شارپرێس:
نووسین: ئەندیاس كلۆس
وەرگێڕانی لەئینگلیزییەوە: لوقمان غەفور
ئەگەر هاوپەیمانی ئەتلەسی باكوور "ناتۆ" یانەیەكی ئاسایی بوایە، بەبێ دوودڵی ئەندامێكی خۆی دەكردە دەرەوە، كە توركیایەو زۆر دەمێكە لەئاستەنگە لەبەردەم هاوپەیمانییەكە. 

توركیا لەساڵی 1974 جەنگی لەدژی ئەندامێكی دیكەی ناتۆ ھەڵگیرساند، كە یۆنان بوو، بەڵام لەسایەی رەجەب تەیب ئەردۆغان-دا، توركیا بەشێوەیەكی تەواو تاڕادەیەك وەك دوژمنێكی راستەوخۆ دەرەكەوێت، لەگەڵ ئەوەشدا، ناتۆ ناتوانێت بەئاسانی بیكاتە دەرەوە، ئەوەش لەبەرئەوەی توركیا دەیەوێت دەستی بگات بەچەكی ئەتۆمی، ئەمە بە مانایەكی مەجازی نییە.

بەدڵنیایی بابەتی دەركردنی توكیا بەڵگەیەكی حاشاھەڵنەگرە، ئەم هەفتەیە، سەركردەكانی ناتۆ هەوڵیاندا بەوپەری بوێرییەوە یەكگرتوو دەركەون دوای ئەو پێكپڕژان‌و دابەشبوونەی ئەم دواییە، ئەردۆغان بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە هەنگاوی نا بەئاراستەی دیكە. 

ئەو هەڕەشەی ئەوەی كرد، كە ئاستەنگ دروستدەكات بۆ سیستمی بەرگری هاوپەیمانە پۆڵەندییەكە و دەوڵەتانی بەلتیك لەروسیا، دوژمنایەتییەكەی روونتر دەركەوت بۆ ناتۆ، لەبەر ئەوەی لەبەرانبەردا ئەوەی لەناتۆ دەویست، كە چەكدارە كوردەكانی یەپەگە بەگروپێكی تیرۆریستی لەقەڵەمبدەن، كە یەپەگە تا ئەمكاتەش هاوپەیمانێكی ئەمریكایە لە جەنگ دژی داعش لەسوریا، بەڵام ئەمە روینەدا. 

لەكۆتایدا ئەردۆغان پاشەكشەی كرد، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو وانیشانیدەدا، كرملین زیاتر هاوبەش و هاوكارە لەوەی هەڕەشە بێت، ئەردۆغان ئێستا هاوكارو هاوبەشە لەگەڵ ڤیلادمیر پۆتن لەداگیركردنی باكووری سوریا و سیستمی موشەكی روسی كڕی، كە توانی سیخوری بەسەرەوە بكات، یان هەر هیچ نەبێت كاری تێكدەرانە بكات لە ئامێر و كەلوپەلەكانی تری ناتۆ وەك لەنێویاندا فرۆكەی جەنگی دروستكراوی ئەمریكا.

لەگەڵ ئەوەی ئەمە تەنیا لایەنە سەربازییەكانی ئەو پەیوەندییەیە، كە دەبێت بە دوژمن لە هەموو شوێنێك، هەروەها توركیا كنەوپشكنینی نەوت و گاز دەكات لە دەریای ناوەڕاست، بێ گوێدانە ناڕەزاییەكانی یەكێتی ئەوروپا، كە بەها و سەروەت و سامانییانە لەهەمان دەریادا. 

هەروەها كەمترین دیموكراتی هەیە لەوڵاتەكەیدا، لەكاتی هەوڵی كودەتا سەربازییەكەی ساڵی 2016ەوە بێ پەردە گۆڕاوە بەكەسێكی سوڵتانی، لەگەڵیدا سەركوتكردنی رۆژنامەنووسان و دادگاكان و كۆمەڵی مەدەنی.

وێرای هەموو ئەم ترسانەش، پێویستە ناتۆ فێربێت ژیان لەگەڵ توركیا بەسەربەرێت، لەبەر دوو هۆكاری واقیعی:
یەكەم: ئەردۆغان بەراستی توانیویەتی كەڵك وەرگرێت بە هەڕەشەكردنی ناردنی كۆچبەران رووەو ئەوروپا بە ژمارەیەك، كە زیاد لە ژمارەی دانیشتوانی دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا، كە توركیا سێ ملیۆن و 700 هەزار ئاوارەی سوری لەخۆگرتووە، كە دەتوانێت هانیانبدات بپەڕنەوە بەرەو دوگەكانی یۆنان، هەر وەك ئەو 200 هەزار كەسەی، كە هەموو مانگێك لە سەرتۆپی قەیرانی كۆچبەرانی ساڵی 2015 پەڕینەوە لە توركیا. 

یەكێك لەو هۆكارانەی لەپشت وەستاندنی پەڕینەوەی كۆچبەران لەساڵی ئایندە، بریتییە لەگەیشتنی هەردوولا بە رێككەوتنێك، توركیا رازی بووە بەوەی كۆچبەران بهێلێتەوە، كە نەگەنە یۆنان لەبەرانبەر پارەی زیاتر و هاوكاری تری یەكێتی ئەوروپا. 

هەرچەندە كۆتایی هێنانی ئەم رێكەوتنە زیان بە توركیا دەگەیەنێت، بەڵام بۆ رووبەڕوبوونەوەی رێگریكردنی لەدەركردنی لە ناتۆ، ئەردۆغان بڕیاریداوە، كە خۆی بەهەق بزانێت لەمەدا، لە هەمانكاتدا یەكێتی ئەوروپا شكستیهێنا لە چاكسازی یاسای پەنابەران لەساڵی 2015 و كەوتە ناو قەیرانێكی ترەوە. 

هەتا زۆرترین ھەڕەشە، كە ئەردۆغان وەڵامی پێدەداتەوە بۆ دەركردنی لەناتۆ، دروستكردن یان بنیاتنانی چەكی ئەتۆمی تایبەت بەخۆیەتی، ئەو بەدڵنیایی ئەوەی دەوێت، كە خۆرئاوا دەڵێت توركیا "ناتوانیت ھەتبێت"، ئەردۆغانیش بە هاوارەوە لە ئۆكتۆبەر-ی رابردوودا وتی:"ئەمە، ناتوانم قبوڵبكەم".

گەڕانەوە بۆ چەكی ئەتۆمی یەكێكە لەو بەربڵاوترین گرفتە ترسناكەكان لە جیهاندا هەیە، یەك لەرێكەوتنەكانی كۆنترۆڵكردنی ئەم چەكە لەنێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و روسیا (دەربارەی مووشەكە ئەتۆمییەكان مامناوەند ھاوێژەكان) لەم دواییە شكستی هێنا. تاكە شتێك كە ماوەتەوە (بەستارتی نوێ ناسراوە) دەشێت بە ئاراستەی پشتگوێخستن بڕوات لەساڵی 2021. یان لە مانگی ئاداری داهاتوو پەیمانی رێگری بڵاوەپێكردنی چەكی ئەتۆمی بگەرێتەوە، كه بەشێوەیەكی زیاتر بێدانپانان دەرەكەوێت. لە كۆریای باكورەوە تا ئیران، كەسایەتییە هەڵەكان هەیانە یان ھەوڵدەدەن دەستگیریان بێت ئەم چەكە خراپە. 

بۆمبی توركیا لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ئەبێتە كارەسات لەكاتێكدا بەدڵنیایی تا رادەیەك هەوڵی پێشبڕكێی چنكگەوتنی چەك دەدات. نەك ئیران بەڵكو عەرەبستانی سعودیش پەیوەندی بە ئیسرائیلەوە دەكات بۆ دەستكەوتنی چەكی ئەتۆمی. تێكترژانی سەر نەخشەی ململانێكان كە لە ئەوروپا سەریهەڵدا لە 1914 ئاسان دەركەوت، ئەمە وەسفی هێزی شەرو ئاشتییە.

ناتۆ ناتوانێت رێگە بدات ئەمە رووبدات. بەدڵنیایی، ناتوانرێت بە سانایی و سادەیی كاریگەرە سیاسی و سەربازییەكانی دەوڵەتێكی ئەندام بێنرخ وەرگیرێت كە لە هاوپەیمانییەكانی هەڵگەڕێتەوە. پێویستە پلانێك دارێژرێت بۆ سیناریۆ نوێ و ترسناكەكانی توركیا. و پێویستە ئەمریكا لە ئێستا چەكە ئەتۆمییەكانی بگوازێتەوە لە توركیا لە بنكەی ئەنچرلیكەوە بۆ ئەوروپا. ئەمە چارەسەری كێشەكان ناكات بەڵام هەنگاوێكی پێویستی سەرەتاییە لە دوای ئەم سەركێشی و عینادییەوە.

ئەندیاس كلۆس، ئەندامی دەستەی نووسەرانی بلومبێرگ. پێشتریش سەرنووسەری گۆڤاری گلۆباڵ هاندلسبلات و نووسەری گۆڤاری ئیكۆنۆمیست
سەرچاوە: رۆژنامەی واشنتۆن پۆست (5ی دیسێمبەری 2019)