەروپا و ئەمریكا لە لایەك و ڕوسیا و چین لە لایەكی دیكەوە) نەتوانێت لە هیچكام لە كێكەكانی ئەو دوو هێزە سوودمەند بێت و لە كۆتایشدا ئەویشی بچێت و ئەمیشی بچێت.
سەرچاوە: ئەحوال توركیا
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
