ئامادەكردن: ئەردەڵان عەبدوڵڵا
فازیل كەریم "مامۆستا جەعفەر"یەكێكە لە تێكۆشەر و سەركردە دێرینەكانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، ئەو لە سەرەتاكانی دەستپێكی خەباتی نهێنی و رێكخستن و  پاشتریش پێشمەرگایەتی، رۆڵێكی بەرچاوی هەبووە. هەرچەندە ئەو لەچاو سەركردە دێرینەكانی دیكەی یەكێتیدا كەمتر دەركەوتووە، یان چاوی میدیای كەمتر لەسەربووە، ئەوەش زیاتر پەیوەندیی بە پلە و پۆستەوە هەیە، چونكە ئێستا زیاتر میدیاكانی فۆكس دەخەنە سەر ئەو سەركردانەی كە  هەنوكە دەسەڵاتدارن، لەوانەبێت كەمێكیش پەیوەندیی بە خۆیەوە هەبێت، چونكە كەمتر دەیەوێت لە میدیاكاندا دەربكەوێت. 

ماوەی چەندین ساڵە بیرەوەریی نووسینەوە بۆتە بەشێك لە سیاسەت بە شیوەیەكی تر، هەندێك لە بەرپرسە سیاسییەكانی ئەم وڵاتە، دەیانەوێت جەنگە شەخسییەكانیان بخەنە ناو كتێبەوە بەم شێوەیەش بەردەوامیی بە جەنگی شەخسی خۆیان دەدەن، لەلایەكی دیكەشەوە خۆیان بكەنە قارەمان و نەیارانیان بچووك بكەنەوە. 
 
هەرچەندە ژانری بیرەوەریی  یەكێكە لە ژانرە گرنگەكانی ئەدەب و بە یەكێكیش لە سەرچاوەكان دادەنرێت بۆ  مێژوو، بۆیە دەبینین كەسێكی وەكو چەرچڵ خەڵاتی نۆبڵی لەسەر بیرەوەرییەكانی وەرگرت. كاتێك بیرەوەریی چەرچڵم خوێندەوە بینیم  هیچ كاتێك باسی جەنگی شەخسی خۆی ناكات، تەنانەت كاتكیش باسی هیتلەر دەكات، زمانی " جنێو، یان درۆی بۆ هەڵنابەستێت"، بگرە بەوپەڕی راستگۆییەوە باسی رووداوەكانی دووەمین جەنگی جیهان دەكات.  بەڵام بە داخەوە لەلای خۆمان  هەندێك سەركردە وەكو دەڵێن "سناعەتەكەیان سووك كردووە"، چونكە بەشێك لەوانەی بیرەوەریی دەنووسنەوە، مێژوو بە ئارەزووی خۆیان دەشێوێنن. 

بەهەرحاڵ من كاتێك بیرەوەرییەكانی مامۆستا جەعفەرم خوێندەوە دووبارە حەزم بۆ خوێندنەوەی بیرەوەریی جووڵایەوە، چونكە لەم بیرەوەرییانەی مامۆستا جەعفەردا چەند شتێكی نوێی تێدابوو لەوانە: راستگۆیی كە نە رۆڵی خۆی زۆر گەورە كردووە، نە رۆڵی كەسی تریشی بچووك كردۆتەوە. هەروەها باسی چەند رووداو و كەسایەتییەك دەكات كە بەلای منەوە هەم نوێ بوون و هەم سەرنجڕاكێش لەوانە "بە درێژی باسی چۆنێتی دروستبوونی "هەڵۆی سوور دەكات" كە یەكێك لە قۆناغە گرنگەكانی مێژووی خەباتە لە دژی رژێم، پێشتر كەس بەو وردییەوە باسی نەكردووە. هەروەها باسی كۆمەڵێك كەسایەتیی كردووە كە پێشتر هیچ یان زۆر كەم باسیان كراوە لەوانە: "شەهید سیروان تاڵەبانی"، من وەكو خۆم زۆر كەم زانیاریم لەبارەی ئەم سەركردە ئازا و قارەمانەی كۆمەڵە و  یەكێتییەوە هەبووە. لەهەمان كاتیشدا بەوپەڕی راستگۆییەوە باسی كەموكوڕی و كێشەكانی كۆمەڵە و یەكێتی دەكات، بەتایبەتی لەڕووی رێكخستن و هونەری سەربازییەوە. هەروەها هیچ ستایشی سەركردەكانی ریزی یەكەمی نەكردووە بەتایبەتی مام جەلال و نەوشیروان مستەفا، بگرە رەخنەش لە هەندێك لە سیاسەت و شێوازی بیركردنەوەیان دەگرێت.
 
هەموو ئەمانە وایان لێكردم كە هەم كتێبەكە وردتر بخوێنمەوە و هەم ئەم چەند دێڕەشی لەبارەوە بنووسم. 

شێوازی نووسین
یەكێك لەو خاڵە جوان و سەرنجڕاكێشانەی ئەم كتێبە، شێوازی نووسینەكەیەتی، دیارە نابێت ئەوەمان لەبیربچێت مامۆستا جەعفەر پێش ئەوەی كەسێكی سیاسەتمەداربێت، ئەدیب و نووسەرێكی بەتواناشە، هاوكات كۆمەڵێك چیرۆكی جوانیشی هەیە، هەموو كاتێك شێوازی نووسین دەبێتە یەكێك لە خاڵە بەهێزەكانی كتێب، چونكە ئەگەر بەشێوازێكی جوان نەنووسرێت، خوێنەر حەزی لە خوێندنەوەی كتێبەكە نابێت. 

مامۆستا جەعفەر هەوڵیداوە بە بەرزترین شێوەی ئەدەبی بیرەوەرییەكانی بنووسێت، هەروەها هەوڵیداوە شێوازی چیرۆك نووسین بەكاربهێنێت و هەندێك رەگەزی چیرۆكی بەكارهێناوە، بۆ نموونە: "رەگەزی موفاجەئە، گێڕانەوە" ئەمەش لەكاتی باسكردنی كەسایەتییەكان بەكاری هێناوە، بۆ نموونە كاتێك باسی شەهید ئارام دەكات، چەند لاپەڕەیەك دەنووسێت، دواتر دەڵێت ئەو كەسە " شەهید ئارام " بوو كە لەناو خەڵكیدا بە " مەلا بەكر" ناسرابوو. 

هەروەها كاتێك باسی ژیانی خۆی دەكات لە بەغدا و لەناو پاسێكدا دەبێت كتێبێكی سیاسی پێیە، پاشان لەپڕ ژنێك هاوار دەكات و دەڵێت: پارەیان لێ دزیوم، خەریكە پاسەكە بەرەو بنكەی پۆلیس دەڕوات، بەڵام دواجار دزەكە خۆی ئاشكرا دەكات، ئەمە رێك دەڵێیت باسی كورتە چیرۆكێكت بۆ دەكات و هەموو رەگەزەكانی كورتە چیرۆكی تێدایە. 

هەروەها زۆر سەركەوتووبووە لە پیشاندانی دوو جیهانی جیاوازی"  خەباتی پێشمەرگایەتی و ژیانی مەدەنی" ، بۆ نموونە كاتێك باسی ددان دەركێشانی شەهید سیروان تاڵەبانی دەكات، كە چیرۆكێكی پڕ ئازار و ناخۆشە، بەڵام یەكسەر نووسەر هاتووە دیمەنێكی ترمان پیشان دەدات، كە لە ئەڵمانیا چۆن پزیشكی ددان خزمەتی نەخۆشەكان دەكات، لەمەشدا دووبارە چیرۆكێكی نادیاری قارەمانێتی شەهید سیروانمان بۆ دەگێڕتەوە، ئێمە لە رێگەی ئەم چیرۆكانەوە ئەو شەهیدە قارەمانانە زیاتر دەناسین. 

هەروەها كۆمەڵێك  وشەی نوێ و جوانی بەكارهێناوە بۆ نموونە وشەی " چەقبەردۆكێ"ی لە جیاتی یەكترناسین بەكارهێناوە. لەلایەكی ترەوە زۆر رستە شیعری و وشەی جوانی كوردی بەكارهێناوە. 

"ئێمە جووڵانەوەیەكی نوێین، خۆمان بەخەڵك نەناساندووە و كەس نەی ئەزمووندوین " ئەم وشەیە بۆ من نوێ بوو، " نەی ئەزمووندوین" ل 64
لەبەر سمێڵی رژێم تەپو تۆزمان دەكرد. ل 240

وەسفی كوردستان و ژیانی سەختی پێشمەرگە 
نووسەر هەوڵیداوە باسی سروشتی جوانی كوردستان بكات بەتایبەتی گوندەكانی دەڤەری گەرمیان و قەندیل، لەهەمان كاتیشدا نووسەر هەوڵیداوە باسی شێوازی ژیانی خەڵكی ئەو گوندانەمان بۆ بكات، لەهەمان كاتیشدا باسی ژیانی سەختی پێشمەرگایەتی بكات، كە لە چ رەوشێكی خراپدا ژیاون. هەموو ئەمانە ئەزموونی نوێ و گرنگن بۆ ئێمەی نەوەی نوێ كە ئەو جۆرە ژیانەمان نەبینیووە.

هەڵۆی سوور
هەڵۆی سوور قۆناغ  و شێوازێكی نوێی خەباتی گەلی كوردە لە باشووری كوردستان، بگرە دەتوانم لەسەر ئاستی هەموو پارچەكانی كوردستانیش، ئەزموونی كۆمەڵەی هەڵۆی سوور، یەكەمین ئەزموونی خەباتی سیاسیی بووە لە دژی داگیركەرانی كوردستان. نووسەر خۆی یەكێك بووە لە دەستەی دامەزرێنەر و ئەندامێكی چالاكی ئەم گرووپە بووە، هەوڵیداوە بەوپەری ئەمانەتەوە چۆنێتی دروستبوون، ئەندامان، كارو چالاكییەكانیان باسبكات. 
دیارە هەڵۆی سوور هەوڵیداوە سوود لە ئەزمونی گرووپی "توپامارۆس" وەربگرێت، كە بزاڤێكی سیاسی و چەكداری بووە لە ئۆرۆگوای لەساڵی 1960 تا 1970 لە دژی رژێمی تۆتالیتاریی ئۆرۆگوای خەباتیكردووە. ئەم گرووپە گەنجە هەوڵیانداوە سوود لە ئەزموونی ئەوان وەربگرن كە بریتی بووە لە "كوشتنی پیاوانی سەربە رژێمی دەسەڵاتدار، رفاند، بانك بڕین، لە مۆنتیڤیدیۆی پایتەختی ئۆرۆگوای". دیارە نابێت ئەوەشـمان لەبیربچێت كە لەساڵانی شەست و حەفتاكانی سەدەی پێشوودا لەم شێوە گرووپانە زۆربوون، بۆ نموونە لە ئەڵمانیا "سوپای سووری ئەڵمانی، پیرگاتە سوورەكانی ئیتالیا" لەوجۆرە بوون. لەوكاتەدا ئەم گرووپە گەنجە لە بەغدا ویستویانە هەمان شت بكەنەوە و بە چاوێكی رەخنەگرانەوە سەیری خەباتی پێشوویان كرووە:

-"ئێمە بەدەستی خۆمان كوردستان وێران دەكەین، لە شاخە گەردن گەشەكاندا شۆڕش هەڵدەگیرسێنین، فڕۆكەی جەنگی و تانك و تۆپی داگیركەران، دێهات و شار و شارۆچكەكانمان كاول دەكەن، ئەمجارەیان شەڕەكە و چەقی زۆرانبازیی بۆ پایتەخت و خوارووی عیراق دەگوێزینەوە. ل 22

نووسەر بەوپەڕی راستگۆییەوە هەوڵیداوە باسی شێوازی بیركردنەوەو جۆری خەبات و كارو چالاكیی ئەم گرووپە  بكات، لەهەمان كاتیشدا بە چاوێكی رەخنەگرانەوە لەو گرووپە دەڕوانێت. لەلایەكی ترەوە  قارەمانێتی و ئازایەتی مولازم جوامێر باس دەكات، بەداخەوە زۆر كەم گرنگی بە ژیان و  خەباتی ئەم شەهیدە قارەمانەی  كۆمەڵە و گەلی كورد دراوە. 

نووسەر لەزاری فازیل بەراك-ی بەڕێوبەری ئەمنی عامەی بەغداوە باسی قارەمانێتی مولازم جوامێر  دەكات و دەڵێت: "ئەم پیاوە لە ژووری ئەشكەنجەداندا بوو، هەرچی ئازار دەدرا، بچووكترین جووڵەی نەدەكرد، رۆژێك شیشێكیان بە نەرمە رانی راستیدا كرد، ئەشكەنجەیان دەدا و پێیان وت: تۆ كوڕێكی گەنجی حەیفە بكوژرێیت، داوای لێبوردن بكە و خۆت دەتوانی هەرئێستا بڕۆی، جوامێر بێدەنگی هەڵبژارد. شیسێكی تریان بە رانی چەپیدا كرد، پێیانوت: پارچە پارچە دەكرێیت، تۆ پیاوێكی قۆزی و جوانی حەیفە لەناوبچیت، ئەو وتبوی: "من كاتێك ئەم رێگایەم هەڵبژاردووە ، ئەم رۆژەشم لەبەرچاو بووە".

پاشان فازیل بەراك دەڵێت:  "هێزێكی سیاسی پاڵەوانی ئەوتوۆی هەبێت، ئەمڕۆ بێت یان سبەی ، هەر دەبێت سەركەوتن بەدەستبهێنێت.ل45".

بەراستی من كاتێك ئەم وتانەم خوێندەوە، پێم سەیرە یەكێتی جاران ئەندامی وا مەزن و ئازا و قارەمانی هەبووە لەبەغدا بەمشێوەیە خەباتیان كردووە، ئێستاش كە هەندێك بەرپرس دەبینین لەبەغدان،  چركە ساتێكیش دژی رژێمی سەدام خەباتیانی نەكردووە. بەراستی پیاو شەرم دەیگرێت.

شەهید سیروان تاڵەبانی
یەكێك لە سەركردە مەزنەكانی یەكێتی شەهید سیروان تاڵەبانی بووە، بەراستی من پێشتر زۆر بیرەوەریی سەركردەی یەكێتیم خوێندۆتەوە، بەڵام بەداخەوە زۆر بەكەمی باسی خەباتی ئەم پیاوە قارەمانەیان كردووە، لەكاتێكدا ئەم پیاوە رۆڵێكی یەكجار گەورەی هەبووە لە خەباتی پارتیزانی و جۆشدانی خەباتی یەكێتی بەتایبەتی لە سنووری گەرمیان. 

شەهید ئارام
شەهید ئارام یەكێكە لە سەركردە مەزنەكانی یەكێتی و گەلی كورد، ئەم سەركردەیە چ لە رووی شێوازی بیركردنەوە و فیكری و سیاسییەوە، زۆر لەسەرانی تری ناو یەكێتی جیاواز بووە، ئەو لەیەك كاتدا سەركردە و پێشمەرگە و نووسەر و رۆژنامەنووس بووە، بە دەستێك قەڵەم و بەدەستەكەی تری چەكی لە شان بووە لە دژی رژێمی  بەعس خەباتیكردووە. بەداخەوە بە پێی پێویست گرنگی بەم سەركردە مەزنە نەدراوە، نووسەر لەم كتێبەیدا كۆمەڵێك لایەنی شاراوە و گرنگی شەهید ئارامی باسكردووە، بەتایبەتی شێوازی بیركردنەوە و جیاوازیی لەگەڵ سەركردەكانی تری كۆمەڵە و یەكێتی.  

لەهەمان كاتیشدا نووسەر هەوڵیداوە باسی لایەنێكی تری كاك ئارام بكات، كە ئەویش كەسێكی نووسەر و رۆژنامەنووس بووە و گرنگیی زۆری بە رۆژنامە داوە، هەروەها كۆمەڵێك قسە‌ی خۆش و نوكتەی گێڕاوەتەوە و خاكیبوونی ئەم سەركردەیەمان بۆ دەردەخات.

لە كۆتاییشدا باسی چۆنێتی شەهیدبوونی دەكات، هەرچەندە هەتا ئێستاش قسەوباسی زۆر لە بارەی شەهیدبوونییەوە دەكرێت و ئەوكاتەش لەناو یەكێتیدا مایەی قسەوباس بووە، لیژنەیەكیش بۆ لێكۆڵینەوە لەوبارەیەوە دانراوە، بەڵام بەداخەوە ئەو لیژنەیە هیچ شتێكی گرنگی نەكردووە بۆ دەرخستنی راستییەكان. 

لەلایەكی دیكەشەوە نووسەر باسی  پێگەی گرنگی ئارام دەكات و دەڵێت: لە دەستدانی ئارام، شكانی بڕبڕەی پشتی كۆمەڵە بوو، ئەو رۆیشت، ئیدی كۆمەڵە بەبێ سەر مایەوە، هەنگاو بەهەنگاو هەڵوەشێنرایەوە...ل 246"

تارمایی نەوشیروان مستەفا
وەكو هەموو بیرەوەرییەكی سەركردەیەكی كوردی، نووسەریش وەكو هەموو ئەوانی تر، درێژە بە جەنگی شەخسی خۆی لەگەڵ نەیارێكی سەرسەختی كۆنی خۆی دەدات كە ئەویش نەوشیروان مستەفایە، هەرچەندە نووسەر لە سەرەتادا دژی ئەو جۆرە نووسینە بووە. 

تا ئێستا كەم سەركردە و سیاستەمەداری ناو یەكێتیم بینیووە رەخنە لە نەوشیروان مستەفا بگرن و  سیاسەتەكانی بخەنە بەردەم میكرۆسكۆپی رەخنەوە، مامۆستا جەعفەر ئەو رێسا گشتییەی شكاندووە و لە زۆر شوێندا باس لە هەندێك سیاسەتی توندی نەوشیروان مستەفا دەكات. كە ئەمە بەبڕوای من پارادۆكس لە سیاسەتی ئەو سەركردەیەی پێشووی یەكێتیدا نیشان دەدات كە زۆرجار بڕیاری توندی بەبێ گەڕانەوە بۆ یاسا داوە، بەڵام كاتێك لە یەكێتی جیا دەبێتەوە و  بزووتنەوەی گۆڕان دروست دەكات، داوای سەروەریی یاسا و پلورالیزم و  كۆمەڵگەی مەدەنی دەكات! 

رەخنە لە سیاسەتەكانی كۆمەڵە و  یەكێتی
نووسەر وەكو كەسێكی بە ئاگا هاتووە بە فیعلی چەمكی "رەخنە و رەخنە لە خۆگرتن"ی پەیڕەو كردووە و بە چاوێكی رەخنەگرانەشەوە سەیری سیاسەت و كار و چالاكییەكانی یەكێتی لە شاخ كردووە، بە تایبەتی سەركردایەتییەكەی. رەخنەی لە لایەنی رێكخستن و  سەربازیی و ئیداری و یاساییشی گرتووە.

نووسەر لەوبارەیەوە دەڵێت: "لەو كاتەدا دادگا و لێكۆڵینەوە و بەڵگەی تاوان رەوانەی سەر ئەستێرەكان كرابوون، دوو سێ كەسی دەستڕۆیشتوو سەریان بەیەكدا دەكرد و لەسەر چارەنووسی مرۆڤێك بڕیار دەردەچوو و دەستبەجێش جێبەجێ دەكرا. ل 356

یان دەڵێت: "مخابن  شۆڕش ئەوكاتە بڕوای بە مەشق  و راهێنانی سەخت و هونەریی چەك بەكارهێنان نەبوو". ل368 یان ئاماژە بەوە دەدات كە كۆمەڵە دروشمی شۆڕشی نوێی بەرزكردبۆوە، بەڵام بەبڕوای ئەو لە ڕووی خۆرێكخستن و پەروەردەوە جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ شۆڕشی پێشووتردا نەبووە. ل169

سەرنج
نووسینی ئەم بیرەوەرییانە لە زۆر رووەوە زانیاریی زۆرمان دەداتێ بە تایبەتی لە بارەی مێژووی سەرەتاكانی دروستبوونی كۆمەڵە و مەفرەزە سەرەتاییەكان و شێوازی خەبات و تێكۆشانی هەڵۆی سوور و رێكخستنەكانی كۆمەڵە بەتایبەتی لە بەغدا و خانەقین، بەڵام ئەم كتێبەش وەكو هەموو كتێبەكانی تر  لە كۆمەڵێك هەڵە و  كەموكورتی بەدەر نییە، هیوادارم نووسەر بە دڵێكی گەوەرەوە، ئەم سەرنجانەمان  لێ وەربگرێت.

نووسەر وەكو وتم لە زۆر شوێندا رەخنەی لە سیاسەتەكانی نەوشیروان مستەفا و  تا رادەیەكیش مام جەلال گرتووە، دیارە لە لایەكەوە باشە بۆ ئێمەی نەوەی نوێ تاوەكو لە هەڵەكانی سەركردایەتی پێشووی یەكێتی شارەزابین، لێ پرسیاری گرنگ ئەوەیە كە بۆچی نووسەر لە كاتێكدا كە نەوشیروان لە ژیاندا بوو ئەم راستیانەی نەنووسی؟، باشتربوو ئەوكاتەی كە خۆی لە ژیاندا بوو ئەمانە بنووسێت، بۆئەوەی ئەویش مافی بەرگریكردن لە خۆی هەبوایە، یان ئەگەر هەڵەیەك هەبێت راستبكرێتەوە.  

لەلایەكی ترەوە نووسەر لە زۆر شوێندا رەخنە یان گلەیی لەوە دەكات، كە ئێمەی كورد نەمانتوانیووە بە پێی پێویست داستان و چیرۆكی كۆمەڵێك كەسایەتی خەباتگێڕی كورد بكەینە چیرۆك یان رۆمان، ئەمەش لە كاتێكدا مامۆستا جەعفەر خۆی چیرۆكنووس و رۆماننووسە، باشە تۆ ئەو هەموو چیرۆكانە دەزانیت و لە نزیكەوە ئەو كەسانەت بینیووە، ئەی خۆتان بۆچی ئەو چیرۆك و رۆمانەتان نەنووسیووە؟

لە رووی گێڕانەوەشەوە من هەست دەكەم نووسەر لە هەندێك شوێندا باسەكە یان چیرۆكەكانی تەواونەكردووە، بۆ نموونە لە لاپەرە 66 باسی ئەوە دەكات گوایە مولازم جوامێر پێشنیازی كوشتنی سەدام حسێنی كردووە، ئەمیش پێی باشبووە، بەڵام باسی ئەوەی نەكردووە بۆچی ئەم كارەیان نەكردووە و وازیان لێهێناوە.

دوا قسە
بە دڵنیاییەوە ئەم كتێبە لە زۆر رووەوە زانیاریی گەورەی تێدایە لە بارەی مێژووی خەبات و تێكۆشانی كۆمەڵە و یەكێتی، هەربۆیە گرنگە بۆ نەوەی نوێ ئەم كتێبە بخوێنرێتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی كە گرنگی بە مێژوویی یەكێتی دەدەن، دووبارە دەستخۆشی لە مامۆستا جەعفەر دەكەم و هیوای سەركەوتنی زیاتری بۆ دەخوازم.

سەرچاوە:
مامۆستا جەعفەر" فازیل كەریم ئەحمەد". بە خەونی گەورەوە كەوتینە رێ. بەرگی یەكەم. چاپخانەی تاران. 2019.